Van Sint Jans onthoofdinghe

[p. 9]

Inleiding

1 De geschiedenis van Amsterdam

1.1 De bevolking

Aan het begin van de zestiende eeuw was Antwerpen het handelscentrum van de Nederlanden. Amsterdam vormde weliswaar het hart van de Noordelijke Nederlanden, maar echt groot was de stad voor die tijd nog niet te noemen. Men schat het aantal inwoners rond het jaar 1500 op zo'n 12.500 en daarmee was Amsterdam kleiner dan bijvoorbeeld Leiden, Haarlem of Delft in die tijd. Maar de stad maakte in deze tijd een explosieve groei door. Rond 1550 was het aantal inwoners vermoedelijk al gestegen tot ongeveer 40.000, terwijl vooral na de val van Antwerpen in 1585 de bevolking nog verder zou toenemen doordat een groot aantal mensen uit de Zuidelijke Nederlanden naar het noorden vluchtte.

1.2 Het bestuur

Amsterdam was een echt handelscentrum van belangrijke nijverheden. Hierdoor waren er geen machtige gilden die zich met het bestuur van de stad bemoeiden, zoals elders. Van oudsher waren de regeringsfuncties, bijvoorbeeld die van schout en schepenen, in handen van enkele aristocratische families van kooplui. Begin veertiende eeuw kwamen behalve de schout en schepenen nog de burgemeesters, die zich in de loop van deze eeuw steeds meer macht toeëigenden.

Door de groeiende handel kregen de burgers in de stad meer aanzien. In de vijftiende eeuw kwam er dan ook een derde bestuursorgaan bij dat deze burgers vertegenwoordigde: de vroedschap, die uit 36 leden bestond. De bestuursorganen kregen van Maria van Bourgondië het recht zelf hun nieuwe leden te kiezen. Dit had tot gevolg dat belangrijke bestuursfuncties gedurende vele decennia binnen één familie bleven. De invloed van dat deel van de burgerij dat niet tot een van de machtige families behoorde, daalde tot het nulpunt. Het Amsterdamse bestuur was een ondoordringbare groep geworden.

De vroedschap had in het midden van de zestiende eeuw al veel van haar macht verloren en had nog maar weinig inspraak. Bovendien waren de taken van de burgemeesters en die van de schout en

[p. 10]

schepenen niet altijd duidelijk gescheiden. In principe waren het de burgemeesters die de stad daadwerkelijk bestuurden en waren de schout en schepenen belast met de rechtspraak. Maar omdat er sprake was van machtsverstrengeling, vierde corruptie hoogtij en werkte het justitiële apparaat slecht.

In 1564 was de maat voor de burgerij vol. Door middel van een aanklacht, de doleantie, bracht een groep vooraanstaande burgers de landvoogdes Margeretha van Parma op de hoogte van het wanbeleid van de stadsregering. Na een onderzoek van de stadhouder van Holland, Willem van Oranje, stelde de landvoogdes de aanklagers grotendeels in het gelijk. Maar daarmee veranderde in eerste instantie nog niets. Na de beeldenstorm in 1566 legden de Amsterdamse bestuurders hun Spaansgezindheid en katholicisme met harde hand aan de bevolking op. Tot aan 1578, toen Amsterdam uiteindelijk de kant van de opstand koos, de zogenaamde Alteratie, bleef de stad een steunpunt voor de Spanjaarden in de roerige Staten van Holland.

1.3 Religie

In de zestiende eeuw waren er enorme veranderingen op het gebied van de godsdienst. In de voorgaande eeuwen zwaaide de rooms-katholieke kerk de scepter. Ketters en andersdenkenden werden door de inquisitie geducht gestraft. Maar in deze eeuw begon Rome haar greep op de maatschappij te verliezen. Er ontstonden hervormingsbewegingen. Geestelijken als Luther probeerden eerst van binnenuit de kerk te hervormen door te wijzen op misstanden binnen de kerk. Later werd hun protest feller en ontstond de reformatie onder leiding van hervormers als Luther, Calvijn en Zwingli.

Godsdienstig Amsterdam was grofweg in drie groepen te verdelen: rooms-katholieken, wederdopers en lutheranen en calvinisten. Al rond 1525 groeiden de wederdopers, ook wel doopsgezinden of anabaptisten genoemd, uit tot een belangrijke factor. Zij streefden godsdienstige idealen na, zoals het vervangen van de kinderdoop voor de volwassenendoop, maar ze hadden daarnaast ook een concreet wereldlijk ideaal: op grond van Openbaringen 20: 2-7 geloofden ze in een duizendjarig vrederijk op aarde, desnoods door middel van revolutie verkregen. Via visioenen was hun kenbaar gemaakt dat Amsterdam een van de uitverkoren plaatsen was om deze beide idealen te verwezenlijken.

[p. 11]

In geloofskwesties was het Amsterdamse bestuur tot de jaren dertig van de zestiende eeuw verdraagzaam geweest. Sommige regeerders hadden zelf reformatorische ideeën. Mede hierdoor nam de ‘ketterij’ in Amsterdam in deze jaren aanzienlijk toe. Uit gebieden waar wel met harde hand opgetreden werd tegen hervormers en wederdopers, zoals Antwerpen, vluchtten gelovigen naar Amsterdam. Dit was een van de oorzaken van de grote bevolkingsgroei.

In 1535 deden de wederdopers een poging hun maatschappelijk ideaal te realiseren. Ze pleegden een ‘coup’ tegen het stadsbestuur, maar de aanslag mislukte. Hierna besloten de katholieke burgers zelf toezicht te gaan houden op de stad. De patriciërs, die streng katholiek waren, sloten zich aaneen. En de centrale regering in Brussel verving stelselmatig reformatorisch gezinde leden van de stadsregering door goed katholieke. Vanaf 1538 werden de ‘onroomse sekten’ steeds harder aangepakt. In 1539 werd meester Hendrik Dirckszoon, een patriciër, tot burgemeester gekozen. Door bij alle verkiezingen familieleden op de vacante regeringsfuncties te zetten, wist hij de totale leiding over de stad te verkrijgen. Deze katholieke regeerders behielden tot 1578 de heerschappij over Amsterdam. De vroegere tegenstanders moesten het hoofd buigen voor de katholieke overheersing. Vooral de wederdopers moesten het ontgelden. Velen van hen belandden op de brandstapel.