Het grote Herodesspel of Driekoningenspel van Munsterbilzen

[p. 7]

Voorwoord

Dit voorwoord vraagt aandacht voor twee onderwerpen: de titel en de indeling van dit boek.

De titel spreekt van Het Grote Herodesspel. Waarom het grote? Omdat men in de vroege middeleeuwen vele Herodesspelen heeft samengesteld. Het Herodesspel vormt dus een bepaald genre, zoals ook bij voorbeeld het liturgisch paasspel. Maar onder die verschillende Herodesspelen is er slechts één dat het verdient het grote genoemd te worden; en dat is het spel van Munsterbilzen. Het grote, niet alleen vanwege de lengte, want in dit opzicht gold het destijds als onspeelbaar-groot, maar ook omwille van de grootsheid in dramatiek en in poëzie, want veel, soms zelfs de regievoorschriften, is in verzen geschreven. Dat we in de titel de plaatsnaam Munsterbilzen hebben opgenomen, hoeft niemand te verwonderen. Het spel verdient immers die naam, omdat het grotendeels in het evangeliarium van het ‘munster’ of klooster van Bilzen gecopieerd werd. Dit ‘grotendeels’ wil dan weer zeggen: het grootste deel van de authentieke tekst met melodie.

Ook voor de indeling van dit boek vragen we aandacht. Ons doel was het resultaat van onze reconstructiestudie te publiceren, namelijk de volledige tekst in de oorspronkelijke taal, het Latijn, samen met de vertaling. Wij meenden ook, dat het nodig was om een toneel-zangspel als dit, dat meer dan negen eeuwen oud is, in te leiden. Ons stond daarbij eveneens voor ogen dat sommigen ook belangstellen in het antwoord op bepaalde vragen, die dit spel oproept. Daarom bestaat dit boek uit drie delen.

DEEL I wil een naar onze mening onmisbare inleiding zijn. Daarmee bedoelen we datgene, wat men van tevoren moet weten om het spel in alle volheid te kunnen begrijpen en waarderen. Het ontstond immers in een heel andere samenleving dan de onze, met een geheel andere mentaliteit ten opzichte van het begrip toneel. Het was immers een tijd zonder toneelzalen en schouwburgen... en toch een boeiend volkstoneel!

DEEL II geeft de volledige, uit verschillende handschriften gereconstrueerde tekst van het omvangrijke spel, evenals een vertaling, waarin gepoogd wordt het karakteristieke van de oorspronkelijke, compacte stijl te respecteren zonder daarbij af te glijden naar een al te letterlijke vertaling enerzijds of een parafrase

[p. 8]

anderzijds. Hieraan werkten meerdere personen mee, die we nog met name zullen noemen.

DEEL III is bestemd voor al die belangstellenden, die zich vragen stellen over het spel, zoals: Wie heeft dit spel gemaakt? Hoe is die auteur ertoe gekomen om het te concipiëren en uit te werken? Waar, wanneer en voor wie werd het geschreven? enz. Het derde deel is derhalve een onderzoek naar de historische achtergrond van het spel van Munsterbilzen.

Hierbij spreken we niet zonder reden van ‘onderzoek naar’, want als we zouden ingaan op de historische achtergronden van het spel in hun totaliteit, dan zou dit een lijvig boekdeel vragen. Er zijn zoveel aanwijzingen, de literatuur erover is zo omvangrijk, dat hieraan gemakkelijk een afzonderlijke studie zou kunnen worden gewijd.¹⁾ Hier worden slechts de voornaamste bewijsgronden en historische gegevens bijeengebracht.

De voorstudie van deze uitgave is begonnen in 1969 en is op dit ogenblik nog niet voltooid, want nog steeds wordt getracht ook de melodieën van het spel volledig te reconstrueren. Wat nu bereikt is en wat hier gepubliceerd wordt, is de reconstructie van de volledige tekst. Het handschrift uit Munsterbilzen bevat immers slechts ruim tweederde deel van de gehele speltekst. Pas in de laatste jaren ontdekten we de auteur van het spel, namelijk Theodoricus, die een tijdlang abt van Sint-Truiden was. Deze Theodoricus had banden met de domicellae of adellijke vrouwen van de abdij van Munsterbilzen. Dit alles wordt behandeld in het derde deel van dit boek.

Laat mij tenslotte nog even terugkeren naar het begin van dit voorwoord. Daar spraken we bij de verklaring van het woord ‘grote’ in de titel over grootsheid in dramatiek en poëzie. Dit lijken mooie woorden. Maar wie dit Herodesspel met aandacht volgt, zal opmerken dat daarin een controversieel gegeven wordt uitgewerkt: enerzijds de wereld van geweld, anderzijds die van eenvoud en levensrust. Anders en concreter uitgedrukt staat hier de grootmacht, in de figuur van koning Herodes, tegenover de eenvoud van de alledaagse burger en deze zowel in de persoon van het pasgeboren Christuskind als in die van de eenvoudige herders, die onderweg zijn naar de kribbe. Tenslotte zijn er nog de pelgrims en de zoekende Wijzen uit het Oosten. Deze groepen worden aan het eind van het spel nog aangevuld met de pasgeboren jongens in en rond Betlehem. Ook zij, die ten offer vallen aan de massamoord op bevel van Herodes, vertegenwoordigen de gewone, kleine mens. Dit conflict tussen grootmacht en de kleine eenvoudige burger is de kern van dit drama. Vanuit deze kern straalt het spel uit naar een realistisch-dramatisch toneel-zangspel...

De lezer mag dus iets groots verwachten wanneer hij zich tevoren ingewerkt heeft in de levensstijl van die tijd, vooral wanneer hij belangstelling heeft voor genoemde historische achtergronden.

1) Een goed overzicht biedt: N. KING, Mittelalterliche Dreikönigsspiele; eine Grundlagenarbeit zu den lateinischen, deutschen und französischen Dreikönigsspielen und -spielszenen bis zum Ende des 16. Jahrhunderts, Freiburg 1979 (Germanistica Friburgensia 3).

[p. 9]

Daarom is het besluit van de Bestendige Deputatie van de Provincie Limburg om dit spel, in samenwerking met het Stadsbestuur van Bilzen, uit te geven, een culturele daad van betekenis, niet alleen voor Bilzen of Limburg, maar voor het gehele gebied van de Lage Landen. In dit verband wil ik niet nalaten de Gouverneur van de Provincie Limburg, de Heer H. Vandermeulen, te danken voor zijn initiatief dit boek te laten publiceren in de serie Limburgse Documenten, uitgegeven door het Provinciaal Archief- en Documentatiecentrum.

Zojuist werd de naam van de gemeente Bilzen vermeld. Hierbij mag niet worden nagelaten op te merken, dat het juist deze gemeente was, waarvan Burgemeester en Schepenen bij besluit van 5 december 1980 mij de opdracht gaven om dit spel met vertaling en commentaar in boekvorm voor te bereiden. Indien iemand heeft bijgedragen tot het realiseren van dit besluit, dan is dit - het zij met voldoening en grote dankbaarheid gezegd - de gemeenteontvanger van Bilzen, de Heer Jan Langen.

Dit voorwoord mag ik niet beëindigen zonder iets te zeggen over de voorbereiding van deze uitgave. De oorspronkelijke speltekst met regieaanwijzingen bevat vele moeilijk vertaalbare verzen: 11de-eeuwse hexameters. Een letterlijke vertaling van de Latijnse tekst was daarom niet mogelijk. Zoals vermeld werd toch getracht het origineel, ook wat de stijl betreft, zo dicht mogelijk te benaderen. Hier is het dan ook gepast een woord van dank voor de medewerking bij de vertaling te richten tot de neerlandica V.A. van Lieshout, hierbij gesteund door de letterkundige J.W. Hofstra en tenslotte ook door dr. M. Smits van Waesberghe, kenner van het middeleeuws Latijn. De uiteindelijke redactie van het geheel was in handen van M.U. Schouten-Glass.

Wanneer men in het oog houdt, dat vertalen altijd een kwestie blijft van interpreteren en kiezen, dan hoop ik, dat de bijzondere zorg aan deze vertaling besteed - die bovendien rekening houdt met de speldramatiek - op prijs wordt gesteld. Dit des te meer, omdat in de literatuur van de middeleeuwse liturgische spelen Het Grote Herodesspel van Munsterbilzen nu eenmaal een unicum is.

J. Smits van Waesberghe