Bossuet en Hollande

[p. 167]

Appendice I.
Les traductions Hollandaises des ouvrages de Bossuet.

La liste des versions hollandaises que voici, est complète, croyons-nous, ou peu s'en faut. Les quelques éditions non-mentionnées qu'on trouvera peut-être encore, n'apporteront guère de changements à l'image d'ensemble qu'elle nous fournit.

Pour les éditions signalées par de vieux registres de librairie, et que nous n'avons pu retrouver dans aucune bibliothèque, nous en avons copié les titres tels qu'ils étaient mentionnés. Pour les autres nous avons noté le titre exact, en indiquant une des bibliothèques où l'on peut en trouver un exemplaire.

Exposition de la doctrine de l'eglise catholique sur les matières de controverse (1671).

Uytlegging der Katholijke Leeringe raekende de hedendaegsche geloofsverschillen, vertaeld door P(etrus) C(odde) Pr(iester), t'Antwerpen, voor de wed. J. van Metelen, 1678. (Séminaire, Warmond).

id., 2e druk, ib., 1681. (Séminaire, Warmond).

id., 5e druk, ib., 1684. (Séminaire, Warmond).

id., 6e druk, ib., 1688. (Séminaire, Warmond).

id., 3e druk, t'Antwerpen, voor Fred. van Metelen, 1681. (Université, Amsterdam).

id., 5e druk, ib., 1684. (Université, Amsterdam).

id., 6e druk, ib., 1688. (Université, Amsterdam).

id., 2e druk, tot Utrecht, bij François Halma, 1681^1). (Séminaire vieuxcatholique, Amersfoort).

id., 4e druk, ib., 1683. (Université, Amsterdam).

id., 7e druk, t'Antwerpen, voor Joh. Stichter, 1699. (Université, Amsterdam).

id., 7e druk, Ipre, bij de wed. Jac. de Rave, 1714. (Université, Nimègue).

id., 6e druk, te Loven, bij Fr. v.d. Velde, 1724. (Séminaire, Driebergen).

1) L'Avertissement que Bossuet a écrit en 1679 et les différentes approbations publiées dans l'édition française de cette année, se trouvent pour la première fois dans les versions hollandaises de 1681. Mais en 1680 déjà ils avaient paru à part chez F. Halma à Utrecht, traduits par l'éditeur lui-même sous le titre: Verantwoording die de heer Bisschop van Condom bij wijze van Waarschouwing..... gesteld of doen stellen heeft, beneffens de verscheidene brieven of goetkeuringen, en 't brevet des Paus die ook bij dezelven zijn gevoegd. Uyt het Fransch vertaalt door F. Halma. (Séminaire vieux-catholique, Amersfoort).

[p. 168]

id., 8e druk, t'Antwerpen, bij Jac. Jouret, 1741. (Université, Nimègue).

id., t'Antwerpen, bij Hieronymus Verdussen, 1772. (Université, Nimègue).

Uitlegging der Katholijke Leere, Amsterdam, T. Crajenschot, 1772^2).

Uitlegging van de Leering der Catholijke Kerk over de Verschilstukken des Geloofs, door den heer Jacobus Benignus Bossuet, enz. Uit het Fransch vertaald, Te Amsterdam, bij F.J.v. Tetroode, 1796^3). (Université, Nimègue).

De Leer der catholijke kerk betrekkelijk de geschilpunten blootgelegd. Uit het Fransch vertaald en met bijdragen vermeerderd door Ant. Boogaerts, R.C. Pastoor te Amsterdam, Amsterdam, J.J. Burgmeyer, 1832. (Université, Utrecht).

Uitlegging der leer van de katholijke kerk met betrekking tot de geschilpunten. Uit het Fransch vertaald. Nagezien en verbeterd door B. Hofman, R.K. Pastoor te Amsterdam, Amsterdam, bij v. Langenhuizen, 1838. (Séminaire, Driebergen).

id., 2e druk, ib., 1845. (Université, Nimègue).

2) Signalée par Naamregister van de bekendste en meest in gebruik zijnde Nederduitsche boeken, welke sedert het jaar 1600 tot het jaar 1761 zijn uitgekomen enz., voorheen uitgegeven door Joh. v. Abkoude, boekverkooper te Leiden, nu overzien, verbeterd en tot het jaar 1787 vermeerderd door Rogier Arrenberg, boekverkooper te Rotterdam, Rotterdam, G.A. Arrenberg, 1788.

3) Traduction anonyme, sans préface ni postface.

Discours sur l'histoire universelle (1681).

Algemeene Historien, 3 dln., Amsterdam, de Erven Ratelband en Comp., 1730^4).

id., ib., 1731^5).

Redenvoeringen over d'algemeene Historie. Na den XII druk uit het Fransch vertaalt, 3 dln., Alkmaar, Simon v. Hoolwerf, 1731-1733. (Séminaire, Warmond).

Redevoeringen over d'algemeene Historie, door J.B. Bossuet, 3 dln., 2e druk, Amsterdam, J. Ratelband, 1735. (Capucins, Bois le Duc).

Algemeene Historie vervattende alles wat er dien aangaande van de Scheppinge af tot den jaare 1721 is voorgevallen. Na den XII druk uit het Fransch vertaalt, 3 dln., Amsterdam, bij A.v. Huissteen en S.v. Esveld, 1749. (Jésuites, Maastricht).

Verhandeling over de Algemeene Geschiedenis, door J.B. Bossuet, naar

4) Cf. Naamregister of Verzaameling van Nederduytsche Boeken, die Zedert de jaaren 1640 tot 1741 zijn uytgekomen, enz. Opgestelt en in order gebragt door Joh. v. Abkoude, le dl., 2e stuk, Leiden, Sam. Genet en Corn. de Pecker, 1744.

5) Cf. Naamregister, Rotterdam, 1788.

[p. 169]

het Fransch, tweede stukje, bevattende de merkwaardige gebeurtenissen van de geboorte van Jezus Christus tot op Karel den Groote, 's Hertogenbosch, bij J.J. Arkesteijn, 1825^6).

6) Cf. Alphabetische Naamlijst van Boeken, welke sedert het jaar 1790 tot en met het jaar 1831, in Noord-Nederland zijn uitgekomen, enz.; strekkende ten vervolge op het Naamregister van Nederduitsche boeken van R. Arrenberg, 's Gravenhage-Amsterdam, gebr. v. Cleef, 1832.

Conférence avec M. Claude, ministre de Charenton, sur la matière de l'église (1682).

't Samenspraak met Mr. Claude, Minister van Charenton, over de Materie van de Kerk. Door den Heer Jacobus Benignus Bossuet etc. Uit het Fransch vertaalt door J.B.B., 2 dln., 't Antwerpen, voor Joh. Stichter, 1683⁷⁾. (Jésuites, Maastricht).

7) Tome 2 contient aussi: Opmerkingen over een geschrift van Mr. Claude (Remarques sur un écrit de M. Claude).

Traite de la communion sous les deux espèces (1682).

Verhandeling van de Heilige Communie onder twee gedaanten, door den Heer Jacobus Benignus Bossuet etc. Uit het Fransch vertaald door een Roomsch Priester, Antwerpen, voor T. Crajenschot, 1770. (Université, Nimègue).

id., Gend, 1770. (Bibliothèque Royale, La Haye).

id., Amsterdam, T. Crajenschot, s.d.⁸⁾.

8) Cf. Naamregister, Rotterdam, 1788.

Catéchisme du diocèse de Meaux (1687).

Catechismus voor 't Bisdom van Meaux, Uytgegeven door order van den Doorluchtigen Heer Jacques Benigne Bossuet etc. (Vertaald, 't Antwerpen, voor Fred. v. Metelen, 1688. (Université, Nimègue).

Histoire des variations des églises protestantes (1688).

Historie der Veranderingen der Protestantsche Kerken. Vertaald door J(ohannes) N(anning) Pr(iester), 3 dln., Leuven, bij Martinus v. Overbeeke, 1738. (Séminaire, Warmond).

Geschiedenis van de Veranderingen der Protestantsche Kerken. Vertaald door Mr. B. Berends, Dr. Rom. et Hod. Juris, 2 dln., 's Gravenhage, bij de gebr. Langenhuizen, 1829. (Séminaire, Warmond).

[p. 170]

Explication de quelques difficultés sur les prières de la messe, a un nouveau catholique (1689).

Uytlegging van eenige zwaarigheden over de gebeden van de Misse aan een nieuw bekeerd katholijk. Uyt het Fransch vertaeld, 't Antwerpen, voor Fred. v. Metelen, 1689. (Séminaire, Warmond).

L'Apocalypse, avec une explication (1689).

D'Openbaring van den H. Joannes met een verklaringe door den heere Jacobus Benignus Bossuet etc. Uit het Fransch vertaald door een Roomsch priester, 2 dln., Leuven, bij Martinus v. Overbeek, 1748. (Bibliothèque Royale, La Haye).

id., Amsterdam, G. Tielenburg, 1748. (Rectorat Begijnhof, Amsterdam).

Beknopte Geschiedenis van de opkomst, den voortgang, het verval en de aanstaande ontbinding der hervorming van Luther, getrokken uit de openbaring van den heiligen apostel Johannes en andere geschiedkundige gedenkstukken. Uit het Fransch vertaald, 's Gravenhage, 1825⁹⁾.

9) Cf. le Catalogue no. 361 de Dekker et v.d. Vegt, no. 3412.

Avertissements aux protestants sur les lettres du ministre Jurieu contre l'histoire des variations (1689-1691).

Waarschuwingen aan de Protestanten over de brieven van den predikant Jurieu tegen de Historie der Veranderingen. Uit het Fransch vertaald door eenen Beminnaar der Waarheid, 2 dln., Antwerpen, J. Grangé, 1778-1779. (Université, Amsterdam).

Instruction pastorale sur les promesses de Jésus-Christ a son église (1700).

De Beloften aan de Heilige Kerk, naar het Fransch van Bossuet, door een R.K. Pastoor (Godsdienstige en Zedekundige Mengelingen, door J.G. Le Sage ten Broek, 1824, no. 7), 's Gravenhage, gebr. v. Langenhuyzen, 1824. (Séminaire, Warmond).

id., 's Hertogenbosch, gebr. v. Langenhuyzen, s.d.^10).

10) Cf. Alphabetische Naamlijst, 's Gravenhage-Amsterdam, 1832.

Méditations sur la rémission des péchés pour le temps du jubilé et des indulgences, tirées principalement du Concile de Trente (1729).

Meditatien over de vergevinge der zonden, ten tijde van het Jubilé en van

[p. 171]

de Aflaten, vertaald door een R(oomsch) Pr(iester), 2e druk, Antwerpen, voor J.A. Crajenschot, 1776. (Séminaire, Warmond).

id., Amsterdam, bij J.A. Crajenschot, 1776^11).

11) Cf. Naamregister, Rotterdam, 1788.

Traité du libre arbitre et Traité de la concupiscence (1731).

Verhandeling over den Vrijen Wil en de Begeerlijkheid, door den Heer J.B. Bossuet etc. Na des schrijvers dood in het licht gekomen. Uit het Fransch vertaald door Leonard van Rhijn, Amsterdam, bij T. Crajenschot, 1772. (Université, Nimègue).

id., Amsterdam, T. Crajenschot, 1773^12).

12) Cf. Naamregister, Rotterdam, 1788.

Sermons et Oraisons funèbres (1772-1778).

Leer- en Lijkredenen door den heer Jacobus Benignus Bossuet etc. Uit het Fransch vertaalt door een Genoodschap Godgeleerden, 10 dln., Amsterdam, F.J.v. Tetroode, 1783-1793^13). (Séminaire, Warmond).

Leerredenen op het feest Allerheiligen en den eersten Advent-Zondag. Door den Heer Jacobus Benignus Bossuet etc. Uit het Fransch vertaald door een Genoodschap Godgeleerden, Antwerpen, F. de Does, 1783. (Rectorat Begijnhof, Amsterdam).

id., Leiden, F. de Does, 1783^14).

Leerrede over Rom. VI, gehouden bij gelegenheid van het Jubeljaar. Naar het Fransch, 's Hertogenbosch, 1839^15). (Université, Amsterdam).

Avant qu'on puisse composer une bibliographie raisonnée de toutes ces traductions hollandaises des ouvrages de Bossuet, il faudra résoudre quelques petits problèmes que pour le moment nous ne pouvons qu'indiquer. Les séries parallèles d'éditions et de rééditions de la traduction de l'Exposition faite par P. Codde ne sont pas toutes de simples réimpressions de celle de 1681. Il y a parmi elles de nouvelles adaptations faites d'après des éditions françaises plus récentes. Ainsi celles qui ont paru en 1714 à Ipre

13) A partir du second volume, paru en 1788, ce n'est plus une société de théologiens qui a traduit les sermons, mais Rudolphus Brouwer, R(oomsch) P(riester) en Pastoor tot Noorden.

14) Cf. Naamregister, Rotterdam, 1788. C'est le premier tome de la grande édition en dix volumes qui a paru en entier chez v. Tetroode à Amsterdam. Nous n'avons pu découvrir si les neuf autres tomes ont aussi paru chez F. de Does. Il est bien probable que non. S'il y a eu suspension de l'édition, elle a été causée sans doute par les difficultés qui ont obligé l'éditeur d'Amsterdam à prendre un autre traducteur.

15) C'est le Sermon sur la Pénitence, prêché à Dijon, le 6 juin 1656. Cf. OEuvres oratoires, t. II, p. 174 sq.

[p. 172]

chez la veuve Jacques de Rave et en 1741 à Anvers chez J.B. Jouret ont une orthographe différente de celle qui a paru à Anvers pour la veuve J. van Metelen en 1681. Elles contiennent en outre une Approbation des vicaires généraux de l'évêché vacant d'Ipres. Ce document ne figure déjà plus dans l'édition parue à Anvers chez Verdussen en 1772, qui correspond de nouveau pour l'orthographe à celle de 1681, mais dans laquelle on trouve pour la première fois un Extrait du Privilège donné par les Etats du Brabant.

Ces quelques indications suffisent à prouver la nécessité de soumettre toutes les éditions de l'Exposition à un examen spécial approfondi. Il faudra comparer les caractères, les pages non numérotées, le nombre total des pages, le texte qui se trouve sur chacune d'elles, les préfaces, etc. Il faudra examiner aussi si les adresses des éditeurs sont fictives ou non. Tous des problèmes de peu d'ampleur, sans doute, mais qui en provoquent tant d'autres qu'il vaudra la peine de s'y consacrer pour essayer de les résoudre.