De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 72]

Agste hoofstuk.
Merkwaardigste gebeurtenisse (1846-1855).

Pottinger. - Harry Smith. - Britse Kafferland. - Slag van Boomplaas. - Cathcart. - Oorlog teen Moshesh. - Basutos klop di Engelse uit by Berea. - Hoe di Engelse Geskidenis skrywe. - Parlement opgerig. - Kopermyne. - Oranje Vrystaat opgerig. - Sir G. Grey. - Syn politiik.

In 1846 en 1847 was di viirde grote Kafferoorlog, wat ons al van vertel het. In di tyd is Sir Peregrine Maitland teruggeroep en Sir Henry Pottinger angestel as Gouwerneur. Di rede daarvan gé Graaff Grey self op: ‘Omdat daar gen einde kom an di Kafferoorloge ni; omdat daar so veul publike geld vermors word; omdat di private eiendomme van di boere so verniil word: omdat di landbou moet stilstaan, en di mense mar altyd in doodsgevaar was.’ Daaran wou di regering in Engeland 'n einde maak.

Toen dit onder Gouwerneur Pottinger ni beter gaan ni, het di regering in Engeland in 1847 Sir Harry Smith uitgestuur ver Gouwerneur, omdat hy 'n knappe generaal was. Hy is angekom op 1 Desember 1847 an di Kaap en op 17 Desember was hy al in Grahamstad, waar hy met grote eer ontvang is. Op diselfde dag het hy 'n proklamasi uitgevaardig waarin hy byna 50,000 viirkante myle grond an di Koloni toevoeg, en verklaar dat di grense verder sal wees: an di Noorde kant Grootriviir (Oranjeriviir), en an di Ooste sy di Keiskammariviir. Op 23 Desember het hy 'n grote vergadering gehou met di vernaamste Kafferkapteins in King William's Town, en toen het hy di héle land tussen di Keiskamma en di Kei verklaar ver 'n aparte Engelse koloni, onder di naam van Britse Kafferland. Op 7 Jannewari, 1848, het hy al di kapteins wat in Britse Kafferland woon laat sweer, dat hulle sal getrou wees an di Engelse regering, di moordenaars sal straf, en ophou met hulle towery en stélery. Op 17 Jannewari is Kreli in King William's Town angekom, en vrede gesluit. So het di oorlog van 1846 en 1847 ge'eindig, nadat dit di regering meer as 'n miljoen poude sterling en 'n menigte sile gekos het.

In 1848 was dit o'er Grootriviir so woelig, dat di Gouwerneur daarnatoe gegaan is, en di traktaat met di Grikwas weer reg gemaak het, en 'n traktaat met Moshesh angegaan, en di Engelse regéring o'er di Boere geproklameer het, soos Gouwerneur Maitland al in 1845 verklaar het. Di Boere wou hulle daaran ni onderwerp ni. Daardeur is di oorlog tussen di Boere en di Engelse ontstaan, waarvan di slag van Boomplaas nog in gedagtenis is. Mar daarvan meer in di vollende deel van ons geskidenis.

In 1848 het Sir Harry Smith nog voorgestel dat di Koloni 'n Parlement moet hê, en di héle Koloni was daarvoor.

In 1849 was di Banditekwessi. Mar daarvan het ons al vertel in 'n ander, hoofstuk.

Van 1850 tot 1852 was hiir weer 'n ellendige Kafferoorlog, waarvan ons al di hoofsaak beskrywe het. Op 14 Jannewari skryf Graaff Grey uit England dat di regering daar ontevrede is dat di oorlog so lank duur, en dat hy di

[p. 73]

bestiir nou in ander hande moet gé. Na Sir Harry Smith is Sir George Cathcart gekom in Maart, 1852, en gebly tot 5 Desember, 1854. Di instruksiis wat di nuwe Gouwerneur uit England gekry het was, dat hy di Kaffers dadelik moes onderwerp, en dat di Engelse regering net belang het by di Kaap en Tafelbaai ver hulle sképe, maar dat hulle gen grond verder land-in wil hê ni.

Omdat Moshesh, di opperhoofd van di Basutos, ver Kreli gehelp het in di oorlog teen di Engelse, daarom stuur di Gouwerneur 2,000 soldate om hom te straf. Mar ja wel, in 1853 by Berea het di Basutos di Rooibaatjiis tog lekker uitgeklop. Op 13 Desember, 1852, trek di Gouwerneur o'er di Grootriviir met di soldate, en toen hy by di Sendelingstasi Platberg kom, stuur hy 'n boodskap an Moshesh: dat hy 10,000 stuks vé en 1,000 pêrde skadevergoeding moet betaal, omdat hy ver Kreli gehelp het, en as hy ni wil betaal ni, dan sal hy oorlog verklaar teen hom. Moshesh laat ver hom terug weet: dat hy nog eers daaro'er sal raad hou of hy di skadevergoeding sal betaal. En van oorlog sê hy: ‘Moet ni so gou praat van oorlog ni; ek hou ni van oorlog ni; mar jy weet as jy 'n hond slaan, dan wys hy syn tande.’ Di Gouwerneur was daaro'er so gebelg, dat hy Moshesh ni eens wou tyd gé om syn kapteins by makaar te roep en te raadpleeg of hulle di boete sal betaal of ni. Hy trek op teen Moshesh en op 20 Desember ontmoet hulle makaar by Berea (onvergetelike plek), en daar het di Basutos di Engelse o'erwen.

Omstandig kan ons ongelukkig di slag ni beskrywe ni; want in di Engelse geskidenisse word so gemaak: as di Engelse o'erwen, o ja, dan word daar 'n grote bohaai van gemaak; mar as hulle verloor, dan blij hulle mar mooi stil daarvan. So oek hiir. Laat ons hiir 'n voorbeeld daarvan gé. Di uitvoerigste Engelse Geskidenis van di Kolonie sê daarvan (Wilmot en Chase, p. 466): - ‘His Excellency did not take the hint (viz: of Moshesh “that a dog when beaten shows his teeth,”) persisted, and the battle of the Berea, or rather route, ensued on the memorable 20th, over which “untoward event” it is judicious to draw a veil, for it was not a success.’ (‘Di Gouwerneur wou Moshesh sijn raad ni opvolg ni; hy het syn kop gevolg; en daarop is di slag van Berea, of liwers di nederlaag, gevolg, en dis verstandig om o'er di ongelukkige uitslag 'n sluier te trek, want dis gen gelukkige onderneming.’) Dis mooi! Vollens di beginsel dan kan 'n skrywer van 'n geskidenis mar altyd beskrywe wat tot voordeel is van syn kant, en wat tot di skande strek van syn volk, daar kan hy mar ‘'n sluier o'er trek!’

Mar nog mooier. In 'n ander boek sê Wilmot uitdrukkelik (‘History of the Cape Colony, for use in Schools,’ p. 107): ‘As there was no doubt that the Basuto Chief Moshesh had been an ally of Kreli's, a force of 2.000 troops was sent across the Orange river to chastise him; but the battle of Berea which ensued, resulted in a victory to the Basutos,’ etc. (Duidelik, ‘die uitslag was, dat di Basutos o'erwen.’) En in 'n ander boek sê diselfde Wilmot (‘Colonial Handbooks,’ waarin voorkom, ‘A Historical and Descriptive Account of the Colony of the Cape of Good Hope,’ p. 23): ‘General Cathcart arrived in March, 1852; and it was in July of this year that a grand and successful attack was made upon the Kafirs entrenched in the Waterkloof, and in December that Moshesh, having failed to furnish the indemnity, was defeated at the battle of Berea,’ etc. (Duidelik gesê, ‘di Basutos het verloor).’

Dis nou 'n mooi staaltji hoe di Engelse geskidenis skrywe. Op een plek is dit: ‘dis verstandig om daar mar 'n sluier o'er te trek, want di uitslag was

[p. 74]

ni gelukkig ni.’ Op 'n ander plek is dit: ‘Di Basutos het gewen,’ (‘a victory to the Basutos.’) En weer in 'n ander boek van diselfde skrywer word vertel: ‘Di Basutos het verloor’ (‘Moshesh was defeated at the battle of Berea.’) Wat is nou waar? Wat moet 'n mens nou glo? Gelukkig leef daar nog genoeg ooggetuige om te verklaar wat waarheid is.

In 1853 is di vyfde grote Kafferoorlog ge'eindig; mar dit het di regering nagenoeg twé miljoen ponde sterling gekos. Gouwerneur Cathcart het begin om di Boere wat gediin het op kommandos plase te gé op di grense, en dit was 'n betere beskerming ver di Kolonie, as al di forte wat hulle gebou het. Van toen af het di land 'n bitji rus gekry van di Kaffers.

Op 21 April 1853 kom hiir orders van England om 'n Parlement op te rig in di Koloni. Di bepaling was toen: Elke Britse onderdaan wat 21 jaar oud is, en wat 'n inkom het van £50 per jaar of wat £25 per jaar uitgé, kan geregistreer worde as stemgeregtigde. Daar is twé Huise: Hoger Huis en Lager Huis, of anders, Wetgewende Raad en Wetgewende Vergadering. Di Hoger Huis het 21 lede; 11 word gekiis in di Westelike en 10 in di Oostelike Provinsi. Nimand kan ver di Hoger Huis gekiis word ni of hy moet vasgoed besit ver di waarde van £2,000. Di Hoofdregter van di Koloni is voorsitter in di Raad. In di Lager Huis is 66 lede, 34 van di Westelike en 32 van di Oostelike Provinsi. Hulle kiis ver hulle 'n voorsitter uit een van di lede. Di Parlement moet minstens eenmaal in di jaar sitting hou. Di Koloniale Sekretaris, di Prokureur-Generaal, di Tresoriir, en di Auditeur, kan in albei Huis: sit en deelneem an di diskussiis; mar ni stem ni. Gen besluit van di Parlement sal as wet gangbaar wees ni, voor di Gouwerneur dit on lerteken uit naam van di Koningin. Dil de van di Hoger Huis word gekiis ver tiin jaar; mar alle 5 jaar is daar weer 'n verkising, dan van tiin en dan van elf lede; di wat by di vorige kising di minste stemme gehad het moet dan aftré. Di lede van di Lager Huis word gekiis ver vyf jaar. Deur Akte No. 3 van 1865, waarin Brits Kafferland angeheg word an di Koloni, word di getal lede van di Parlement vermeerder.

Di kiiswet is egter in 1892 verander, di okkupasi kwalifikasi is verhoog van £25 tot £75, met di byvoeging dat nimand kan stem ni of hij moet kan lees en skrijwe. In plaas van 21 het di Hoger Huis nou 22 lede. Di getal van di Lager Huis is nou 76. Di lede van di Hoger Huis word gekiis ver 7 jaar, terwyl di van di Lager Huis mar ver 5 jare gekiis word. Di Minsteri bestaan nou uit di Koloniale Sekretaris, di Tresoriir-generaal, di Prokureur-generaal, di Kommissaris van Publike Werke en Kroonlande, di Minister van Landbou. Hulle kan in albei huise praat, maar net in di nuis stem waarvoor hulle gekiis is.

Di eerste sitti g van di Parlement was op 1 Juli 1854. Sir C. Brand was di eerste ‘Speaker,’ en is dit gebly tot 1874, toen het hy bedank en is Prokureur D. Tennant gekiis.

In 1854 was 'n grote opspraak van di Kopermyne. Dertig Maatskappye is opgerig om te gaan grawe, met 'n Kapitaal van £1,393,000. Mar 'n menigte is bankroet geraak. Mar later het dit beter gegaan. Van 1858 tot 1867 was di gewone opgaaf al jare 4,000 ton koper, wêrd £98,000.

Op 26 Mei 1854 vertrek Sir G. Cathcart uit di Koloni na di Krim-oorlog, waar hy geval is in di slag van Inkerman. In di selfde jaar het di Engelse hulle onttrek an di Boere o'er di Grootriviir. Toen di Basutos hulle geklop,

[p. 75]

het, toen laat hulle di land staan, en laat di Boere vry om voortaan ver hulle te beskerm teen di Basutos. Di Boere het di vrijheid gebruik en di Oranje Vrystaat opgerig, met 'n President en 'n Volksraad an di hoof. Daarvan meer op syn plek.

Sir George Grey was hiir Gouwerneur van 5 December 1854 tot 15 Augustus 1861. In syn ‘Openingsrede’ van di Parlement het hy hom uitgelaat o'er di grens-sake Syn plan was om di grond tussen di Boere en di Kaffers te laat bewoon. Hy het di regering in England gevraag om 1,000 soldate wat op pensioen afgegaan is hiirnatoe te stuur en hulle dan daar grond te ge om te woon; en later di getal te vermeer tot 5,000. Hy kon dit egter ni verkry ni. Mar toen is di ‘Duitse Legioen,’ na hulle ontslag van di Krim-oorlog, hiirnatoe gestuur om op di grense te woon. En dit was net 'n flukse plan van Sir G. Grey.

Verder was syn politiik om di Kaffers te leer werk. So het hy hulle gehuur ver publike werke. Uit 'n rapport van 12 Desember 1855 blyk dit dat daar toen o'er di 900 Kaffers werk an Gouwermentsgebouwe, wege, ens. Dit was oek goed.

En om di verderfelike invloed van hulle to'erdokters teen te gaan, het hy ver hulle 'n Hospitaal opgerig in King William's Town, onder opsig van Dokter Fitzgerald. In een kwartaal van 1856 het hy 2,278 pasi'ente in di Hospitaal gehad; daarvan was 1,576 Kaffers. 'n Snaakse briif het een van di Kaffers wat gesond geworde is geskrywe an di Koningin op 23 Juni, 1856:-

‘Baing danki, myn liwe Koningin Victoria, dat jy ver myn 'n goeie dokter en 'n knap man, gestuur het. Ek was 16 jare blind, myn Moeder en myn Koningin, mar nou kan ek weer goed siin. Ek siin alles. Ek kan di sterretjiis en di maan en di son alles siin. Eers moes ek gelei worde, maar nou, myn Moeder, o! myn Koningin, nou kan ek allénag loop. Mog ons liwe Here jou segen so lang as jy lewe op aarde! Mog God myn Moeder segen! Word tog ni moeg om ons swakhede te verdra ni, o Koningin Victoria!

‘Mahlati Zikali.’

Dan het Sir G. Grey nog an di Kafferkapteins jaarlikse salarisse gegé, op voorwaarde dat hulle ver hulle goed moet gedra. Di salaris was van £30 tot £75, na hulle rang; alles te same al jare £580.

In 1855 is di wet om Distriksrade an te stel deurgegaan. Di Distrikerade is omtrent soos di Heemrade eers was. Een van di voordele hiirvan was dat di Boere leer om meer belang te stel in publike sake; hulle moet di lede kiis, en di wat gekiis worde moet sorg ver di publike wege, ens.