De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 24]

Agste hoofstuk.
Di koloni voor honderd jare.

Jan de la Fontaine. - A. van Kervel. - H. Swellengrebel. - Ryk Tulbagh. - Pracht en Praal Regulaties. - Kopermyne. - Pokkiis. - Opgaaf. - Dappere daad van Woltemade. - Van Plettenberg.

Na di dood van Gouwerneur Noodt word Jan de la Fontaine angestel in syn plek, in 1730. Adriaan van Kervel volg hom op in 1736, en regeer mar twé jare. Na hom kom Hendrik Swellengrebel; na hom is Swellendam genoem. Ons sal ni verder al di name van Gouwerneurs wat makaar opgevolg het noem ni; mar net van di vernaamste persone en sake wat vertel.

Na di Hugenote is hiir ni weer immigrante angekom ni. Dit lyk of di Maatskappy dit ni bra won anmoedig ni; omdat hulle bang was dat di Koloni dan te sterk sal worde, en dan kan hulle ni meer met di Boere maak soos hulle wil ni. Net mar di mense wat in diins was van di Maatskappy, kry plase as hulle tijd uitgediin is. So het di bevolking ni sterk toegeneem ni.

Lanksaam word di Koloni daarom al groter. Di Boere trek altyd diper land-in. In 1737 word daar al plase an di ander kant van Piketberg uitgegé, en di Gamtoos Riviir was toen di Oostelike grens, wat di Koloni van Kafferland afskei.

Ryk Tulbagh.

Een van di vernaamste en mees geagte Gouwerneurs wat di Koloni ooit gehad het, was Ryk Tulbagh. Hij was eers soldaat. Twintig jare lank - van 1751 tot 1771 - het hy di Koloni geregeer, en algar was met syn regering tevrede. 'n Franse skrywer o'er di Koloni sê van hom: ‘Hy het 'n opregte, regvêrdige, en medelydende hart gehad.’ Hy het oek goed kan orde hou. Hy was 'n grote vyand van prag en opskik. Hy was nes 'n vader o'er di land en wou hê dat di mense almal nedrig en eenvoudig moes lewe. Daarom het hy di ‘Pracht en Praal Regulaties’ (wette teen pronkery), wat een van di Hollanse Gouwerneurs in Indi'e opgestel het, hiir oek ingevoer. Daarin word alle prag en weelde verbiid en elkeen word voorgeskrywe om na syn stand te lewe.

Om nou ons lesers enigsins 'n gedagte te gé, hoedanig di ‘Pracht en Praal Regulaties’ was, sal ons hiir 'n paar artikels daaruit anhaal. Mar eers moet ons 'n korte beskrywing gé van di toestand van di mense in di tyd.

Daar was toen viir ‘Opperkoopmans,’ namelik, di Gouwerneur, di Onder-Gouwerneur, di Fiskaal, en di Kommandant van di Kasteel. Di viir, same met di Sekretaris van di Raad, di Versorger-Generaal, di Pakhuismeester, en di Winkeliir, was di lede van di ‘Hooge Raad van Staat,’ van di ‘Uitvoerende Raad,’ van di ‘Wetgevende Raad,’ en van di ‘Hooge Geregshof.’ By di laaste was di Gouwerneur en di Onder-Gouwerneur amper nooit teenwoordig ni, en dan was di Kommandant van di Kasteel voorsitter. Dit was di eerste klas mense van di da'e.

[p. 25]

Dan volg di twede klas, of ‘Onderkoopmans.’ Di was 'n heel party gewees, bestaande uit dertig offisire, waaronder was di Sekretaris van di Geregshof, Luitenants van di Leger, di Rekenmeester, Assistent-Fiskaal, di lede van di Munisipaliteit, di Kommandante van di staande krygsmag, di predikant en di landroste van Stellenbos en Swellendam. Di twé was toen di ho'ere klasse. Daar was verder 9,000 wit mense en 8,000 slawe. So dat 'n klein klompi mar onder di ho'ere klasse behoor het.

Artikel 4 van di ‘Pracht en Praal Regulaties’ sê, dat elkeen, sonder onderskeid, syn rytuig moet stil hou en moet uitklim as hy di Gouwerneur siin ankom; en dat elkeen moet op sy draai as daar 'n rytuig van e[e]n van di lede van di Staatsraad moet passeer.

Artikel 6 laat toe dat 'n Onderkoopman, en di van di Boere wat net so hoog is, en di vrouens en dogters van di wat in di een of ander Raad is, of was, sambreels kan gebruik; mar gen ander man of vrou durf dit dra ni.

Artikel 7 verbiid dat 'n man wat la'er is as 'n Koopman, met 'n oop sambreel in di kasteel mag inkom. Ver di vrouens apart word verbiid, dat gen vrou, la'er as di vrou van 'n Onderkoopman, of wat onder di Boere gelyk met hulle is, mag sy-klere, met sy-bryding of borduursel, dra ni, oek ni diamante of edelgesteente ni. En ofschoon di Onderkoopmans hulle vronens dit mag dra, hulle dogters mag hulle dit daarom ni laat dra ni. Al di vrouens, getrouwd of ongetrouwd, in di rouw of uit di rouw, word belet om 'n trein te dra, op straf van 25 riksdaalders (£1 17s. 6d.) boete. Dan word nog verder beskrywe hoeveul bediindes en perde elke klas mag hê; di klere ver al di klasse, vernamelik ver bruids en hulle vrinde op bruilofte, en so voorts.

Met al di wette (wat in onse da'e ongerymd genoem word) was di mense in di tyd tevrede en gelukkig. Ja, hulle was so voldaan daarmé, dat hulle di tyd nog lank genoem het ‘di gou'e een van di Kaap-Koloni,’ en in di einde van di vorige eeuw het di ou mense nog altyd met voldoening gepraat van di geluk en di voorregte onder Gouwerneur Tulbagh syn vaderlike regéring.

Dit was wel te wens dat daar 'n bitji meer van di eenvoudigheid, en nedrigheid, en opregtheid van di oue mense by hulle kinders gebly het. Di mode is nou di god van onse een. En let mar op, net so vêr as di sogenoemde beskawing en di modes ingedring het in ons land, vlug di ou nedrigheid en gasvryheid en liifde onder di mense weg. Di dinge kan ni saam gaan ni.

Gouwerneur Tulbagh het dan oek werkelik nut gedoen met di wet. Want menige boer het al begin om ver hom 'n mooi huis te bou, pragtige huisraad te koop, en 'n menigte slawe te hou. Party het seker 'n bitji te vêr gegaan, en toen in 1756 en 1757 di sware droogte kom, moes 'n menigte wat ver ryk deurgegaan het hulle plase en huisraad en slawe en alles verkoop. Onder di omstandighede het Tulbagh hom regte bemind gemaak onder di mense. 'n Menigte wat sonder hulle ei'e skuld in moeilikheid gekom het, het hy gehelp met geld te gé, en op ander manire.

Ver di belange van di Maatskappy het hy oek goed gesorg. Om di kopermyne, wat in Van der Stell syn tyd ontdek is, nader te ondersoek, het hy 'n geselskap uitgestuur van 17 wit mense, en 68 Hottentotte, met 15 wa'ens, ider met 10 osse, dan nog los osse, ryperde, skape, ens. Di tog was onder di leiding van Hendrik Hop, en het geduur van 16 April 1761 tot 27 Juli 1762. Hulle moes oek di landkaart verbeter; daarvoor is di landmeter Karel Fr.

[p. 26]

Brink megegaan. Hulle is gegaan tot in Groot-Namakwaland. Mar gebrek an hout en andere besware was in di pad om daar mynwerke an te lê

In Tulbagh syn tyd was di pokkiis twémaal an di Kaap. Voor di tyd was dit oek al eenmaal hiir, in 1713; mar ni so erg as nou ni. In 1755 is hiir omtrent 2,200 an gestorwe, groot en klein te same. Tiin jare later kom di plaag w er; mar nou ni so hewig ni. Verder het hulle toen beter begin op te pas en oek in te ent; so dat dit naderhand ni meer sulke verwoestinge angerig het ni.

Dit sal mo'entlik ni onbelangrik wees ver ons lesers om te weet hoe dit hiir was voor ruim 100 jaar gelede. Daarom sal ons, terwyl ons juis in di tyd is, 'n korte opgaaf gé van di toestand van sake in di tyd. Di inkoms van di Koloni was van £14,000 tot £17,000 per jaar, en di uitgaaf tot £50,000; man daar kom natuurlik by al di onkoste om di Hollanse skepe, wat hiir ankom te voorsiin. Al di handel was in di hande van di Maatskappy. Ruim 6,000 lê'ers wyn, en 175,000 mudde koorn was di jaarlikse opgaaf. Di héle oes was al jare omtrent £100,000 wêrd. Elke skip wat hiir ankom moes £16 13s. 4d. betaal ver ankergeld, en deurenbank kom hiir 12 in 'n jaar an. Daar was in di tyd nog gen brugge of harde wege, en hoe ongemakkelik dit oek was, di boere trek nog mar altyd diper land-in. In di jaar 1754 het di Maatskappy 'n baken gemaak by Zwartkops Riviir, en dit bepaal ver di Oostelike grêns van di Koloni.

Gouwerneur Tulbagh is gestorwe in 1771, nadat hy di liifde van almal gewen het. Ja so bemind was hy dat zijn begrawenis 'n paar da'e word uitgestel, dat di buitemense dit kan bywoon. Hy word opgevolg deur Baron Joachim van Plettenberg.

In 1761 het Joachim van Dessin wat byna 'n kwart 'n sekretaris was van di weeskamer, 'n geskenk nagelaat van £208, ver di rente waarvan boeke moes gekoop worde en moes versamel worde in 'n kamer naas di Kerk. Di versameling is nog te vinde in di publike billiotheek an di Kaap, en is bekend onder di naam van Dessiniaanse bibliotheek.

In 1755 het di Engelse skip Doddington gestrand op di Vo'el Eilande in Algoa Baai. Uit 200 mense word net omtrent 23 gered, wat ver hulle 'n klein skuitje maak en veilig in Delgoa Baai anker gooi.

Wolraad Woltemade.

'n Dappere daad van 'n eenvoudige man moet ons hiir vertel. Toen di dag anbreek op di eerste Juni 1773, waai daar 'n vreeslike noordewind an di Kaap. 'n Skip van di Maatschappy, ‘De Jonge Thomas,’ ruk los van di anker, en word deur di onstuimige branders stukkend geslaan dig by Sout Riviir. Verskrikkelik was di geskreeu van di arme mense, en di sé was so onstuimig dat nimand dit durf wa'e om te gaan help ni. Di wat nog kon swem, of wou perbeer om op planke uit te kom, word deur di stroom weggesleep, op di klippe gekneus en verpletter. Soldate, matrose, almal loop toe; mar om di arme mense te redde skyn onmo'entlik en menselike kragte te bowe te gaan. Almal was sonder raad. Daar kom Wolraad Woltemade te pêrd an. Hy was mar 'n eenvoudige man. In di briwe van di Gouwerneur word hy melkboer genoem, en in ander geskrifte van di da'e heet hy oppasser van di Compagniistuin. Hy siin hoe 'n menigte van tyd tot tyd in di skuimende golwe begrawe word, en hoor hoe hulle verniit om hulp smeek. Almal moes omkom.

[p. 27]

Di gedagte kan syn jammerhart ni verdra ni; hy wil perbeer of hy ni, al was mar 'n paar, kan red ni. Hy stuur so syn pêrd sé-in, en laat swem na di skip toe, en skré ver hulle dat 2 of 3 an di perd syn stert kon vashou. Hulle doet dit en hy breng hulle so uit. Nog sesmaal ry hy in, en breng ider maal 2 of 3 uit. Nou is hy en syn pêrd stok flou. Hulle moes 'n bitji rus. Mar nog mar min is gered. 'n Menigte worstel nog met di dood. Di orkaan is nog ewe woedend. Woltemade vergeet syn eie toestand en denk mar net an di arme mense wat daar omkom. Nog eens stuur hy syn pêrd in di skuimende water; nog eens spring 'n party o'er boord om uitgehelp te worde. Mar ongelukkig gryp een in syn doodangs di pêrd bij di teu'el en trek so syn kop onder water. Dit kon di afgematte diir ni hou ni. Daar sink Woltemade met syn pêrd en di armé mense wat hy wou red onder di water en verdwijn: 134 mense verloor hulle lewe en daaronder di kaptein De Lamaire.

Di Gouwerneur Van Plettenberg was regte koel omtrent di dappere daad van Woltemade; hy het niks gedaan om so 'n edele stuk in gedagtenis te hou ni.

Mar toen di Maatskappy dit hoor, het hulle dadelik 'n besluit geneem, om één van di skepe wat hulle besig was om te bou, te noem De Held Woltemade, en di gebeurtenis op di spigel te laat afskilder; en an di wedewe van Woltemade het hulle 'n ansiinlike persent gegé.