De vruchten mijner werkzaamheden. Deel 1

[p. XIII]

Inleiding.

Omtrent die lewe en persoon van Marten Douwe¹ Teenstra het ek geen ander bronne kon vind as die kort berig in die Biographisch Woordenboek der Noord- en Zuid-Nederlandsche Letterkunde, deur J.G. Frederiks en F.J. van den Branden, 2de Druk, Amsterdam (±1895) en Teenstra se eie mededelings in sy boek nie.

Volgens die Woordenboek is Teenstra gebore op Het Ruigezand, provinsie Groningen, op 17 Sept. 1795 en oorlede op Ulrum, dieselfde provinsie, op 29 Okt. 1864. Hy het 'n goewermentsbetrekking beklee in Suriname en was later Oos-Indiese amptenaar. Sy werke is die volgende: De Vruchten Mijner Werkzaamheden gedurende mijne Reize over de Kaap de Goede Hoop naar Java en terug over St. Helena naar de Nederlanden, 2 dele, Groningen, 1830; De Nederlandsche West-Indische Eilanden, 2 stukke met plate, Amsterdam, 1838; Volksverhalen en legenden van vroegere en latere dagen, uit meest Nederlandsche schrijvers en mondelinge mededeelingen verzameld, Gron., 1840; De Negerslaven in de kolonie Suriname en de uitbreiding van het Christendom onder de Heidensche bevolking, Dordrecht, 1842; Bijdrage tot de ware beschouwing van de zoo hoog geroemde uitbreiding des Christendoms onder de Heidenen in de kolonie Suriname, toegewijd aan alle philanthropen, Amsterdam, 1844; Beknopte beschrijving van de Nederlandsche Overzeesche Bezittingen voor beschaafde lezers uit de beste bronnen en eigene ervaring in Oost en West Indië geput, Gron., 1846-1849; Mentor, de getrouwe leidsman en raadgever voor landverhuizers, die naar Noord Amerika willen vertrekken, Gron., 1853; Vlugtige beschouwingen van de hedendaagsche slavernijkwestie in Nederland, Amst., 1846. Verder het Teenstra uitgegee Landhuishoudkundige Almanak, Gron., 1851-63, en met T.F. Uilkens, Tijdschrift voor Landen Tuinbouw.

Uit bostaande blyk dat De Vruchten Mijner Werkzaamheden Teenstra se eerste werk was; dat hy 29 jaar oud was

1 Teenstra se eie vorm (p. 13). Die Biog. Wbk. gee Douwes.

[p. XIV]

toe hy aan die Kaap was; dat sy publikasies sukses gehad en hy sy lewelank skrywer gebly het; dat hy Oos- en Wes-Indië besoek en in albei gebiede gewerk het; dat hy besondere belang stel in koloniale (insonderheid die emigrasie-kwessie), kultuur-historiese, filantropies-Christelike (insonderheid die slawekwessie) en landboukundige vraagstukke; dat hy, behalwe skrywer, joernalis was. Merkwaardig is hoe hierdie verskillende aspekte van sy geestelike belangesfeer en skrywersnatuur reeds in De Vruchten Mijner Werkzaamheden, Deel I (die deel wat hier uitgegee word en oor Suid-Afrika gaan) tot uiting kom; sy aandag aan ligging, bodemgesteldheid, ekonomiese bedrywe, bestuur, finansies, emigrasie; sy beskrywing van taal, bevolking, sedes en gewoontes, godsdiens, opvoeding, openbare instellinge; sy verdieping in die slawernykwessie en die Christelike lewenshouding ten opsigte daarvan; sy groot aandag aan soorte en metodes van boerdery; sy egte joernalistieke nuuskierigheid om alles na te speur en self te ondervind; sy ontwyfelbare skrywersvaardigheid.

Uit sy Vruchten leer ons ook heelwat omtrent Teenstra se werk en persoon ken. Hy was landbouer en veeteler² (klaarblyklik hereboer, soos ook sy vader voor hom³ op Huize Arion,⁴ 'n nuwe, grote boerdery op die in 1811 binnegedykte Noordpolder aan die Wadde, provinsie Groningen. Die boerdery was ongeveer 1½ uur van Eenrum af geleë,⁵ maar as sy dorp noem Teenstra Baflo.⁶ Hy het sy vrou met vier jong kinders, drie meisies en een seuntjie, op die boerdery agtergelaat,⁷ en die doel van sy reis was om 'n betrekking in Java te soek,⁸ blykbaar omdat Holland toe in 'n toestand van ekonomiese agterstand verkeer het.⁹ Hierdie reis word in sy Vruchten beskrywe en die beskrywing is nie oorspronklik vir publikasie in boekvorm bedoel nie. Dit bestaan nl. uit 'n reeks briewe aan 'n vriend gerig,¹⁰ ('n geliefkoosde

2 P. 116, 144, 251.

3 P. 13.

4 P. 8, 130.

5 P. 171.

6 Voorberigt, p. 3.

7 P. 8, 122.

8 Dl. II, 1^e stuk, p. 140, 177, hier nie opgeneem nie.

9 P. 247 e.v.

10 Blykbaar gebaseer op dagboek-aantekeninge, vgl. p. 127, 131 ens. (datumvermeldings) en p. 153, 162. Vermoedelik is die briewe ook nie net vir die oë van een vriend bedoel nie (die toon is weinig privaat), maar om in 'n kring van vriende gelees of voorgelees te word - destyds die gewoonte ook wat boeke en tydskrifte betref, vgl. leesgeselskappe.

[p. XV]

skryfvorm, ook vir publikasie, toentertyd),¹¹ en is alleen ‘op herhaald aanzoek van vrienden en kennissen’, sê Teenstra, deur hom in die lig gegee. Daarby beklemtoon Teenstra dat die boek nie vir die ‘groote en geleerde wereld’ bedoel is nie, maar ‘hoofdzakelijk voor boeren,’¹² waarmee hy natuurlik die beskaafde boerestand van sy eie soort (eintlik 'n plattelandse middelstand, Eng. ‘gentry’) bedoel. Die deel van sy boek oor die Kaap bestaan uit ses briewe en beslaan die eerste deel van sy Vruchten, waarby nog kom 'n paar bladsye uit die tweede deel (sewende brief) waarin Teenstra terloops na die Kaap terugverwys.

Teenstra se verblyf aan die Kaap was onopsetlik. Hy het, soos hy ons self vertel, by die uitreis, aan boord skip 'n swaar koue opgedoen, wat in 'n sware reumatiese ongesteldheid, met hewige swelling van voete (waarskynlik reumatiese koors) oorgegaan het, sodat hy verplig was om aan die Kaap oor te bly, en herstel van gesondheid te soek, voor hy sy reis voortsit¹³. In Kaapstad vertoef hy van 12 Maart 1825¹⁴ tot 7 April;¹⁵ vertrek op laasgenoemde datum per perdewa na Caledon-bad, waar hy op 9 April aankom.¹⁶ By die bad bly hy tot 19 Mei,¹⁷ 'n verblyf onderbreek deur twee kort uitstappies na ‘Bredekamp's plaats’ (Roodebloem Kraal) op 28 April,¹⁸ en ‘Marré's plaats, Toren van Babel’ op 7 Mei resp.;¹⁹ 'n langere uitstappie na Genadendal van 9-10 Mei;²⁰ en 'n uitstappie- of liewer 'n reis na ‘Kaap l'Aguillas’, nl. die ‘Druipkelders’ by Gansbaai, van 13-16 Mei²¹. Van 19-22 Mei reis Teenstra van Caledon na Kaapstad terug via Franschhoek en Stellenbosch,^21a maak 'n uitstappie van Kaapstad na Constantia op 11 Junie²² en verlaat Suid-Afrika op 7 Julie²³ vir Oos-Indië. Teenstra het dus

11 Vgl. de Jong, Reizen, 1802; Gleanings in Africa, 1806; Brieven van Cath. van Lier (Hollandse Skrywers, Conradie, p. 128), e.s.m.

12 Drie aanhalinge uit Voorb., p. 1.

13 P. 70 e.v.

14 P. 70.

15 P. 87.

16 P. 110.

17 P. 161.

18 P. 122.

19 P. 127.

20 P. 131.

21 P. 141 en 143.

21a P. 161-171.

22 P. 280.

23 P. 289.

[p. XVI]

byna vier maande in Suid-Afrika deurgebring waarvan ongeveer ses weke buite Kaapstad.

Dit is duidelik uit bostaande dat Teenstra nie stilgesit het nie. Sover sy siekte hom toegelaat het, het by rondgereis, mense en besienswaardighede besoek, bedrywe bestudeer, in kort, ore en oë oopgesit vir alles wat Suid-Afrika hom kon leer. Sy verblyf in Suid-Afrika was betreklik kort maar in sy eie woorde,²⁴ ‘dezelve is tevens geheel aan de beschouwing en navorsching van al het merkwaardige toegewijd geweest.’ En dit is waar. Hy observeer persoonlik net waar hy kan. As sy geswolle voete hom, veral tydens sy verblyf op Caledon, nie toelaat om te loop nie, ry hy, en as hy nie kan ry nie, laat hy hom dra (bv. in die Drupkelders). Maar wat hy wil sien, sien hy. Ja, ‘wat onderneemt een jong, hoogstgaand nieuwsgierig mensch al niet.²⁵ Hy ‘doen’ Kaapstad veral na sy terugkeer van Caledon, as sy verbeterde gesondheidstoestand hom in staat stel om ook sy eie bene te gebruik. Dan, soos hy dit uitdruk, verloor hy ‘veel tyd met uitgaan en straatslijpen.’²⁶ Maar met eie waarneming (‘beschouwing’) alleen is Teenstra nie tevrede nie. Hy ‘vors ook na’. Hy praat met ander mense,²⁷ hy ondervra kenners en gesaghebbendes,²⁸ hy lees die koerante en tydskrifte,²⁹ hy bestudeer offisiële dokumente en opgawes,³⁰ hy raadpleeg alle moontlike skrywers.³¹ Self sê hy dat hy meen ‘dat de bronnen waaruit ik geput heb (ook) het werk belangrijk zullen maken.’³² So is dit inderdaad. ‘Beschouwing en navorsching’ maak Teenstra se beskrywing van die Kaap een van die volledigste, betroubaarste en bes-gedokumenteerdste werke van die tydperk. Ander eienskappe van Teenstra verhoog die waarde van die werk soos dieselfde eienskappe, en ander, ook soms afbreuk doen daaraan. Wat was hierdie eienskappe soos uit sy werk blyk?

Wat sy persoon betref moet Teenstra nie alleen van goeie

24 Voorb., p. 1.

25 P. 154. Vgl. p. 64, 81, 130, 143, vir Teenstra se ‘nieuwsgierigheid’, liewer ‘weetgierigheid’ of ‘weethonger’ te noem.

26 P. 177.

27 Vgl. p. 86, 121, 123, 161, 170, 196, 249, 263.

28 Vgl. p. 129, 132, 146, 216, 263, 283.

29 P. 156, 171, 180, 198, 280.

30 P. 238 en Tabelle.

31 Vgl. insonderheid p. 92, 95, 97, 156, 177, 191, 229, 230, 269.

32 Voorb., p. 1.

[p. XVII]

familie en bemiddeld gewees het nie,³³ maar - en dit is veral vir ons van belang - was hy 'n man van besondere ontwikkeling en beskawing. Sy ontwikkeling blyk o.a. uit sy deeglike kennis van die Latynse en Franse tale en letterkundes (ek dink hier veral aan sy aanhalings uit Latyn en Frans en sy verwysings na die klassieke mitologie);³⁴ sy kennis bowendien van Duits en Engels;³⁵ sy groot kennis en beheer van sy eie taal, algemeen-beskaafd en vakkundig;³⁶ sy geoefende tegniese begrip;³⁷ sy belesenheid³⁸ en studievermoë wat hul, behalwe in letterkundige kennis,³⁹ toon o.a. in ruime kennis van geskiedenis,⁴⁰ aardrykskunde,⁴¹ en die filantropiese (verligte) opvattings van sy tyd,⁴² met ook 'n mate van kennis van natuurkunde⁴³ en plantkunde;⁴⁴ sy sin vir wetenskaplike volledigheid en noukeurigheid, sowel in sy eie waarnemings⁴⁵ as in die opgawe van verworwe feite⁴⁶

33 As Groningse hereboer. Trouens uit alles blyk dat hy 'n ‘heer’ is, vgl. manier van vertrek, p. 8; houding teenoor arbeiders, p. 9; kennisse in Amsterdam, op skip ens. In Kaapstad word hy o.a. uitgenodig na die goewerneursbal (p. 246). Dat hy bemiddeld moes wees, blyk uit die feit dat hy sy reis op eie koste onderneem, altyd ruim in die geld sit (vgl. sy verskillende togte), steeds van die beste eet en drink, ens.

34 Vir Latyn en mitologie, vgl. p. 118, 120, 136, 142, 143, 153, 158, 266, 282 en II, 298; vir Frans, p. 72, 162, 186, 229-230 (Franse reisbeskrywers), 237, afgesien van die gebruik van Franse woorde en uitdrukkinge (p. 41, 165, 247).

35 Sommige van die reisbeskrywinge en bronne wat hy noem (p. 229-230) kan hy alleen in Duits b.v. Menzel, of Engels b.v. Burchell, Latrobe, State of the Cape of Good Hope, gelees het. Maar hy ken ook Milton (p. 157) en kon miskien selfs Engels praat (p. 86, 87).

36 Teenstra beskik oor 'n besonder uitgebreide woordeskat, waarby hy veral ryk is in landboukundige, werktuigkundige (p. 18-19, 24, e.v.) en skeepsterme.

37 Vgl. Voorb., 2 e.v.; p. 18-19, 24-26, 113-115, 136.

38 Vgl. p. 39, 115, 189.

39 Vgl. hoërop en p. 61, 84, 191, 247. Vir sy kennis van die Nederlandse literatuur sien volgende paragraaf.

40 Vgl. insonderheid Voorb., p. 1, Briewe I (p. 11, 12, 28) en II (p. 33, 37, 44). Verder p. 98 e.v., 134, 138, 165, 177 e.v., 197, 234 e.v., 239, 243, 248, 272 e.v., 278 e.v.

41 Vgl. insonderheid Voorb., p. 2; Briewe I en II; p. 151, 230, 277. Soos hy deur Suid-Afrika gaan, vergewis Teenstra hom ook voortdurend van die name van berge, riviere en bewoonde plekke.

42 Vgl. p. 9, 136 (bruine engelen), 194-195, 197, 216, 219-220, 265.

43 Vgl. p. 38, 54, 56, 74, 129, 131-132, 151, 154, 157 e.v., 167, 237, 249.

44 By plantename gee hy gewoonlik die botaniese benaminge, p. 117, 121, 129; vgl. verder p. 131, 138, 144, 190.

45 Die boek is vol hiervan, soms met verworwe feite vermeng, vgl. veral 54-55, 61, 91, 97, 99-100, 102, 104-105, 110-111, 117-118, 131-132, 139-140, 146-147, 150, 171, 195, 267, 288.

46 Vgl. p. 11. Ook Briewe I en II (in besonder p. 30-31); Briewe V en VI; tabelle.

[p. XVIII]

en van bronne;⁴⁷ sy geoefende finansiële begrip;⁴⁸ sy grondige kennis van die Bybel.⁴⁹

Sy beskawing blyk uit die intellektuele, opgevoede toon van sy werk; uit sy uitgelese vriendekring aan boord skip⁵⁰ en in Kaapstad;⁵¹ uit sy ontwikkelde kunssmaak, kunsaanleg en maatskaplike opvoeding (haal met oordeel en gepastheid aan uit die internasionale⁵² en die Nederlandse literatuur,⁵³ laasgenoemde veral van eie tyd; dig self⁵⁴; het liefde vir en sing self⁵⁵; speel op die piano⁵⁶; het oog vir tuinaanleg⁵⁷ en argitektuur⁵⁸; besoek bals⁵⁹ en skouburg⁶⁰); uit sy hoogstaande sedelike en godsdienstige (Christelike) opvattings,⁶¹ gepaard met verhewe mensliewende gevoel⁶² en gevoel van maatskaplike verantwoordelikheid;⁶³ uit sy strewe na onpartydigheid en waarheid;⁶⁴ uit sy geestigheid, soms swaar-op-die-hand, maar selde of nooit onverfynd nie;⁶⁵ uit sy sterk skoonheidsgevoel vir die natuur⁶⁶; uit sy selfkennis,⁶⁷ natuurlikheid,⁶⁸ goeie maniere en fyn gevoel.⁶⁹

47 Vgl. insonderheid p. 2, 12, 33, 39, 56, 92, 95-96, 229-230.

48 P. 272 e.v.

49 Die boek wemel van aanhalings, veral tekste, uit die Bybel, p. 81, 116, 130, ens. Vgl. verder p. 195, 219.

50 P. 39, 84.

51 Vgl. p. 78, 85-86, 288. Op Caledon vgl. p. 106, 116.

52 Sien hoërop.

53 P. 71, 216 (miskien van homself?), 244, 248, 263.

54 P. 216(?), 285.

55 P. 39, 54, 136, 284.

56 P. 79. Ook ander kennis van musiek, vgl. p. 150.

57 P. 80, 166, 190.

58 P. 79, 122-123, 125, 179, 183, 184 e.v., 281.

59 P. 246.

60 P. 185.

61 Vgl. aant. 42 en 49. Blyk veral uit sy behandeling van die slawekwessie, p. 194-195, 196-197, 219-220. Vgl. ook p. 103, 134 (Genadendal), 151, 161, 217 vir opvattings in algemeen. Vir godsdienstige gevoel in besonder, vgl. nog p. 38, 71, 146, 152, ens. Verwant aan sy menseliefde is sy diereliefde, vgl. p. 112, 168.

62 Vgl. aant. 42 en 49. Blyk veral uit sy behandeling van die slawekwessie, p. 194-195, 196-197, 219-220. Vgl. ook p. 103, 134 (Genadendal), 151, 161, 217 vir opvattings in algemeen. Vir godsdienstige gevoel in besonder, vgl. nog p. 38, 71, 146, 152, ens. Verwant aan sy menseliefde is sy diereliefde, vgl. p. 112, 168.

63 Vgl. aant. 42 en 49. Blyk veral uit sy behandeling van die slawekwessie, p. 194-195, 196-197, 219-220. Vgl. ook p. 103, 134 (Genadendal), 151, 161, 217 vir opvattings in algemeen. Vir godsdienstige gevoel in besonder, vgl. nog p. 38, 71, 146, 152, ens. Verwant aan sy menseliefde is sy diereliefde, vgl. p. 112, 168.

64 Vgl. p. 1, 86, 144. Nie altyd luk dit hom egter nie, veral as dit gaan oor Hollands vs. Engels, vgl. aant. 87 en 88.

65 P. 7-8, 9, 32, 40-41, 57 e.v., 66 (hofmeester), 74-77 e.s.m., insonderheid 82-84, 112-113, 132 (brug), 141, 159, 171, 186 (horing des overvloeds), 244, 277 (growwe grap, maar beskaafd gestel).

66 P. 38-39, 56, 94-95 ens., insonderheid 121, 144, 152, 162-163, 165, 166-167, 285-287.

67 P. 72 (afguns), 79, 263, 284 (‘strootje’ en selfspot).

68 Afgesien van die hele toon van sy werk, vind ons 'n sprekende staaltjie op. p. 13. Dit val ons ook op hoe goed en gemaklik hy met die Afrikaanse ‘boere’ oor die weg kom.

69 Sprekende staaltjie op p. 285. Orals ook baie erkentelik vir vriendskaplike dade hom bewys. Vgl. verder p. 102 (De Jong).

[p. XIX]

In verband met Teenstra se godsdienstige opvattinge, lyk dit of hy Mennoniet⁷⁰ (Doopsgesinde) was, 'n Protestantse sekte wat steeds sterk in Groningen en Friesland gewees het en wat besonderlik die klem lê op onderlinge en internasionale liefde en verdraagsaamheid. Teenstra was ook Vrymesselaar,⁷¹ 'n organisasie wat eweneens bekend staan vir sy beklemtoning van die beginsels van broederskap van die mens en sosiale diensvaardigheid. Beide as Mennoniet en Vrymesselaar sluit Teenstra dus volmaak aan by die godsdienstigfilantropiese opvattings wat ons eerder van hom teengekom het en is waarskynlik, naas sy liberale opvoeding, die verklaring daarvan.

As ons by Teenstra se afkoms, ontwikkeling en beskawing, voeg sy Hollanderskap,⁷² sy jeug, die aantreklikheid van 'n paar helderblou oë,⁷³ van 'n gladgeskeerde blykbaar frisse Hollandse gelaat,⁷⁴ van 'n aangename welbespraaktheid⁷⁵ en goedlagsheid,⁷⁶ en, altans by sy aankoms, van 'n sieke hulploosheid,⁷⁷ hoef ons ons nie daaroor te verwonder nie dat hy spoedig 'n groot en warme vriendekring verwerf het en dat blykbaar veral die vroue hom op die hande gedra en vertroetel het.⁷⁸ Bowendien, hoewel streng van sedelike en godsdienstige opvattinge, was Teenstra allesbehalwe 'n lewensontvlieder. Hy hou van sy gerief;⁷⁹ van gesellige omgang, feestelikhede⁸⁰ en geselskapsvermake⁸¹ sowel as kunsvermaak;⁸² hy rook;⁸³ eet graag lekker;^83a is gesteld op sy wyn⁸⁴ en veral - gesels

70 P. 22. Waarom sou hy anders die Mennoniete-vermaning besoek? In Amsterdam besoek hy die Remonstrantse Kerk (p. 10), die rigting waaruit die Menisme ontwikkel het. Die ondoktrinêre aard van die Menisme stel hom ook in staat (afgesien van sy ‘nieuwsgierigheid’) om sowel die Ned. Gereformeerde Kerk in Kaapstad (p. 181) as die Luterse Kerk (p. 182) te besoek. Die beklemtoning van geestelike vryheid deur sy rigting, maak hom eweneens sterk anti-klerikaal (p. 52).

71 P. 21, 184-185.

72 Kapenaars en ‘boere’ het die verwantskap met Holland toe nog sterk gevoel. Vgl. p. 79, 85, 130, 135, 191, 239 e.v., 243, 286.

73 P. 81.

74 P. 82 e.v.

75 Vgl. in besonder p. 86, gesprekke aan bad (p. 111, 121 e.v.), met boere (123 e.v., 129), p. 142, ens.

76 P. 93, 150, 162.

77 P. 70 e.v.

78 Vgl. p. 76, 78, 79, 86, 87-88, 189, 289.

79 P. 9, 57, 65, 116, 133.

80 Vgl. p. 8, 28, 246.

81 P. 66.

82 Vgl. hoërop.

83 P. 54, 65, 66.

83a P. 65, 72, 86, 87.

84 P. 28, 54, 66, 87, 282, 284.

[p. XX]

graag.⁸⁵ Blykbaar het hy selfs die verwyt gehoor dat hy 'n praatgraag is.⁸⁶ Hoe dit sy Teenstra word orals met oop arms ontvang, ̇kom met almal en alles in intieme aanraking, en juis hierdie noue kontak met sy omgewing gee sy werk verhoogde waarde en vorm een van die aantreklikste eienskappe daarvan.

Nieteenstaande sy filantropiese idees is Teenstra 'n welbewuste Hollander. Sy nasionale gevoel is sterk en herhaalde male kan hy dit nie nalaat om die deugde en eerbaarheid van die Hollandse volk in die hoogte te steek teenoor die van die Engelse volk nie⁸⁷ en soms self hatelik te wees teenoor die Engelse.⁸⁸ Hierdie teenstrydigheid in Teenstra tussen sy internasionale idealisme en nasionale realisme is in sekere sin tipies Hollands. Tipieser Hollands is egter ander eienskappe van Teenstra: sy deeglikheid en presiesheid; sy hoë graad van algemene ontwikkeling; sy uitgesproke kritiese sin; sy sterke godsdienssin; sy behoefte aan geselligheid; sy oop oog vir die goeie dinge van die lewe. Ja, en tipies ook bepaalde ‘défauts de ses qualités’. Teenstra let goed op die duite, byna tot inhaligheid toe;⁸⁹ sy ernstige Hollandse natuur verlei hom soms tot oordrewe moralisasie;⁹⁰ sy Hollandse fatsoenlikheidsgevoel tot preutsheid.⁹¹ Persoonlik openbaar hy ook 'n gevoeligheid⁹² en verbeeldingstoestand⁹³ wat heeltemal pas in die romantiese gees van sy tydperk (±1775-±1875), maar wat ons vandag soms as oordrewe aanvoel⁹⁴ en wat hom b.v. in sy beoordeling van die slawekwessie tot te felle veroordeling van die voorstanders van die stelsel verlei.⁹⁵

Met die oog op al bogenoemde hoedanighede van Teenstra is dit geen wonder dat ons in sy Vruchten een van die belangrikste werke oor die Kaap uit die tyd het nie. Teenstra se persoonlike eienskappe en persoonlike waarnemings maak

85 Sien hoërop. Ook p. 54, 66, 130.

86 P. 284.

87 Vgl. p. 37, 85, 98, 162, 186-187, 248, 276. Ook hoërop onder Hollanderskap.

88 P. 189, 191, 217.

89 P. 13, 58, 77, 141, 142, 186-187, 245, 286.

90 P. 28 (drinkery), 95-96, 144, 190, 264 e.v.; II, 299.

91 P. 185-186, 282.

92 P. 39, 70-71, 88, 97, 136 (lieve bruine engelen), 141, 144, 152

93 P. 142 e.v., 159-160.

94 P. 85, 111 e.v., 287.

95 Vgl. aant. 61, 62, 63.

[p. XXI]

die grondslag hiervan uit, maar hy doen ook wat byna geen ander reisbeskrywers doen nie nl. sy waarnemings, waar moontlik, terugbring op die basis van offisiële beskeide en hulle toets aan die bevindings van ander gesaghebbende skrywers. Sy werk is nie van historiese belang in die sin dat dit ons kennis van die politieke geskiedenis op belangrike wyse aanvul of veel belangriks meedeel omtrent die oorspronklike inboorlinge van die land en verre binnelandse toestande soos die geval is met die meeste ander belangrike reisbeskrywers nie. Alleen oor die Hottentotte doen hy enkele mededelings⁹⁶ (veral hul luiheid en vuilheid vind hy onverdraaglik), terwyl hy die Kaffers slegs terloops noem en sy berig oor die Slagtersnek-gebeurtenisse en die Gaika-geskiedenis is heeltemal tweedehands.⁹⁷ Nee, die belangrikheid van sy werk lê op ander gebied. Vir sy eintlike behandeling beperk Teenstra hom tot die werklik besogte streke nl. Kaapstad (bakermat van Suid-Afrika) en die onmiddellike ‘Overbergse’ omgewing, veral Caledon. Hiervan gee hy ons 'n taal- en kultuur-historiese beeld. Maar dit is dan ook 'n beeld soos deur geen ander sedert Kolbe en Mentzel geëwenaard nie⁹⁸ en, met moontlik een uitsondering,⁹⁹ ook geeneen na Teenstra nie.

Bowendien het Teenstra hierdie belangrike voordeel bo al die ander reisbeskrywers, met gedeeltelike uitsondering van de Jong: hy tref deurlopend¹⁰⁰ 'n vergelyking met ‘vader-

96 P. 134, 139 (Genadendal), 147, 149-151, 159.

97 P. 278 e.v.

98 Vgl. p. 229-230, met aantekeninge daarby. Ook Dr. en Tnl., I, p. 21-32. Ander skrywers gee goeie, dikwels veelvuldige aspekte van Kaapstad en omgewing b.v. Bernardin de St. Pierre, Stavorinus, Thunberg, le Vaillant, de Jong, Barrow, Lady Anne Barnard, Lichtenstein, Burchell. Maar geeneen is so metodies of volledig soos Teenstra nie. Net een boek kom naby hom in metode en deeglikheid, State of the Cape of Good Hope deur 'n ‘Civil Servant’ (Wilberforce Bird) in 1822, 'n boek waarvan Teenstra ook gebruik gemaak het, maar dit ontbreek Bird aan Teenstra se begrip en agtergrond.

99 Ek bedoel An Auto-Biographical Memoir of Petrus Borchardus Borcherds, 1861, in 1907 in Hollands verkort tot Bladen uit de Memoirs van Petrus Borchardus Borcherds, Kaapstad, 1907, deur F.H. Olland. Twee jaar na Teenstra aan die Kaap was, in 1827, het ook verskyn G. Thompson, Travels and Adventures in Southern Africa, uitstekend van plate, maar met weinig oor die Kaap en in 1887 verskyn Mackinnon, South African Traits, maar albei doen onder vir Teenstra in metode en begrip. Metode en volledigheid toon natuurlik allerlei handboeke en gidse oor die Kaap, veral sedert Noble, The Cape and its People, 1869, maar hier ontbreek die gees en lewe wat Teenstra se boek kenmerk en in ieder geval is hulle geen reisbeskrywinge nie.

100 P. 71, 72, 73, 76, ens.

[p. XXII]

landse’ toestande in Holland (insonderheid in verband met boerdery¹⁰¹), wat vir die student in Afrikaans-Dietse kultuurgeskiedenis 'n uiters belangrike element in sy werk is, aangesien die Afrikaanse taal uit die Hollandse taal en die Afrikaanse kultuur, in die meeste van sy wesenlike aspekte (godsdiens, sedes en gewoontes, regswese, kunsbeskouing, politieke sin) uit die Hollandse kultuur ontwikkel het, terwyl die Hollandse kultuur ook op ander aspekte sy onmiskenbare, soms deurslaggewende, kenmerke gelaat het (onderwys, openbare instellings, bestuursvorme, pers, letterkunde, toneel, kerkmusiek, boukuns, boerderymetodes en vervoer).¹⁰²

Dit lyk my gewens om meer in besonderhede stil te staan by Teenstra se positiewe bydrae tot die kennis van ons Afrikaanse taal- en kultuurgeskiedenis. Wat taal betref is Teenstra die eerste gewees om spesifiek en presies te gaan beluister wat die ‘verbasterde Hollands’ aan die Kaap is en ons sy bevindings so noukeurig en trou moontlik mee te deel. In sy samespraak op Caledon, met toeligting,¹⁰³ kry ons wat ons kan noem, ons oudste wetenskaplike dokument in Afrikaans en oor Afrikaans, en die stuk het dus buitengewone waarde vir ons taalgeskiedenis. Wat hierdie waarde presies is verklaar prof. dr. J.L.M. Franken in sy beskouing oor die samespraak. Ook gee prof. Franken ons 'n lys van ander Afrikaanse woorde en uitdrukkinge wat Teenstra tussen deur sy teks noem of gebruik.

Wat betref die algemene kultuurgeskiedenis kry ons miskien die beste kyk daarop as ons Teenstra se mededelings probeer groepeer.¹⁰⁴

1. Aardrykskundig.

(a)	‘Kolonie Kaap de Goede Hoop’:^105 Klimaat en gesondheidstoestand, ligging, oppervlakte, bodemsgesteldheid (grondsoorte, ruggens, ens.); besogte dele (Kaapstad en omgewing, Kaapse vlakte, Hottentots-Holland, Caledon en omgewing, Genadendal, Drupkelders, Franschhoek, Stellenbosch); tabel D.

101 P. 251, 262, 265, 266, ens.

102 Tot betreklik kort gelede was pers, letterkunde, toneel, kerkmusiek nog geheel of grotendeels in Hollands.

103 P. 239-242.

104 Bewysplekke word alleen aangevoer waar dit nie of alleen met moeite onder die genoemde onderwerpe in die register kan nagegaan word.

105 Vgl. veral 6de Brief.

[p. XXIII]

(b)	Kaapstad: Ligging, strate-aanleg en pleine; suidoostewinde en noordwestewinde; Tafelbaai as rede. In besonder goeie topografies-historiese beskrywing^106 van: Groenpuntse weg (met o.a. beskrywing van menagerie en tuin van Villet); kasteel; kerke; Vrymesselaarslosies; skouburg; stadhuis; slagpale; ‘Customs House’; tronk (met trapmeule); kaserne; Somersetse hospitaal; goewermentsgebou, met bestuursafdelings; bibliotek; museum; beurs; kompaniestuin; dieretuin; slawelosie; koninklike observatorium; Rondebosch - Constantia en omgewing; Kaapstadse water.
(c)	Caledon: ligging. Topografies-histories: kerk; aanleg; meule; bad (uitvoerige beskrywing, inrigting en behandeling).
(d)	Genadendal: ligging. Topografies-histories: aanleg; logement; skool; meule; messefabriek; kerk; tuin.
(e)	Stellenbosch: ligging. Topografies-histories: aanleg; drosdy; kerk; rietdakhuise (en brande).

2. Geskiedkundig.

(a)	Kolonie: geskiedenis (algemeen); Bokkeveldse opstand van slawe; Slagtersnek en 5de Kafferoorlog; geskiedkundige plekke (vgl. 1 (a)^107); regeringstelsel en bestuursindeling; regstelsel; geldstelsel; maaten gewigstelsel; tabelle A, E, K.
(b)	Kaapstad: geskiedenis; stadswapen; aardbewing van 1809. Vgl. verder 1 (b).
(c)	Caledon: geskiedenis. Vgl. verder 1 (c).
(d)	Genadendal: geskiedenis. Vgl. verder 1 (d).
(e)	Stellenbosch: geskiedenis. Vgl. verder 1 (e).

3. Bevolking. Getalle; stedelik (Kaapstads) en landelik; blank (Hollands en Engels) en gekleurd (slawe, Hottentotte, Kaffers); twee stamvaders: Swart en Wessels;¹⁰⁸ tabelle B, C, E.

4. Godsdiens. Kerke (vgl. 1 (b), (c), (d), (e)); kerkgenootskappe, veral Nederduits-Gereformeerd; godsdienstigheid.¹⁰⁹

106 Die volgorde is willekeurig maar in hoofsaak volg dit die boek.

107 Insonderheid p. 97 e.v., 234.

108 P. 121, 142 resp.

109 P. 99, 127, 196, 206.

[p. XXIV]

5. Geaardheid, sedes en gewoontes, kunste¹¹⁰.

(a)

Platteland:^111 gasvryheid en Hollandse gesindheid; koffiegebruik: rog as koffiebone;^112 krale (vir vee); aard en liggaamsgesteldheid van koloniste;^113 liefde vir sopies; tabak en rookgewoontes; ganse en gansvere; stenemaak en kalkbrand; bou-orde van plaashuise; Afrikaanse kerse; bygeloof; velkomberse; misvloere;^114 boerewerf; plaashuishouding; plaasaanleg; groot plase en slawebesit as bronne van weelde, luiheid en onverskilligheid (ruwe bewerking van grond^115); laster van Barrow; groot families;^116 gebrekkige opvoeding; vermake (kuiery, jag en wedrenne); visvangs; kleding.

(b)

Kaapstad: logement (aard en inrigting); straatlewe (insonderheid beskrywing van straatventers, met kleredrag); siektebehandeling en -versorging; 'n swart barbier;^117 vriendelikheid, gasvryheid en Hollandse gesindheid van Kapenaars; goedgeefsheid van Kapenaars (met leersame lys delikatesse van tyd); Paasfeesviering; slawerny met beskrywing slaweverkoping; kleredrag (vroulik en manlik, liefde vir swier); manier van klerewas; eet- en drinkgewoontes (ryke tafel); spyssoorte (o.a. ‘jelly’ en atjar); vermake (kaartspel, musiek, dans, drink, wederkerige besoek); huise (voorkome, bou-orde); sindelikheid en meubilering (onbevredigend); opvoeding van meisies; borduurwerk; hereliefhebberye (ry, jaag en visvang); algemene liefde vir perdry (here en dames); weelde en luiheid; laster van Barrow (vgl. (a)); bygeloof; toneelbesoek; openbare perdewedrenne.

6. Reis en vervoer. Perde (beskrywing, waarde, behandeling); osse (beskrywing, behandeling); karre (chais);

110 Teenstra praat nêrens uitdruklik van kunste nie. Wat ons as sodanig kan beskou, bespreek hy onder skouburg (toneel), huise (boukuns), sedes en gewoontes (musiek en borduurwerk).

111 Hier en verder nie in orde van belangrikheid nie, maar soos dit min of meer in die boek voorkom.

112 P. 90, 267.

113 P. 99, 102, 263, 269.

114 P. 111.

115 Hier veral p. 262, 267.

116 P. 128, 263.

117 P. 82 e.v.

[p. XXV]

waens; remskoene; swepe; tuie; manier van trek en bestuur;¹¹⁸ behendigheid van koetsiers.¹¹⁹

7. Landbou en Veeteelt. Verskeidenheid van gewasse; ploegery (manier en hoeveelheid); vorm van ploeg; wynbou; graanbou; kweek; bemesting; groente- en vrugtekwekery; Kaapse kwepers; houtsoorte; skaapboerdery (Afrikanerskape); bokke; koeie; botter (swak); pluimvee; soorte plase; grondsoorte; kosbare transport; groot plase; slawearbeid; ruwe en onekonomiese bewerking van grond; ruwe vorm van dorsery; tyd en manier van saai; maat i.p.v. gewigsberekening;¹²⁰ pryse; tabelle B, C, F.

8. Handel en bedryf. Stedelik en plattelands; invoer en uitvoer; wisselkoers en papiergeld; skeepvaart; robbevelle en -produkte; tabelle E, F, G, H, I, K.

9. Diere (wilde), voëls, insekte en visse. Dieretuine; diersoorte (veral leeu, wolf, wilde kat, Kaapse esel, jakkals, aardvark); slange (soorte en beskrywing van meeste); skubdiere of akkedissoorte (o.a. likkewaan); voëls (o.a. kuikendiewe, aasvoëls, vinke, fisante, swawels); insekte (vlieë, miere, skoenlappers, sprinkane e.s.m.); visse (soorte en beskrywing van sommige).

10. Bome, plante en blomme. Skoonheid en verskeidenheid (met besondere vermelding van silwerboom, suikerbos, sewejaartjie, heide en skellingsrosie); medisinale plante (insonderheid kruidjie-roer-my-niet, boegoe); Turksvye; wasbessie.

11. Allerlei.

(a)	Buiteland: reis van Groningen per binnevaart na Den Helder; seereis van Texel na Kaapstad met o.a. belangrike opgawe van skeepsbemanning en -begroting van die tyd, Hollandse geografiese name veral van Kanaalstreek, beskrywing vliegende visse, beskrywing lewe en vermake aan boord veral van Neptunus-fees.
(b)	Kaap de Goede Hoop: Aankoms en landing Kaapstad; boeke en geskrifte oor Suid-Afrika^121; karos (kros), ramkie en rommelpot van Hottentotte; strandklippers (keistene) by ‘Agulhas’; Kaapse wolke.

118 P. 103-104.

119 P. 132.

120 P. 99-100.

121 Vgl. aant. 47.

[p. XXVI]

Van buitengewone belang in verband met bostaande groepering is veral Teenstra se topografies-historiese beskrywing van Kaapstad; sy beskrywing van die sedes en gewoontes van die tyd; sy noukeurige mededelings oor reisen vervoermiddele; sy behandeling van die slawekwessie (o.a. soos die beskaafde Europeër van die tyd dit beskou het); sy goeie uiteensetting van wingerd- en graanboerdery; sy beskrywing van die badkuur op Caledon; sy beskrywings van Hottentotte, Afrikanerskape en die Drupkelders; sy uitvoerige bronnevermelding en leersame tabelle (laasgenoemdes dikwels self saamgestel).

Behalwe dat Teenstra se werk belangrik is as kultuurhistoriese vraagbaak, is dit besonder leesbaar deur sy styl. Op sy taalrykdom en geestigheid is reeds gewys; die persoonlike toon, hoewel soms bietjie swaar-op-die-hands,¹²² is warm, eg, beskaaf en intelligent; bowendien besit Teenstra die gawe van lewendige en beeldende beskrywing. Ek dink, in laasgenoemde verband, aan sulke kleurryke toneeltjies soos die skeepsdrukte as Teenstra aan boord gaan,¹²³ die dektoneel as die skip vertrek,¹²⁴ die Neptunus-fees,¹²⁵ sy aankoms in Kaapstad,¹²⁶ die skeerparty met die swart barbier,¹²⁷ die jagparty op die hoender in die badhuis,¹²⁸ Afrikanerskape,¹²⁹ die dansparty van die Hottentotte,¹³⁰ die Afrikaanse samespraak op Caledon,¹³¹ die wedrenne,¹³² e.s.m.; sulke treffende natuurtonele soos aan boord skip, langs die weg gedurende sy landreise, in die drupkelders, ens.;¹³³ die spannende leeugeveg in die dieretuin;¹³⁴ die roerende slaweverkoping.¹³⁵ Ja, en soos hy die Afrikaners soms self aan die woord laat, verhoog hy die kleur en lewe van die boek en steek hy hulle onbewus 'n pluimpie in die hoed vir hul slagvaardigheid. As Barrow die Hollandse regering veroordeel in vergelyking met die

122 Maar nie omslagtig nie. Inteendeel Teenstra is saaklik en gepas.

123 P. 7-8.

124 P. 32.

125 P. 57 e.v.

126 P. 73 e.v.

127 P. 82 e.v.

128 P. 112-113.

129 P. 117.

130 P. 150.

131 P. 240-241.

132 II, p. 298-300.

133 Vir voorbeelde vgl. aant. 66. 'n Juweeltjie op p. 162-163.

134 P. 192-194.

135 P. 218-219.

[p. XXVII]

Engelse, antwoord die Kapenaars, ‘ja, toen hadden wij eene galg met zeven en thans hebben wij er eene met een-en-twintig pennen’.¹³⁶ As Teenstra die Kapenaars oor hul slawebesit wil bedil, sê hulle ‘Gij zijt zoo kersvers uit Europa, met een vooroordeel tegen den slavenhandel’¹³⁷, ens. As hy die Kaapse vroue verwyt dat hulle alles weet van mooi aantrek en mooi handwerk maar niks van huiswerk en koskook nie, antwoord hulle, ‘hiervoor hebben wij de zwarte meiden, die bij pot en fornuis kleuren.’¹³⁸ En ook die boere is nie op hul mond gevalle nie.¹³⁹

Teenstra se werk, stilisties beskou, is geen letterkunde nie. Daarvoor besit hy nie die nodige oorspronklikheid, krag en roering van siening en segging nie. Maar Teenstra gee ons 'n beskrywende geskrif, begaafde joernalistiek van 'n gehalte wat sy werk, wat anders alleen kultuur-histories belangrik en aantreklik sou wees, ook as leesgeskrif besonder genietbaar en onderhoudend maak. Mag Teenstra onder die Suid-Afrikaanse publiek en studentedom dieselfde waardering ondervind wat hy reeds in 'n kleinere kring van kenners verwerf het.

136 P. 191.

137 P. 196.

138 P. 246.

139 Vgl. p. 263, 265.