Briefwisseling oor Kaapse sake 1778-1792

[p. 96]

XI ? aan Swellengrebel,
10.1.1780^1.

Wel Edele gestr. Heer.

In den voorl. jaare heb ik met voordagt UWelEdGe. niet geschreven, hoe het met sommige onser ingeseetenen gesteld was, omdat ik vertrouwde, dat zulx door andere geschied zijnde, ik dus niet wilde repitteeren, t geen reeds gesegd was; dan dewijl seedert het vertrek van haare afgesondene gemagtigdens^2. iets is voorgevallen dat UWEd. diend te weeten, dewijl ik gehoord heb, dat UwelEg. zig de moeite wel heeft willen geeven, om die luyden in Europa te spreeken, die aldaar de brutaale niet zullen laaten uythangen, moet ik tot mijn innigst leedweesen zeggen, dat de hier agter gebleevene haar niet ontsien hebben, in de maand October, bij het houden haarer jaarlijxe Exercitie, het gantsche Corps officieren, sommige met, dog de meeste teegens haar zin, geduurende dat het gemeen onder de wapenen moesten blijven staan, te Committeeren, bij den heere gouverneur te gaan, om quasie uyt naam der burgerij te begeeren dat de thans zittende burgerraden zouden aanblijven, tot tijd en wijle zij tijdinge uyt Europa zouden hebben ontfangen:^3. wat voor tijdinge moeste er koomen, dat de regeering zoude noodsaaken van de gewoone ordre af te gaan, immers wist men van haare versoeken niets?^4. is dat een gedoente, om een versoek op die manier te doen? daar in prijse ik de burgers niet, is t niet stilswijgende gesegd, als t^5. niet geaccordeerd ware, sie daar de burgerije in de wapenen: Waarvan de meeste niet geweeten hebben, wat versoek uyt haar naam gedaan wierd. en och mogt ik zeggen, dat se op sodanige wijze haar zin niet hadden verkreegen maar dit van mijn departement niet zijnde, keer ik weeder ter saake: wat voor favorable tijdinge konden zij verwagten, op iets dat teegens alle goede Politie^6. aan, ondernomen is? of verbeelden zij zig dat de heeren bewindhebberen maar soo blindelings gereed zullen zijn, aan haare wil te voldoen? waarom hebben zij dat versoek dat nu mogelijk in Europa geschied is, ook niet hier aan

1. In die kantlyn: ‘geheim’. Aangaande die moontlike skrywer, sien die Inleiding.

2. Die Patriotte het op 7 Mei 1779 ‘Representanten’ van die hele burgery ‘gekwalificeerd’ en na Nederland gestuur (vgl. Beyers, hfst. 1).

3. Die aanbly van die burgerrade Cornelis van der Poel, Gerrit Hendrik Meyer en Christiaan George Maasdorp is op 19.10.1779 met sukses afgedwing, soos hier beskryf word (Kaapsche Stukken III, 178; Beyers, 76-77).

4. Die Kaapse regering het nie formeel kennis gedra van die plan om 'n rekwes in Europa in te dien nie.

5. Die verlenging van die burgerrade se dienstermyn.

6. Politiek, beleid.

[p. 97]

onse regenten gedaan (soo als zij, wilden zij goede burgers zijn, volgéns hun Eed en pligt hadden behooren te doen, want zij zijn dog haare competente regters, en hadden zij dan gesien, dat geen verandering wierde gemaakt, in 't geen daar zij gaarne haar begrip redres in zagen, dan moeste het nog door de regeering hebben kunnen geschieden) was 't dan niet nog altoos tijds genoeg geweest, om haare gecommitt., de eene onder den naam om te gaan studeren,^7. en d'andere om de tabax negotie voor te setten^8. (gelijk nu geschied is) naar Neederland te laaten vertrecken, een gedrag dat wesentlijk inpardinabel is, en welke den tijd wel zal leeren, wie daar de drijfveeren van geweest zijn, want weest verseekert, dat de gemeene man, eenige wijnige uytgesonderd daar geen deel in heeft hoe seer alles op haar naam geschied is, die maar als spreekende zijn ingevoerd, om des te beeter bedekt te blijven, dewijl de meeste bevreesd zijn, dat door zulk gedoente, de goede het met de quade zullen moeten misgelden: en om de saak nog meer te verwarren, heeft men getragt, dit versoek de burgerij op Stellenbosch ook smakelijk te maken, die meede van den heere gouverneur, die in persoon de wapenschouwing aldaar heeft bijgewoond, zouden hebben moeten begeeren, dat haare heemraden ook tot die tijd zouden continueeren, maar bij die luyden, die mogelijk als van agteren gesien hebbende, dat se gedwaald hebben, teegens haare verwagting het hoofd gestooten, want men segd dat haare afgesondenen gevaar zouden hebben geloopen, waaren zij niet schielijk afgetrocken, voor haare moeyte met een heldere dragt slagen beloond te worden; en dus is duydelijk te sien, dat de groote meenigte die men heeft laten teekenen,^9. niet weeten wat zij gedaan hebben, gelijk mij zulx van verscheide is te vooren gekoomen, welke ik, als tot nog toe niet weetende wat eigentlijk haar begeerten is, gevraagd heb, wat en waar voor zij geteekent hadden, mij hebben geantwoord, zulx zelfs niet te weeten, maar dat zij geloofden dat het voor de burger vrijheijd was, gelijk zulx de bovenste reegel van het geschrift, dat zij gesien hadden, dicteerde,^10. en welke door andere geteekent zijnde, zij ook (soo maar) hadden geteekent: moet men nu niet denken dat de meeste door haare onkunde

7. B.J. Artoys.

8. Tieleman Roos.

9. Die Memorie van 1779 is deur 404 persone onderteken.

10. Dit moet verwys na die later genoemde afskrif van die pamflet wat op straat gevind is, nl. De magt en de Vrijheden eener Burgerlijke Maatschappij (Beyers, bylae A). Die argument dat die ondertekenaars van die Memorie nie verteenwoordigend van die bevolking was nie en dat baie agterna spyt gekry het oor hul handtekening, is ook deur die amptenare in hulle verdediging aangevoer.

[p. 98]

er als met de hairen zijn bijgesleept? 't is daarmeede even soo gegaan, als met de historie van Drakensteijn,^11. daar men ook, om een groot geweld te maaken, als of de gantsche gemeinte teegens het beroep van Theron was, kinderen die nog geen maand leedematen der kerk waaren, geweest, meede heeft laten teeken.

Wijnig tijd bevoorens eer de afgesondenen zijn vertrokken, is er op een onse(r) straaten een geschrift gevonden door welke de gemoederen van tijd tot tijd aan 't gisten is gebragt, waarin onder anderen bij voorraad, niet versoekende, maar als gebiedende wijze geeijscht wierd, dat voortaan 8 burgerraden in steede van 3 in den raad van Justitie zitting zoude moeten hebben, naast de leeden van Politie, en dus boven de ondercooplieden, als maar slegts leeden van Justitie alleen zijnde, en dan zoude permanente leeden moeten plaats maken voor geassumeerde, die maar twee jaaren dienen.^12.

Wat raakt het de gemeene burgers, welken rang haare (God beeterd) representanten hebben, als zij maar wel geregeert worden, soo het niet een Stukje was, dat mogelijk van desulke kwam, die in troebel water soeken te visschen? Waarom kunnen zij haar niet te vreeden houden met dien rang, die aan haare predesesseurs meer dan een Eeuw is toegestaan, en van wien nooyt iets diergelijx begeerd is? maar ik geloof dat zij selfs niet regt weeten wat zij willen: dan weederom begeeren zij zoo ik hoor, een aparte regtbank van scheepens^13. te hebben (daar de twee thuys gevaaren Studenten^14. in zullen te pas kunnen komen, en waar van ik niet gaarne zoude willen precis^15. zijn) die immers noodsakelijk zoude moeten ondergeschikt zijn, aan den raad van Justitie, als hier de opperste regtbank zijnde; of zullen zij willen hebben, dat men zig maar soo aan haare vonnissen zouden moeten onderwerpen, zonder, wanneer men zig beswaard vond, daar van te mogen appelleeren, en aan wien soude het anders moeten geschieden; ik weet daar waarlijk geen mouwen aan te stellen, zulx, wanneer zij niet gek genoeg waren, seer ras zouden kunnen begrijpen, dat haar onmogelijk den rang boven dies leeden zoude kunnen gegeeven worden, dat ongereijmd zoude zijn, soo dat mij dunkt, dat het met haar loutere gekheyd is, gelijk ik niet twijffele of UWelEg zal zulx reeds ondervonden hebben.

11. Sien no. II en die verwysings in no. II n. 70.

12. Sien Memorie 1779, Punt III, art. 11, p. 52.

13. In Nederlandse stede en in Batavia het die regspraak oor (vry)burgers by Skepebanke (‘Schepenbanken’) berus.

14. B.J. Artoys, B.H. Taute.

15. ‘Praeses’, voorsitter.

[p. 99]

Ik ben seer benuuwd, wanneer men zulk gedoente paaren kan met een waare Patriottische ijver, wat voor propositien dat zij zullen gedaan hebben, om de Colonisten meerder vertier van haare waaren te besorgen dan zij teegenswoordig hebben: worden haar de granen etc. als se het maar leeveren willen, niet voor een prijs daar zij meede uyt kunnen en waarmeede zij volkomen te vreeden zijn geweest, afgehaald?^16. Seederd wanneer is 't ons gebeurd, dat men met een quantiteyt is blijven zitten, meer als wij tot ons gebruyk zelfs volstrekt nodig hadden? is 't nu niet nog in 't gepasseerde jaar gebeurd, om van voorige exempelen te swijgen, dat de fluyt Noordbeek, omdat er geen lading Tarw voor 't selve te krijgen was, naar Batavia heeft moeten vertrecken, daar het egter van agteren gebleeken is, dat er nog soo veel in 't Land is geweest, om soo een aantal van Engelsse scheepelingen met het nodige te kunnen gerieven,^17. en nog werd er dagelijx oud coorn opgebragt. hebben de boeren met mogelijkheijd in Januarij kunnen voorsien, dat d'Engelsse vloot in de maand october hier zoude komen? dus wanneer dit nu niet geschied was, als niet wiskonstig hebben kunnen bereekent worden, zouden zij dan zelfs geen oorsaak geweest zijn, dat se met haare waaren zouden hebben moeten blijven zitten, of genoodzaakt zijn geweest, de vragt coorn teegens 10.rds. aan de backers te verkoopen. en ik stel^18. dat de heeren bewindhebberen konden resolveeren, aan de ingeseetenen een vrije vaard te verleenen,^19. waar zoude men na toe? na de West Indien? daar mogen wij immers niet koomen. na de fransse Eylanden? Zoude zulx niet dwaasheijd zijn, daar nu onse producten, sonder dat wij er eenige onkosten om behoeven te doen, of risico te leyden, door laatsgemelde natie, van de Ingeseetens alhier worden opgekogt en vervoerd, en wie heeft haar zulx ooyt belet, ten zij bij een schralen oogst, dat billijk is, want die het digst bij 't vuur is, warmt zig het eerst; en dan is er nog

16. Die VOC het graan vir 24 Rds per 10 mud opgekoop vir gebruik aan die Kaap en te Batavia; graan vir Europa bestem, het 18 Rds die 10 mud opgelewer (Beyers, 156 n.); vgl. artikel 21 van die Memorie met hierdie gedeelte en die reaksie van dispensier Van Schoor daarop (Kaapsche Stukken III, 227).

17. Die Goewerneur en die Raad het op 1.3.1779 geskryf dat die oes swak was en dat daar dus met die Noordbeek (aangekom 16.1.1779) geen graan na Europa gestuur kon word nie. Die volgende dag het hulle besluit om die Noordbeek met 300 last koring na Batavia te stuur (ARA: KA 4267, III, 242). Volgens Beyers, 147, het daar van Jul. tot Nov. 1779 'n Engelse vloot van 21 skepe aan die Kaap oorgebly.

18. Gestel, veronderstel.

19. Die Memorie 1779 het vrye vaart versoek; hierop het die Here XVII in 1785 besluit: vrye handel slegs met verbygaande skepe, die res moet geheel deur die VOC opgekoop word. Sien ook no. XVIII en no. XIX.

[p. 100]

altoos een middelweg gevonden. Ik beken gaarne dat mijn verstand soo verre niet strekt, (want UWelEg. weet dat ik mij nooyt met de negotie of iets diergelijx heb opgehouden) om te kunnen begrijpen, welke Extra ordinaire voordeelen dan daarin zoude kunnen gevonden worden, veel minder wat mogelijkheyd dat er zoude kunnen worden bedagt, om de overbergsse boeren tot menschen te maken, of soo als UWelEg.gelieft te seggen, van dat herders leeven af te trecken en tot bouwlieden te maken: ik voorsie ook wel, dat hoe seer uytgebreijd de Colonie ook is, ja selfs al te ver uytgebreyd, er door den tyd land zal te kort koomen: maar waarom word men hier ook niet, gelijk in Europa, aan zijn meede burgers dienstbaar?^20. waarom gaan die jonge flukse snaken niet als boeren knegts dienen: als zij dat wilden doen, zouden zij niet genoodsaakt zijn, in 't veld met de beesten als beesten te gaan leeven. maar brengd hun dit eens aan 't verstand, ik geloof dat mannen, met ten minsten vier rechterhanden er al heel veel werk aan zouden hebben, zonder dat men daarmeede veel zoude vorderen, want UWelEd.weet, dat de meeste hier rijkelijk van 't Luye beest hebben gevreeten, en is 't niet wel soo gemackelijk (den gantschen dag geslaapen hebbende) over de onderdeur, als se het hebben, te leggen, om des avonds haare evennaasten te sien t'huys komen, als agter den ploeg te gaan: maar alle diergelijke onhebbelijkheden zouden mijns bedunkens teegen gegaan worden (en men diend waarlijk een hartige Resolutie te neemen, zal alles weederom op ordre gebragt worden) wanneer men de Regeering hier in staat stelde om te seggen, soo is de wil van onse heeren en meesters, en soo zal het zijn: en waarmeede kan het anders geschieden, als haar ontsaggelijk te maken,^21. soo wel voor ingeseetenen als voor vreemden, die ons meer en meer als bagatelle tracteeren^22. wat kan ons dat klijn handje vol volks^23. baten, waarmeede men kwalijk in staat is, om de ordinaire posten te kunnen besetten, immers durven de kwaade burgers zelfs seggen, wat zal men daarmeede teegens ons kunnen uytvoeren? wat doet men hier onder reverentie gesegd met alle de Capitains, als er geen volk is, daar zij 't Commando over kunnen voeren, en die nu de Comp: met Leedig te loopen veel geld kosten, laat ons hier eenige gereguleerde troupes worden toegeschikt, die oom Fredrik^24. ons mogelijk wel zoude willen overdoen,

20. Vergelyk Swellengrebel se mening hieroor, no. XXII.

21. Aan die Kaapse regering groot aansien en ontsag te verleen.

22. As onbelangrik te behandel.

23. Die Kaapse VOC-personeel het teen die einde van Junie 1780 1687 man getel, waarvan 460 militêre was.

24. Koning Frederik II van Pruise.

[p. 101]

want hij heeft genoeg. daarmeede zoude men deese plaats, die van al te veel aangeleegentheyd voor de Comp: is, en dagelijx meerder word, voor overrompeling kunnen beschermen, daar men nu, om soo te spreeken, als vagabonden genoegsaam als aan de lugt en vogelen des hemels ten prooye word gesteld. Segt niet weer (mij dunkt ik hoor het) hij zal weer een melancolyque buy hebben, heb ik geen reedenen, daar ik genoodsaakt ben, in een land te moeten blijven, wier inwoonders door den geest van een vervloekte hoogmoed gedreeven word, welke haar ten val drijgd; waarlijk ik schrik als ik denk, aan wat gevaar van rondsom wij hier bloot gesteld zijn; en komt er schielijk geen vreede, dan vrees ik dat wij eerlang door den een of ander als roofvogels zullen geplukt worden, zonder dat er een stoppel zal overblijven.

God bewaar ons.