Briefwisseling oor Kaapse sake 1778-1792

[p. 43]

I H. Cloete aan Swellengrebel,
Nooitgedacht, 2.5.1778^1.

Mij aan mijn laatste van den 15 April^2. refereerend zo heb ik d'Eer UWelEd. met den Heer Johs. Cornelis Rose Commandeerende 't E. Comp. Schip Overduyn^3. t' overzenden:

1 Kleijn vierkant toegebonden en verlakt Schuyfdoosje^4. waarin UWelEd. vinden zal Onsen zogenaamden Caabschen Ambregrijs; zijnde een zeer Welriekende Soort van Wortel dewelke aan de groote rivier^5. ten Noorden van de Caab, door den Bastaart Adam Kok^6. gevonden, en door de Hottentotten als een Wierook gebruykt word; deese laatste bedienen zig ook hier van als een poeder om Lichamen te bestrooyen en welriekende te maken.

Deese Wortel dewelke ik in 't vervolg Ambre Grijs zal noemen, is gelijk UWelEd. zelfs zien zal different, zijnde de groote bruynagtige Stukken zodanige gedeeltens als in de open lugt hebben geleegen, van d' Aarde ontbloot en dus van minderen reuk als d'andere Stukken, die graauw of Witagtiger en Sterker van reuk zijn, welke laatsgemelde met Aarde bedekt en onder den grond zijn uytgehaald.

Of nu deese Wortel een Wesentlijke soort Ambregrijs is (waarmeede geen onaartige overeenkomst heeft) ben ik zeer Nieuwsgierig om van UWelEd. te weeten en zende UWelEd. diesvolgens ook eenige mijner Gissingen hier in gesloten meede.^7. Hoe 't ook zij, is 't geen Ambregrijs, zo kan 't mogelijk tot anderen nut zijn, en ondersteld 't in 't geheel tot niets dienen kan, zo ziet UWelEd. dog hier uyt mijnen Yver, om UWelEd. ware 't mogelijk iets t'ontdekken 't geen tot nog toe in deese Landen onbekend geweest is.

1. Eiehandig. Hendrik Cloete (9.12.1725-12.11.1799), tweede seun van Jacobus Cloete en Sibilla Pasman. Op 3.6.1753 getroud met Hester Anna Lourens (1731-1794), 11 kinders. Cloete het op Nooitgedacht, Stellenbosch, geboer.

2. Ontbreek.

3. Die Overduyn het op 30.10.1776 onder kapt. Johannes Cornelis Rose van Middelburg uit Rammekens vertrek, met bestemming Canton; besoek die Kaap op die terugreis, van 29 Apr. tot 9 Mei 1778.

4. In die kantlyn staan: ‘gemerkt H.A.’

5. Oranjerivier.

6. Waarskynlik die Griekwaleier Adam Kok (1710-1795).

7. Daar is beskrywings en boererate aangaande verskillende produkte in die Swellengrebel-argief; nie opgeneem nie.

[p. 44]

Nog zal UWelEd. in gemeld doosje vinden zeekeren Gom,^8. dewelke uyt dezelfde boomen loopt aan welkers voet men opgemelde Ambre vind: de Witste is de jongste, en hoe bruyner de Gom hoe ouder de soort is.

Wijders nog 2 kleijne steenen uyt den pens van een dasje, anders Mormeldier en in 't fransch Marmotte^9. genaamd. De aan UWelEd. toegesonden Steen uyt den pens van een wilden bok, dewelke aan den Heer Capitain Dona^10. ter bestelling heb meede gegeeven, zal denkelijk dezelfde zijn die in 't Woorden Boek van N. Lemmerij vertaald door C.V. Putten en I. de Wit^11. pagina 101 onder den naam van Bezoar of pag. 609 onder dien van Rupicapra beschreeven word; dit zo zijnde zal 't meede van de grootsten zijn die er volgens zijn beschrijving ooit gezien en dus van veel nut zijn, ik was also zeer begeerig om te weeten of aan deese uitleggendes dasjes Steenen ook deselfde werking kan toegeschreeven worden.

Een Soort roode Vrugten of zaaden zal UWelEd. in meergemelde

8. Vir die destydse onseker gebruik van die woorde ‘amber’ en ‘ambergrijs’ sien die VRV-uitgawe van Anders Sparrman, II, pp. 240-241 en n. 34. Dit is nie duidelik watter soort wortel en gom hier bedoel word nie. Hulle kan nie òf ‘ambergris’ òf ‘amber’ wees nie, omdat ambergris 'n sekresie van die walvis is, terwyl amber 'n fossielhars van die konifere van lank gelede is.
Dit is moontlik dat die bome hier bedoel òf Commiphora capensis is òf Commiphora cervifolia (verwant aan die Commiphora myrrha van die Midde-Ooste, die bron van die welriekende ‘mirre’), dog hulle kan ook slegs die gewone Acacia karroo of miskien 'n spesie van Othonna of Euryops wees. (Verskeie soorte van hierdie twee spesies bosse word ‘harpuisbos’ genoem.)
Die stene uit die pens van 'n dassie en 'n wildebok is albei voorbeelde van ‘bezoars’, d.w.s. sekresies uit die liggaam van 'n dier, wat destyds nog as 'n teengif beskou is. Die bezoars wat destyds in die geneeskunde gebruik is, was dikwels van chamois (Lat. Rupicaprae; Duits Gemszen) afkomstig. Miskien was die wildebok 'n gemsbok!
Vir die plek van ‘bezoars’ in die geneeskunde (en vervolgens in die handel) sien Sparrman, I (VRV II - 6), p. 162, n.150. Sien ook Winkler Prins: Algemeene Encyclopaedie (1937-uitgawe) I, p. 360, s.v. ‘Bezoar’.
Die roos van Jericho was nie dieselfde gewas as dié wat in Europa so genoem word nie (Anastatica hierochuntica), maar Mesembryanthemum crystallinum (waaruit 'n volksmedisyne vir gebruik deur kraamvroue afgetrek is). Dawidjieswortel was vermoedelik Antizoma capensis wat teen verskillende siektes gebruik is. Siekentroostwortel was Arctopus echinatus (platdoring). Perssiewortel was skynbaar 'n spesie van Centella, wat teen die buikloop gebruik is.

9. Klipdas (Procavia capensis).

10. Willem Dona, kaptein op die Juno, op terugreis uit Bengale aan die Kaap van 24 Jan. tot 4 Maart 1778.

11. Woordenboek of algemene verhandeling der enkele droogerijen, behelsende derzelve verscheide benaminge, oorsprong ... In 't Fransch beschreeven door ... Nicolaes Lemerij ... in 't Nederduitsch gebragt door C.V. Putten Fz. Med. Doct. en Isaac de Witt Chirurg ... Te Rotterdam, Bij Jan Daniel Beman, 1743.

[p. 45]

doosje ook vinden welke Vrugten meer tot cieraad als tot nut strekken. De roos van Jericho bevind er zig ook in.

Door 't Canaal van onsen Fiscaal den Heer Boers^12. heb ik na Europa gesonden:

2 kasten groeyende davidjes Wortel

1 kasten groeyende ziekentroost Wortel

1 kasten groeyende Perssing of perssie Wortel

1 kasten met drooge Vogel Enten, waarbij eenige takjes aan dewelke men duijdelijk zien kan, dat deese Vogel Enten een Vreemd gewas en met de bosschen waarop zij gevonden worden, in 't minst geen overeenkomst hebben.^13.

2 berottangde^14. toegelakte botteltjes gedistileerde davidjes Wortel.

Gemelde Heer Boers heeft deese groeijende Wortels, opgemelde Vogel Enten en gedistileerde davidjes Wortel aan een zijner Vrienden den Heer ... gezonden met express beding on UWelEd. een goede portie of de helft daar van af te geeven. Ik twijffele geensins of deese Heer zal zijn woord houden, en zende UWelEd. diesvolgens hier inleggende^15. de beschrijvingen, Uytwerkingen en gebruijk dier Wortelen, gantsch niet twijffelende of 't zal de proef uijtstaan.

Terwijl deese kasten al te groote Volumes en te veel oppassens ver Eysschen, en ik bovendien geen groote kennis van de Zee varende Luyden heb, so heeft mij deese weg de Secuurste geschenen, om die wortelen behouden aan UwelEd. te besorgen.

Uyt de beschrijving van de Ziekentroost Wortel zal UwelEd. ontwaren dat er mentie gemaakt word van den gom die dese Wortel uytleevert, waarvan ik ook gaarne een goede quantiteijt aan den Heer Boers had willen afgeeven onder Conditie als boven, maar aangesien 't thans 't Saisoen niet is, en de Wortels geen Sap uytleeveren, soo heb ik mijn voornemen moeten staken, tot tijd dat de Wortel Sappiger is, 't welk over 2 à 3 maanden zijn zal, als wanneer ik niet in gebreeke zal blijven een suffisante quantiteijt van opgemelde Heer Boers te besorgen om te versenden. Om UWelEd. egter bij provisie^16. een Kleijne preuve te senden, zo zal UWelEd. in de doos bij den sogenaamden Ambregrijs in een klein blikje een Weinig van deesen Gom vinden.

Ingeval nu deese bovengemelde groeyende Wortels behouden mogten

12. Willem Cornelis Boers (1744-1803), independente fiskaal 1774-1783.

13. Viscum capense is inderdaad 'n parasiet.

14. Met rottang omvleg.

15. Nie opgeneem nie.

16. By voorbaat.

[p. 46]

overkomen, en UwelEd. ter hand gesteld worden, so souden UWelEd. mij verpligten, van ieder soort een plant aan den Heer Cassel^17. na Breemen te senden, gelijk ik ook vriendelijk versoek hem een portie van de roode vrugten te willen afgeeven.

Voor 't overige kan UWelEd. met genoegen berigten dat wij Gode zij dank nog alle een goeden Staat van gesondheid jouisseeren. 't Welk UWelEd. ook toewenschende, heb ik d' Eer na minsame groete van mijn Vrouw en Kinderen met alle agting te verblijven.

Wel Edele Heer!

UWelEd. D.W. Dienaar en Vriend

H. Cloete

P.S. 't gerucht loopt dat den Landmeester Lijste^18. in 't aanstaande jaar t' huys zal varen.

Na dat deese mijne missive buiten op mijn plaats in gereedheid had gebragt, en Terwijl bij mijn komst aan de Caab, de goederen aan den Wel Edelen Heer Boers overhandigde, versorgt ik Zijn Ed. om te mogen weeten, aan wien de goederen zoude geadresseert worden, ten fine de naam van den ontfanger in te vullen, zo als UWelEd. zult koomen te blijken dat de plaats daarvoor hierboven open gelaaten is, maar zijn Ed. had se goedheid mij te offereeren, de zorge zodanig op zig te neemen dat ik mij daar in gerust konde stellen dat zijn Ed. niet alleen daar over aan den ontfanger ampel zoude schrijven, maar ook een eigenhandig briefje aan UWelEd. zoude toesenden,^19. ten einde UWelEd. daar van in de portie een volkomen genoegen te geeven.

vale H. Cloete

17. Johann Philip Cassel (1707-1783) van Bremen, o.a. bibliotekaris van die Gimnasium, was geïnteresseerd in Aardrykskunde. Sy seun Carl Philip Cassel (1744-1807) was in diens van die VOC (skeepskaptein) en stig in 1777 die firma Cassel en Traub, die belangrikste oorsese handelshuis in Bremen; laasgenoemde word waarskynlik bedoel. Tussen die Cassel-dokumente (Universiteitsbiblioteek, Bremen) is geen aanduidings van kontak met Swellengrebel of Cloete gevind nie.

18. Christoffel Hieronymus Leiste (1747-1804), studeer te Göttingen, kom in 1775 aan en word spoedig landmeter; van 'n reis na Europa is niks bekend nie (SABW II, 402).

19. Ontbreek.