Der byen boeck

De Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond

Regelnummers proza verbergen

⁺De hornten veruolghen oec de byen. ende se anuechten se ut naturliken hate. LVI. capitel.

16DE hornten veruolghen oeck de byen. ende se anuechten se vthaant. 17 naturlicken hate. To der kunne der hornten werden oeck mede 18 to gheuoghet drierhande kunne van anderen wormen. Alse vlederaant. 19 muse. weuele ende [stupestres].

20⁺Hijr ynne werden betekent vierrehande maneer der duuele. De horn-²⁰21ten sint seer tornich ende steken den menschen alte scharplicke. ende 22 vleghen dor de lucht mit enen basuenlicken gheruchte. Ende betekenen 23 de duuels de vth verhencnisse der wrake gades em menghen mitten vnwe-24der vnde mitten donre. ende dar mede de menschen verueren ende doet 25 em schaden ende doden se. Ende van dessen dren wille wy exempele ver-aant.26tellen.

+ 248b

+ Serm. a

20 Colv. II, 57 § 1

Exempel

28⁺INt iaer vnses heren. M.cc. ende lvi. was in dudesch lant so groet mech-²⁸29tich wint ende so groet blixem ende donre. ende so groet haghel. dat 30 de menschen ghengen in den steden ofte se vnsinnich weren. ende hadden 31 anxt dat de iungheste dach anstaende were. By treer hebbe wy gheseenaant. 32 wyngardene de to grunde vernielt weren. ende wy seghen bussche ende 33 de alre oldesten bome de mitten wortelen vmme ghestort weren. Ende 34 vele hoghe tymmer weren dar neder gheuallen. Somighe menschen seden 35⁺ dat se gheseen hadden de duuels malckanderen ghemoten// recht alse 36 mennigherhande beeste. Ende in der prouincien lemoniken is bi vnsenaant. 37 tijden ghescheet als wy ghehort hebben van den prier der predicker bro-aant.38der der seluen stat. Dat dar so groet haghel vel dat in den steden ende 39 in den dorpen ende vp den kampen de dake der huse to broken weren 40 van den haghele. de wyngardene worden vernielt. ende dat koren vp den 41 acker waert neder gheslaghen. De menschen de buten dakes weren ende 42 de voghele. ende de beeste vp den ackeren storuen van den haghele. Wo 43 em de duuel dar mede menghede laet vns kortlicke horen.

+ Ex. 263

28 Colv. II, 57 § 2

+ 248c

Exempel

45⁺Een hoder der wyngaerdene schuelde in den vnweder in een hutteken 46 ende horde in der lucht stemmen ropene aldus. Hoet dy hoet dy. ende 47 een ander antworde. Wes sal ick my hoeden. De irste sede. Hoet dy dattu 48 nicht en quessest den wyngaerden peter rickerdes. Hijr vmme do dataant. 49 vnweder ghestillet was vant men dat des peters wyngaerden allene vn-50ghequesset was. De selue peter was de alre boseste wokener ende schul-

+ [Ex. 263]

[p. 240]

tekstkritische noten

1⁺dich in velen anderen sunden. Hijr vth is to merkene dat he in der ghesel-2schap der boser gheeste vrende hadde. vmmer dat ick beth segge he had-3de die duuels niet to vyande de em sijn tijtlicke guet bewaerten to troes-4te deses leuens ende to vermerringhe der ewyghen verdomenisse.

42 Hijr van hebbe ick gelesen, Lat.: De hoc quidam ridiculosum legisse me memori. 52 Na verhenghet, volgt in de Lat. tekst: et vide quam pulchro et evidenti exemplo.

+ Serm. b

Exempel

6⁺LAet vns horen wo de duuels// vth der verhencnisse gades mede werken⁶ 7⁺ to den dode der menschen. Jn der schedinghe des landes van vlanderenaant. 8 ende brabant is gheleghen een groet dorp vul volkes. Jn den dorpe was 9 kerck wygginge ende dar weren vele menschen vergaddert toe spelene. 10 vnder wen was een piper alse wy ghehort hebben van meister gwilhelmusaant. 11 dat een gheleert guet preister is van den seluen lande. De vorghesechte 12 piper verweckede mit sinen springhene ende mit anderen gheueerde de 13 iunghelinghe ende de meghede tot vnkuesschen ende leliken ledekens 14 to singhene. Dar na doe de hemmel des auendes van den wolken verdrun-15kert waert ende al man toe hues ghenck was allene noch de piper nicht 16 versadet van den spele ende ghenc ouer den wech singende mit der pipen 17 ende springhende ende vortede in schimpe. Ende twe kinder dat herde-18kens weren vloen do se seghen dat de donre anstaende was ende de bli-19xem. ende schuelden vnder de heghe. Ende seghen apelicke dat daer ene 20 blixem quam vp de piper ende dodede em ende sloech em den enen arm 21 af. Ende rchteuoert seghen de seluen herdekens dat dar vnuerseens que-22men twe alte swarte hunde de des pipers arm tusschen em drogen. Ende 23 sijn lijcham waert toe hues ghedraghen. Ende des morghens sede die 24 preister dat men em nicht grauen en solde vp den kerckhof. want he 25 in den lelicken spele van den donre so mercklike ghedodet weer. De vren-26⁺de antworden// al is he van den donre ghedodet he toech nochtan mitten 27 anderen ghelouighen to der kercwiginge. Hijr vmme letet de preister 28 toe al wasset em leeth to vnwillen. ende de dode waert vp den kerchof 29 ghegrauen. Ende se hijr de gherechticheit des gotlicken ordels. Doet 30 morghen gheworden was vant men dat graf apen ende de doetkiste was 31 ledich. Ende men mach alte wal ghelouen dattet lijcham van den duuelen 32⁺ hen ghedraghen was als de arm. Merke hijr dat al de ghene die de hilli-33ghen kerken vnde kerchoue vnteren mit schantlicken sanghen ende spelen 34 werdich sijn sodaner wrake. al ist dat se god oeck ene wyle tijdes spaert 35 ende alleweghe nicht voert enpinighet als hijr ghescheet is.

36De ander maneer der hornten dat is der worme de men to samen ver-³⁶37steet mitten hornten sint vleder muse. Daer van ghescreuen is in denaant. 38 boke der naturen. dat se de lucht vleen ende wanderen in der duesternis-aant.39se. By dessen wormen versteet men de duuels de den menschen des nach-aant.40tes apenbaren ende se bespotten ende besmitten mit fantesien ende visi-41onen.

42⁺Hijr van hebbe ick ghelesen dat een monick ghenck to enen besetenenaant.⁴² 43 menschen dar vele volkes vmme stont. ende die duuel reep em to mit 44 smelicker bespottinghe ende sede. Eya broder eya brachte ick di nicht 45 in deser nacht in den slape een schone wyf. De monick beliede na der 46⁺ confusien dat he in der// seluen nacht in den drome besmittet was ende 47⁺ dat noch nicht ghebichtet en hadde. Somighe duuels vntfanghen macht⁴⁷ 48 des nachtes to schadene ende toe apenbaren dat se des daghes nicht doen 49 en moghen. Ende dat verhenghet god vmme den ghelouen to sterkene. 50 want de mensche wort des nachtes lichtelicker verueert dan des daghes. 51 mer die duuel en vermach nicht nachtes of daghes alse sunte augustinus 52 secht anders dan em god verhenghet.

+ 248d

6 Colv. II, 57 § 4

+ Ex. 264

+ 249a

+ Serm. c

36 Colv. II, 57 § 5

+ Ex. 265

42 Colv. II, 57 § 6

+ 249b

+ Serm. d

47 Colv. II, 57 § 7

[p. 241]

Exempel

2⁺Wy hebben in den dorpe van niuelle gheseen ene iuncfer de ynnich wasaant.² 3 to gode. Van welker men waerachtelicke sede dat se nae orre older doet 4 bleef in eres broder huse dat een ridder was. ende arbeidede langhe tijt 5 dar na dat se gaen mochte in de orden van cisters. mer se en kondes 6 nicht verkrighen. Do sette se starcklicke vp in oren ghemode dat se nae 7 erre macht de orde in der werlt holden wolde. Hijr vmme ghenck se son-8der lijnen cleder. se bewaerde dat vasten. ende heelt silencium. ende 9 en ath gheen vleesch. se stont vp to metten tijt ende ghenc in de kerke 10 ende betaelde ere ghetijde ghelijck den monicken. Et gheuel eens dat 11 daer en dode des auendes in de kerke ghedraghen wart des se nicht en 12 wiste ende wart dar allenen ghelaten. De iuncfer stont vp in der midder 13 nacht alse se plach ende ghenck in die kerke. Sie sat neder ende beghan// 14⁺ ere ghetijde to lesene. Dit sach ende de duuel benijde dat ende ghenck 15 int dode lijcham ende beweghede ersten de doetkiste. De iuncfer seghen-16de or ende sede stantachtelicke ende reep to den duuele. Roste alre vnse-17lichste roste want du en machst nicht teghen my. Rechteuort stont de 18 duuel vp mitten lichame ende sede. Verwaer nu mach ick ouer di ende 19 ick wil nu myn vnrecht wreken dat ick van dy gheleden hebbe. Do dat 20 de iuncfer sach bleef se vnuerueert ende greep mit beiden handen een 21 groet cruce dat daer stont in der kerken ende sloech den doden vp dat 22 houet ende dat lijcham vel vp die eerde ende veriaghede alsoe den duuel 23 mit koenheit des ghelouen. De iuncfer arbeidede langhe mit bangicheit 24 dat se dat dode lijcham weder leggen mochte in die doetkiste vp de baer 25 mer dat was to vergheues want se en haddes ghenen macht. Des mor-26ghens quam de preister mit den koster ende verwnderden em dat dat 27 lijcham dar neder lach ende vp den houede ghewndet was ende vragheden 28 wat daer ghescheet were. De iuncfer beliedet mit tranen. ende bath 29 dat se er helpen wolden dat lijcham weder vp de baer leggen. De preister 30 weigherde or des ende sede dattet dat vollick ersten seen solde wat daer 31⁺ ghescheet were vp dat alsoe de lude verwecket// worden to den loue 32 Cristi. Daer van waert de iuncfer bedrouet. Ende do se sach dat de preis-33ter vnuerwinlick was ende se em des nicht af bidden en konde. vntsach 34 se er seer vor de ydele glorie. ende vloe vth ores broder huse ende leeth 35 achter ere maechschop ende ore lant ende en quam dar na nicht weder. 36 mer se blef in den dorpe niuellen hent to orre doet to.

37⁺Dat derde kunne van den vorghenomeden hornten sint weuele alsaant.³⁷ 38 men lest in den boke van der naturen. De kunne der weuele is mennigher-39hande ende wreed. De ene kunne swemmet in den water. dat ander kunne 40 krupet vp der eerden. dat derde blijuet in der eerden. dat veerde vlocht 41 in der lucht. Ende bi al dessen wort betekent de mannichuoldicheit der 42 duuele. Want dar sint somighe duuels de dar in den water blijuen. ende 43 dese worden van den poeten ghenomet neptuni. De ander duuels blijuenaant. 44 vp der eerden. ende dese werden gheheten incubi. De anderen blijuen 45 in der eerden alse in den kulen der berghe of in den busschen. Dese nomet 46 augustinus duseos. De anderen bliuen in der lucht. ende dese nomet deaant. 47 hillighe apostol paulus de gheestlicke schallicheit der lucht. Van dessenaant. 48 wille wy seggen na ordinancien in oren steden. Die duuels hebben her-aant.49schoppie soe vele als em god verhenghet de al dinck in sijner macht heuet 50⁺ ende schicket in sekeren ghetale// ghewichte ende mate.aant.⁵⁰

51⁺Van den neptunen secht men vele vunders ende dat is seker dat seaant. 52 vake ghehort werden ende gheseen van den menschen. mer by vnsen tij-

+ Ex. 266

2 Colv. II, 57 § 8

+ 249c

+ 249d

+ Serm. e

37 Colv. II, 57 § 9

+ 250a

50 Colv. II, 57 § 10

+ Ex. 267

[p. 242]

tekstkritische noten

1den na den dat de kerstene gheloue claerlicke begunnen is to predekene 2 werden se myn gheseen dan se to voren pleghen. My heuet vertellet en² 3 guet hillich preister ende broder van der predicker orden de ghebaren 4 is van den alre edelsten gheslechte des volkes van comanen. Dese waertaant. 5 bekiert to den ghelouen Cristi in der tijt do dat selue volck van comanen 6 verslaghen ende veriaghet waert van den tartaren. Do dese broder noch 7 heydene was ende een kint byna vij iaer oelt speelde he mit sinen suste-8ren ende mit anderen megheden vp den ouer der vloet. Ende ter stunt 9 de wyle dat se speelden quam dar vth den water een de alre lelickste 10 man de ru van hare was ende veruolghede de kinder seggende. Wor vmme 11 en late gy kinder my nicht rosten. Hijr vmme vloen se allegader. ende 12 dat vorghenoemde kint liep lancsemer dan de anderen ende de lelicke 13 man sloghet mitter kusen vp den rugge ende dodedet rechteuoert. ende 14 he kierde weder vmme ende spranck int water. De susteren nemen dat 15 dode kint ende droghent to erre older hues. Die olders ende de vrende is 16⁺ vergadderden em ende screieden vmme dat kint.// Mer vor midnacht 17 waert dat kint weder leuendich dar em al de vrende van verblijdeden. 18 Jck gheloue sekerlicke dat de gudertijrenheit der gotlicken vorsenicheit 19 vp de tijt in den kinde werkede dat werck der salicheit alset namaels 20 apenbaer waert.

21⁺De selue hillighe broder vertellede my oeck een ander dinck van em²¹ 22 seluen. dat ick nu to stichtinghe der ghener de dit lesen solen wil kortli-23cke vertellen al ist dattet nicht en hoert to der materien de wy nu vor-24⁺handen hebben. Do dese vorghenoemde broder een ionghelinck was waert 25 he ghedopet. ende van den prior der predicker orden in vngheren waertaant. 26 he anghenomen to der orden. mer he bleef noch in werlicken habite ende 27 waert alsoe to der scholen gheset. De prior gheboet em dat he gheen 28 dinck doen en solde sonder orlof syner ouersten ghelijck enen broder. 29 Dat heelt he in velen dinghen. nochtan gheuollet eens dat he sinen oelden 30 rock gaf sunder orlof der vrouwen de sine cleder to wasschene plach. 31 Dar na waert he swaerlicke sieck ende kreech de kolde seer scharpelicke 32 ende em duchte dat he sonder bicht ende sonder sacramente starf. rech-33teuoert do de duuels sine zele grypen wolden was dar bi de enghel mit 34 vunderlicken blenkenden vederen ende sede. Sone en vntsich di nicht 35 want ick bin de enghel michael ende sal di beschermen teghen die duuels. 36⁺ Hijr// vmme do de anderen duuels hen vloen bleef daer een duuel de 37 wreder scheen to wesene dan de anderen ende wolde de zele grypen mit 38 enen grepe. De enghel michael berispede den duuel mit swarer vnwerdi-39cheit ende veriaghede em. Rechteuort wolde he de zele leyden in de 40 doer de paradyses. mer een oelt man de van groter macht was stont em 41 weder seggende. Mychael brenghe de zele weder to oren lijchame vp 42 dat se mitten anderen sunden bisunderlinghe betere de vnghehorsamheit. 43 Rechteuort do de zele weder ghebracht was to den lijchame vant de 44 iungelick dat he nath was gheworden van ghesunden swete. He dede die 45 oghen vp ende sach sinen prior vor em sitten. altehant bichtede hie em 46 ende vertelde em wat he gheseen hadde. Hijr na do he ghenoech gheleert 47 was wart he ghecledet ende wy seghen em do he preister was. Dar naaant. 48 predickede he sinen volke den ghelouen Cristi. ende dopede dar nicht 49 weinich volkes.

35 enghel, Lat.: Archangelus. 49 Na volkes, Lat.: Comanorum.

2 Colv. II, 57 § 11

+ 250b

+ Serm. f

21 Colv. II, 57 § 12

+ Ex. 268

+ 250c

Exempel

51⁺NU sole wy seggen van den duuels de incobus heten. Wy hebben vake⁵¹ 52⁺ in der bicht ghehort dat de duuels mitten megheden ende vrouwen vn-

+ Serm. g

51 Colv. II, 57 § 13

+ Ex. 269

[p. 243]

tekstkritische noten

1kuescheit deden. ende somighe ander nodeden se mit vleeschlicken wor-2den to der vnkuescheit. Van dessen hebbe wy gheseen ene iuncfer inaant.² 3 gheestlicken habite. se sede my irsten dat se den duuel ne en consentier-4⁺de to der vnkuescheit. dar van ver//wnderde ick my seer ende en konde 5 nicht begrypen vth wat ordele de almechtighe god dat den duuele verhen-6ghen mochten ouer de zele de em nicht gheconsentiert en hadde. Hijr 7 vmme do ick or ghenes sins ghelouen en wolde beswor ick se mit verueer-8licken besweerne ende ten lesten vth persede ick mit ghewelde van eraant. 9 dat se my mit den alre mesten tranen ende mit groter schemede beliede 10 dat se er besmittet waert in der zelen dan in den lijchame. Sich nu wo 11 verborghen dat rechtueerdighe ordel godes is. Se hadde dar na berou 12 bi na totter doet toe ende bichtede alle daghe mit tranen. ende nochtan 13 en mochte se mit ghener kunst ofte vliticheit ende mit ghener maneer 14 verloset werden van den duuele incobus. alsoe dat or nicht en batede 15 to seghenen mit den cruce. or en batede oeck nicht dat hillighe wijwater 16 noch dat alre hillichste sacramente des lijchames Cristi de oeck verueer-17lick syn den hillighen enghelen. Ten lesten na velen iaren waert de duuel 18 incobus ghehelicke van or veriaghet ouermyds ghebet ende vasten der 19⁺ goddenstighen iuncferen ludgart. Wy ghelouen ende belien vp verbeterenaant. 20 des ghenes de em des beth versteet dat se na den bitteren screien ende 21 rouwen orre sunde. des duuels byslapen mer hadde to ener pine der vorle-22⁺dener schult dan to sunden. Van dessen seluen wyue de dus van den duuele²² 23⁺ ghemoyet waert heuet my vertellet de eerwerdighe// hillighe nunnenaant. 24 van des hertoghendale ghenomet cristina. dat doe dat vorghesechde wyf 25 or vp den pinxter auent mit tranen to sede dat se nicht vntfanghen en 26 mochte dat hillighe sacramente. want sie van den duuele vnkueschlicke 27 ghemoiet worde. sede cristina to er mit groten medelijdene. Ganck ende 28 roste sekerlicke ende vntfanck morghene dat hillighe sacramente Cristi. 29 Want ick vntfanghe dyne pyne in my. Se ghenck blidelicke hen ende sleep 30 in vrede. Des nachtes stont se vp mit den anderen susteren to den ghebe-31de ende des morghens vntfenck se dat hillighe sacrament. Cristina en 32 achtedes nicht vul na dat se anghenomen hadde de pine des wyues de 33 van den duuele ghemoiet waert. ende des auendes lede se or neder vmme 34 te slapene. Rechteuort do se or gaf to den slape horde se des sie vnghe-35woentlick was gheruchte in den stroe dar se vppe lach recht of daer een 36 klene verken in ghewest hadde dat em vnrostelicke ghewegget hadde. 37 Se stont vp ende en hadde mit alle gheen vermoden van den duuele ende 38 se pijnde or mit den spin rockene te veriaghene wat daer oeck were. 39 Se lach weder dale ende waert anderwerue ende derde werue ghemoiet 40 ende stont vp mit anxte. Do se dat vake bestaen hadden ende dat stro 41 byna al vmme ghekiert hadde gheuoelde se ende verstont ter stunt dat 42 se ghemoiet waert van des duuels schallicke boesheit. Hijr// vmme leeth 43⁺ se dat bedde wesen ende bleef al de nacht sonder slapen. Do se beden 44 wolde waert se van den duuele anghestoten ende ghemoiet. Wat mer. 45 se sede ende ick ghelouet waerlicke dat se ne toe voren sodanich ende 46 so groet verdreet gheleden en hadde. Des morghens do dat vorsechte 47 wyf ghecommuniceert hadde quam cristina to er ende sede. Jck segge 48 dy weder vp dyne pyne de ick anghenomen hadde. want ick en hebbe 49 nouwe sonder anxt myns leuens vntgaen de ghewelt des alre wredesten 50 becorres.aant.

51⁺Nu volghet hijr na van den duuelen de duseen gheheten werden. Wyaant.⁵¹ 52 hebben vernomen vele werke der duuelen duseen. Ende dit sint die duuels

24 des hertoghendale, Lat.: Valle Ducis in Brabantia. 50 Na becorres, volgt in de Lat. tekst een uiteenzetting, die niet in de vert. is opgenomen [Colv. II, 57 § 16]. 51 na werden: quae est tertia species daemonum.

2 Colv. II, 57 § 14

+ 250d

+ Serm. h

+ Ex. 270

22 Colv. II, 57 § 15

+ 251a

+ 251b

+ Serm. i

51 Colv. II, 57 § 17

[p. 244]

tekstkritische noten

1 den de heydenen in oelden tijden pleghen bussche to plantene ende te 2 hillighene. Die heydenen van prusen ghelouen noch dat dessen duuelenaant. 3 somighe bussche ghehillighet sint. ende dar vmme en doren sie dar gheen 4 holt houwen. sie en gaen oeck nummer in die bussche dan wanneer se 5 oren goden offerhande doen willen. Dit sint de duuels daer sunte augusti-6nus alte claerlicke van scryuet in den boke van der stat godes. dat sie 7 haestelicke grepen der leuendigher menschen lijchame ende voerden 8 se vth den luden alse se dyanen deden. Ende alse de bedroghene ludeaant. 9 de seluen menschen seghen in anderen landen de se ghemeent hadden 10 dat by em ghestoruen weren. soe gheloueden se dat se nu vnsterflick// 11⁺ gheworden weren ende rekenden sie vort an in den tal der gode. Des 12 ghelikes hebbe wy oec vake ghehort dat nu binnen korten tijden somighe 13 wyue schenen to liggene in den verschedene des dodes ende haestelicke 14 van den duuelen hen gheuort worden. ende in die steden worden weder 15 ghelecht schemen de ghelijck schenen den lijchamen de hen gheuoert 16 weren ende de worden begrauen vor dode lijchame. mer de wyue worden 17 dar na gheseen dat se vnder den menschen wanderden. De toueners deaant. 18 by moyses tijden in egypten weren verwandelden ore roden vor den co-19ninck pharao in draken. Sie makeden vorsche. ende verwandelden wateraant. 20 in bloet. Die waerachtighe lerer augustinus secht dat de duuels oueraant. 21 de werlt haestelicke voren ende halen hemelick saet. Van welken sade 22 sadanighe dinghe maket worden. Ende vorwar de tekene de die toueners 23 in egipten deden alse draken vorsche ende bloet. werden warachtighe 24 tekene ende se en toenden de nicht valschlicke. mer waerachtelicke. 25 Wor vmme solde men dan den ghenen straffen de dar secht dat de duueles 26 haestelicke maken scheme ghelijck den lijchamen. ende de lijchame hen 27 voren ende de scheme weder in de stede leggen. We solde dar an twyue-28len dat de duuele vele kloker ende scharper van verstande sin dan de 29⁺ menschen. ende se moghen lichtelicke ordelen van enighes// menschen 30 siecte wer he ghenesen sal ofte steruen. Ende als sie seen dat he ghene-31sen sal so moghen se em ouer voren to anderen steden. Ende dat moghen 32 de duueles ene wile tijdes doen mer nicht langhe. Se moghen maken ene 33 scheme ofte fantesien dat den lijchame alte ghelijck is. ende dat lijcham 34 dat se hen voren moghen se maken vnseenlick. Want ist dat iemant ouer-35mijds den stene oscolamus. ofte ouermyds touerie der swarten kunstaant. 36 den menschen vnseenlick werden mach. Wo vele mer mach dat dan ghe-37scheen ouermyds werck ende kloecheit der duuele.

12 nu binnen korten tijden, Lat.: nos etiam temporibus modernorum. 22 sadanighe dinghe, Lat.: talia figmenta. 40 Na mynrebroder, volgt in de Lat. tekst: et praecipue beatae memoriae episcopi Ioannis, magistri ordinis Praedicatorum. 41 swauenborch, Lat.: suavelenberch. 46 Na starckelicke, volgt in de Lat. tekst: et tamen veniente hora raptus, de manibus tenentis invisibiliter et incontrectabiliter tollebatur.

+ 251c

+ 251d

Exempel

39⁺Ick hebbe vernomen vth seer waerachtighen ghetughe der predicker endeaant.³⁹ 40 der mynrebroder dat in dudeschlant was ene seer edele iunfer des greuenaant. 41 dochter van swauenborch de vp gheuot was in enen nunnen cloester. Dese 42 iuncfer waert in der nacht somighe vren lanck van den duuele ghegrepen 43 ende hen gheuort. Ende in den henvoerne was se vnseenlick ende vntaste-44lick. Do dat or vleeschlicke broder dat een minre broder was dat sekerli-45cke vndervinden wolde nam he die selue iuncfer sine suster vp den schoetaant. 46 ende vmmevenck se mit beiden armen ende helt se alte starckelicke. 47⁺ Dit exempel vertellede meister albert van der predicker orden dat eenaant. 48 meister is in der gotheit. to parijs in der disputacien. do dar ene questie 49⁺ van den hen vorne sodanigher wyue vnder den meisters vor den bis//copaant. 50 van parijs verkallet waert also dat wy waerachtelicke ghehort hebben 51 van den ghenen de dar mede weren. Mer wo de duuels den menschen⁵¹

+ Ex. 271

39 Colv. II, 57 § 18

+ Serm. j

+ 252a

51 Colv. II, 57 § 19

[p. 245]

tekstkritische noten

1 den se hen voren ere sinne benemen en kan ick nicht verstaen anders 2 dan ghelijck dat de menschen ouermijds raserie of krancheit der herne 3 of mit anderen maneren so van em seluen comen dat se mit alle nicht 4 en weten wat men mit em doet. Mer wanneer sodanighe menschen vth 5 den gotlicken willen ofte vliticheit der menschen verloset werden van 6 der vancnisse der duuele ende weder comen to den menschen ende to 7 oren synnen. so en werden se nochtan nummermer so vollencomelicke 8 ghenesen er herte sy altoes bekummert ende bereit weder to kierne. 9 alse die ghene de eens vnsinnich ghewest hebben de comen vth der alre 10 minnesten oersake weder to der vnsinnicheit. Somighe de dar gheseen 11 hebben de anghesichte der wyue de so hen gheuort weren seggen dat 12 se altoes sijn bleeck ende magher. Ende ore oghen sint meer vnstede 13 dan der gheenre de nicht hen gheuort hebben ghewest.

15 swartena, Lat.: Gwerthena.

Exempel

15⁺IN brabant is een schone ende kundich dorp ghenomet swartena. Jn denaant.¹⁵ 16 is dorpe was een ionck man de dar lief hadde ene ionghe iuncfer. He bath 17 de olders vake ende sprack van orre dochter bruloften. sie weigherdens 18⁺ em. binnen der tijt kreech de iuncfer de alre swaerste// koelde. Ende 19 die suke waert so swaer dat em allen duchte dat de iuncfer starf. Sie 20 waert bescreiet ende de clocken worden gheluth recht als ouer enen 21 doden. Rechteuort ghenck de iunghe man de die iuncfer lief hadde des 22 morghens vro do dat noch nacht was vth den dorpe to enen anderen dor-23pe. Ende do he dor den busch ghenck horde he ene stemme recht ofte 24 daer ene maghet screiede. Hie liep sorchuoldichlike al vmme ende sochte 25 so langhe dat he de maghet vant de he hoerde de men meende dat dar 26 doet ghewest hadde. He sede tot er. Dyne vrende bescreien dy als enen 27 doden ende wo bistu hijr ghecomen. Sie antworde. Sie hijr gheet een 28 man vor my de my gheleidet. Hijr van waert de iunghe man beuaren. 29 Ende do he nemande en sach dan de maghet allen greep he sie koenlicke 30 an ende brachte se in een hues buten dat dorp ende hudde se daer. He 31 ghenck weder in dat dorp ende sprack myt synen vrenden. dar na ghenck 32 he in to der iuncferen vader dar he mit sinen vrenden sath by den doden. 33 He vraghede of he em gheuen wolde syne dochter de he bescreiede recht 34 of se doet were. De vader verwnderde em ende antworde. bistu god dattu 35 verwecken moghest myne dode dochter ende nemen se to echte. De iun-36ghe man sede. loue my allene willichlicke dat ick dyne dochter hebben 37⁺ sal to ener hues//urouwen is dat ick se dy leuendich ende ghesunt leuere. 38 De vader letet to ende vestighede dat vor al sinen vrenden. Rechteuort 39 borde de iunge man dat lynnene laken vp dat men waende dat de dode 40 vnder bedecket were. ende se vonden daer ene wnderlicke bedrechnisse 41 wodanich gheen mensche maken en kan. De ghene de dusdanighe 42 bedreechnisse des duuels gheseen hebben seggen dattet binnen ghelijck 43 is enen verrotteden holte ende buten ouertoghen mit enen dunnen velle-44kine. Hijr na waert de maghet weder ghehaelt ende oren vader ghesunt 45 ouergheleuert. Na weinich daghe nam se den vorsechden iunghelinck 46 to manne ende bleef ghesunt hent tot vnsen tijden to.

+ Ex. 272

15 Colv. II, 57 § 20

+ 252b

+ 252c

Exempel

48⁺DEs ghelikes was een man bi vlanderen de dar vnder den rete by denaant.⁴⁸ 49 ouer des meers sine seke suster vant de men waende dat se doet were 50 ende he leide se weder in sijn hues. Ende in den seluen daghe er de be-51dreechnisse des duuels begrauen wart ghenck he in dat hues dar sin suster

+ Ex. 273

48 Colv. II, 57 § 21

[p. 246]

tekstkritische noten

1 alse doet van den vrenden bescreiet waert. He vntdeckede de bedreech-2nisse ende toech sijn sweert vth ende houwet in stucken. Do se alle dar 3 van verueert worden ende repen wor vmme he mit groter wreetheit rase-4de teghen syne dode suster. Rechteuoert laechede he en weinich ende 5 sede. Jck schyne wreed te wesene teghen myne suster. dit en is myner 6⁺ suster lijcham nicht// mer et is ene bedreechnisse ende bespottinghe 7 der duuele. Do he dit ghesecht hadde nam he se alle gader mit em ende 8 leidede se to synen huse ende toende em syne suster de he weder ghe-9⁺haelt hadde. ende se bleef ghesunt hent tot vnsen tijden toe. We en solde 10 em hijr nicht van verwnderen. Jck begheer vele meer enen gheleerdenaant.¹⁰ 11 man de mer vnderuonden heuet dan ick van desen vorghesechten saken 12 te horen dan vth mynen eghenen verstande yeth vnwyslicke te ordelen. 13 Jck vraghede hijr van meister alberte mer he en wolde hir nicht vanaant. 14 ordelen.

15Wo de seluen duuels dusii in den berghen wonen ende de menschen¹⁵ 16 bedreghen ende vnsinnich maken wil ick bewijsen mit enen apenbaren 17⁺ exempele. Jnt iaer vnses heren. M.cc. ende xxxi. predickede meisteraant. 18 coenraet in dudesch lant teghen de ketters. Ende van den seluen ketters 19 waert he ghedodet mit enen selighen dode. Do was daer een ketter als 20 ick ouer mennighen iaren ghehort hebbe van broder corde de een prouin-aant.21ciael prior was der predicker broder de in duesschen lande wonen. Die 22 ketter was bedroghen van den duuels ende nodede enen predicker broder 23 to syner ketterie. Do de ketter sach dat he em alte stantachtelicke we-24derstont sede he to den broder. Du bist alte eenpassich in dynen ghelo-25uen. nochtan en heuestu nicht sekers dar van gheseen anders dan in der 26 scrift. mer woldestu mynen worden ghelouen so wolde ick di apenbar-27⁺licke// tonen Cristum ende syne moder ende sine hillighen. Rechteuort 28 dachte de broder dattet bedreechnisse der duuele were nochtan wolde 29 he prouen wat dat were. ende sede. Jck solde dy vmmers billicke dan 30 ghelouen mochtestu vullenbrenghen dattu lauest. De ketter waert blijde 31 ende sette den broder enen sekeren dach. Die broder droech hemelicke 32 mit em vnder der cappen een busseken dar ynne was dat alre hilichste 33 sacramente des lijchames Cristi. Die ketter leide den broder mit emaant. 34 in enen holen berch ende brachte em in een wnderlick groet ruem palaaes 35 dat daer verluchtet was mit wnderlicker claerheit. Rechteuort do se 36 ghecomen weren in dat bynnenste des pallases seghen se dar alte schone 37 stole de ghemaket weren van den alre pursten golde. Vp welken stole 38 een coninck sath de vmme beuanghen was mitten alre schoenste conin-39ghynne mit enen claren anghesichte. Ende an beiden syden stonden dar 40 sittene dar vo seten oldermans recht alse patriarchen ende apostolen. 41 Ende dar vmme stont de alre meeste veelheit der enghele. ende dese 42 blenkeden alle mit groten lichte. Do de ketter dese altemale sach vel 43 he neder vp syn anghesichte ende anbedede den coninck. mer de broder 44 bleef vnbeweghelick staende ende verwnderde em vtermate seer van 45 den groten wnder dat he sach. Ende die ketter kierde em to den broder 46⁺ ende// sede. Waer vmme en anbedestu nicht den sone gades den du siest. 47 ghanck hijr naerre valle neder ende anbede den sone gades ende van sinen 48 munde salstu horen de vorborghenheit vnses ghelouen. Do gheck de bro-49der dar narre ende toech vth der cappen een busseken mitten hillighen 50 sacramente ende bodet der coningynnen de vp den guldenen stole sath 51 seggende. Bistu de coningynne des hemmels ende de moder Cristi. so

10 Na verwnderen, zijn enige zinnen niet in de vert. opgenomen. 13-14, Lat.: Interrogavi super hoc supradictum magistrum Albertum, sed ille dissimulavit, et noluit aliquid definire. 20 corde, Lat.: Conradum. 48 gheck, ls: ghenck.

+ 252d

+ Serm. k

10 Colv. II, 57 § 22

15 Colv. II, 57 § 23

+ Ex. 274

+ 253a

+ 253b

[p. 247]

tekstkritische noten

1 is dit dyn sone. ende vntfangestu em so sal ick dy bekennen vor de moder 2 godes. Mit deser stemme verscheen ter stunt al die bedriechnisse de 3 se seghen. dat licht verghenck ende ed waert haestelicke so duester dat 4 de broder mit synen leidesmanne nouwe comen en konden to den vthgan-5ghe des berghes. Hijr vmme waert de ketter bekiert ende quam to den 6 rechten ghelouen ende mit verwndernisse vntsach he de kloke bedreech-7⁺nisse der duuele. Van der veerder maneer der duuele sole wy nu seggen.aant.⁷ 8 die de apostel nomet die gheestlicke schallicheit in den hemmelen dat 9 is in der lucht. Ende dat is te merkene dat se sunte pauel nomet de 10 gheestlicke schallicheit tot vnderschede der anderen duuele de dar vake 11 apenbaren in lijchamlicken schyne. Desse duuels bedreghen den menschen 12 vele subtijllicker ende schallicker dan de anderen duuels de mit lijcham-13licken schyne apenbaren. Want de anderen bedreghen de simpelen ende 14⁺ vngheleerden. mer ouermyds deser duuele// alre schallickste ende kloke-15ste becoringhe vallen oeck de vollencomenen menschen. De ander holden 16 vnder tijden vp van becoringhe. mer desse en hoelden nummer vp. Sunte 17 peter de apostel ghebedet dat men teghen dese duuele in ghebede wake 18 seggende. Broders weset sober ende waket want yu wedersake vmmeaant. 19 gheet als een breeschende lewe sokende wen he verslinden moghe den 20 wederstaet in den ghelouen. Dat is. wy solen em weder staen ouermyds 21 guden werken des ghelouen. Die duuel gheet vmme vp dat als he di nicht 22 verwinnen kan in den enen dat he dy dan so langhe moyen mach mit enen 23 anderen hent du verwnnen werdest. Ofte ist dat den duuele ene wyle 24 tijdes in ener becoringe weder gestaen wort so en vntsiet he nochtan 25 em nicht de becoringhe anderwerue ende derde werue ofte vaker to ver-26nyene. Hijr vmme gheschedet somtijt dat de duuel lange tijt den men-27schen bekort de em weder steet ende ten lesten em verwint.

28⁺Jn brabant was ene iuncfer edel van gheburten de tot lieften enes²⁸ 29 iunghen mans mit wnderlicken ingheuen der duuele mennich iaer lanck 30 gheprekelt wart. Dese iuncfer beliede my dickewyle in der bicht des 31 duueles becoringhen mit velen tranen. Ende ic reed er dat se der becorin-32ghe ghene orsake gheuen en solde. ende den iunghen manne mit alle ghe-33⁺ne tekene der lieften tonen en solde// mit worden ofte mit werken. Sie 34 waerde dat vlijtlicke als ick er dat gheleert hadde. Dar na wart se soe 35 seer becort dat or verghenck slapen ende eten. Ende dat gheuol in ener 36 nacht dat se so starcklicke van den duuele becort waert dat se dachte 37 des morghens vro vp te stane ende hemelicke te gane toe den iunghen 38 manne de by er wonde. Ende rechteuort do se ore oghen vp dede sach 39 se Cristum of he an den cruce henghe ende noch versche wnden hadde. 40 ende sede to er mit sachter stemme in erre moder tale. Hebbe my liefaant. 41 de dar schone bin guet sote ende edel. Do he dit ghesecht hadde 42 verscheen he ter stunt. ende de maghet bleef in allen vreden ende blijs-43⁺scap vry van alre becoringhe. Cristus sede wal ende warachtelicke van 44 em seluen. hebbe my lief de dar schone byn. Want hie is schone van ghe-aant.45daenten bouen den kinderen der menschen. ende he is een schyn der glo-aant.46rien ende figure der substantien des vaders. Mer van den menschen is 47 ghescreuen. alle vleesch is hoy. Men sal em lief hebben want he is guetaant. 48 ende van em is alle guet. Mer van den menschen is ghescreuen nemantaant. 49 en is guet dan god allene. Men sal em ok lief hebben want he is sote endeaant. 50 sine lippen sint drupende honich seem. want syne barmherticheit is bouenaant. 51 al syne werke. Mer van den menschen beclaghet salomon seggende. Wataant. 52⁺ is daer schallicker dan dat oghe. nochtan// is dat oghe ene lanterne vnsesaant.

40 Na tale, zijn een Franse en een Latijnse zin niet in de vert. opgenomen.

+ Serm. l

7 Colv. II, 57 § 24

+ 253c

+ Ex. 275

28 Colv. II, 57 § 25

+ 253d

+ Serm. m

+ 254a

[p. 248]

tekstkritische noten

1 lijchames. Men sal em oeck lief hebben want he is edel. ende de vaderaant. 2 heft em gheset enen eerfghenamen ouer al. ouermijds wen he oec ghema-3ket heuet de werlt. Mer de prophete malachias secht van den menschen.aant. 4 En is dar nicht een vader vns allen ende wor vmme versmaet dan een 5 ieghelick sinen naesten. Hijr vmme besloet Cristus wal te rechte desse 6 vor gheseghede worde ende bewees der iuncferen de den iungelinck lief 7 hadde dat men em meer mynnen solde de dar is schone gued ende edel 8 ende sote.

50 vertellen, Lat.: ostendamus.

Exempel

10⁺Des ghelikes byna apenbarde Cristus enen ridder die ghegaen wasaant.¹⁰ 11 in de orde van cisters. ende do hie alte swarlicke van duuele bekort waert 12 weder vth der orden te gane ende alle nachte vpsette vth den cloester 13 te gane. Ende eens do he bereit was hen te vlene ende vp sinen beddekene 14 lach ende wachtede na der bequemesten vre dat he best vleen mochte 15 ende do hie half wakede apenbarde em Cristus in ghedaente enes eerba-16ren mans ende vraghede em wat em lettede dat he so leghe. He antwor-17de. Jck hebbe sericheit des herten ende grote krancheit in den leden. 18 De here toende em ghersten broet ende sede stant vp ende eth dit broet. 19 Hie sach dat broet versturlicken an ende sede. Wo solde ick dit graue 20 broet eten de dar nicht eten en mach dat clene ghebudelde broet des 21⁺ cloesters. Doe// vntdeckede de here sijne ghewndede sijde ende stack 22 dat gherstene broet in dat bloet ende etter de vth der wnden vloyde ende 23 gheboet den seken dat he eten solde dat ghersten broet dat so nath ghe-24maket was. Rechteuort kierde he em dar van mit veruernisse ende sede. 25 och here wo solde ick eten dat broet nu et so vnreyne ghemaket is dat 26 ick nicht eten mochte do dat reyne was. Ende de here sede em mit enen 27 starenden anghesichte du motest vmmer besmaken wo dit broet smaket. 28 Do he des nicht vntgaen mochte roerde he al beuende dat broet nouweli-29cke mitten lippen ende voelde in den brode wnderlicke soticheit de alle 30 soticheit bouen ghenck. Ende altehant dede he den munt vp ende ath 31 haestelicke al dat hele broet mit wnderlicker begherten. Rechteuort 32 verscheen de here ende de bekorde broder keerde weder to sick seluen 33 ende gheuoelde wat he gheseen hadde. He ouerlede mit puren herten 34 dat visioen ende ghenas van aller droefheit der zelen. ende van aller 35 becoringhe des vleesches. ende in groten vrede des gheestes wlherde 36 he hent to den eynde sijns leuens to. Ende dat en was gheen wnder want 37 dat gheerstene broet der swarer orden was bestreken mitten honighe 38 der sijden Cristi.

39⁺Ende dit kunne der duuele wanner se den menschen anders nicht be-³⁹40dreghen konen so doen se bewijsinghe der tekene in der lucht dar se der 41⁺ simpelen// herte mede verwecken to vnghewoentlicken verwndernissen. 42 vpdat se eren de macht der ghener de sodanighe dinghe doen. Ende de 43 menschen de van curiosicheit ofte nijplicheit em verblijden. verheuen 44 de bedrechlicke tekene der duuele bouen alle mirakele de van den hilli-45ghen vp der eerden warachtelicke ghescheen. Hijr mach men vp antwor-46den ende mit apenen oghen bewijsen dat al schijnen sodanighe tekene 47 van den duuelen te gheschene. nochtan en sint se mit alle nicht. als de 48 ghelijcnisse de men in den speghele siet oec nicht en sint mer als men 49 de speghele hen nimt so en siet men oec nicht de ghelijcnisse.

50Nu wil wy vertellen wat hijr van ghescheet is als vns warachtelicke⁵⁰ 51 betughet is.

+ Ex. 276

10 Colv. II, 57 § 26

+ 254b

+ Serm. n

39 Colv. II, 57 § 27

+ 254c

50 Colv. II, 57 § 28

Exempel

[p. 249]

1⁺Jck hebbe ghehort van broder henricke vth dudeschlant de wanneraant. 2 lesemeister was der predicker broder to collen. dat een man was claer 3 in aller kunst ende hillicheit. Do een broder edel van gheburte ende rike 4 van gude vth den lande van britanien in der predicker orde ghenck endeaant. 5 woende mitten broderen in gallien by lugdunen ende de tijt sijnre profes-aant.6sien ghenakede bath he den prior dat hie mochte trecken to sinen landeaant. 7 ende schicken sijn gued. De prior letet to ende wanderde seluen mit em. 8 Do se quemen in de woestinen van britanien seghen se een wnderlick 9⁺ mirakel. De nouicius sede to// den prior wil gy seen dat olde mirakelaant. 10 van britanien. De prior sede wat is dat. De nouicius leidede em vp de 11 alre claerste fonteyne dar een steen bouen lach vp calumpnen van mar-aant.12morstene ghelijck enen altaer. De nouicius ghoet water vp den steen. 13 sonder merren wart de hemmel verdonkert ende de wolken lepen te sa-14mene dat donrede reghende ende blixemde seer. ende altehant wart dat 15 water so groet dat van der stede ene mile weghes veer al dat eertryke 16 scheen te vloyene. Do dat de prior sach verwnderde he em seer. Dit ver-17tellede de selue prior dart broder henrick horde ende de meister vanaant. 18 der orden ende de bisscop broder iohan ende vele ander guder mans. Ditaant. 19 selue hebbe ick oec ghehort van mynen vader ouer virtich iaren de in 20 den lande reeth mitten coninge van engelant rijchart. Do dit broder hen-21ric my ende velen anderen menschen vertellede vraghede ick of desse 22 dinghe ghescheen mochten. He antworde dat se ghescheen mochten mit-23ter swarten kunst de nu den menschen vnkundich is. ende mit behendi-24cheit der duuele die de lucht versturen moghen ende de vnweder ende 25 reghen verwecken als se willen so veer alst em god vth sinen verborghe-26nen ordele verhenghet.

+ Ex. 277

+ 254d

Exempel

28⁺Van den seluen broder henricke heb ick noch een seer wnderlick dinck²⁸ 29⁺ ghehort. Do he was prouinciael// prior der predicker broder de ouer dataant. 30 meer wonen. quam he eens in de stat van acconen. vmme de broders 31 na der ghewoente der orden te visiteerne. Do se in enen auent ghegheten 32 hadden reep hie de broder to samene vth den vmme ganghe des cloesters 33 ende wolde em na sijnre ghewoente collacie doen. Dat cloester is ghele-34ghen int westen vpt meer in der vorghenoemder stat. Hijr vmme do al 35 de broders seten ende wolden collacie horen quam dar vpt meer by den 36 ouer een duester neuel. kort dar na verghenck de neuel. ende vp dat meer 37 scheen een hoech wijt berch. ende vp den berghe scheen te stane een 38 timmer ghelijck ener schoner borch dar muren vmme ghenghen ende 39 wnderlicke wal scheen ghetimmert te wesene van tornen ende pallasen. 40 ende van der borch hent to den ouer des meers to scheen ene grote brug-41ge te stane de seer breet ende lanck was. Ende ouer de brugge schenen 42 menschen te wanderne van mennigherhande ghedaenten ende cledinghe 43 beide to vote ende to peerde. ende en deel steghen vp na der borch ende 44 somighe nederwert van der borch. Hijr vmme do de broders ene wile 45 tijdes dat an <an>seghen mit alte groten verwnderne sede de vorghesech-46de prouinciael prior broder henrick to den broders. Laet vns vp staen 47 ende gaen to den ghebede want die duuel bespottet vnse oghen vp dat 48⁺ he vns hoelde mit curiosicheit ende// do vns vertraghen van den werke 49 godes. Do de broders hen ghenghen bleuen dar somighe broders van curio-50sicheit ende woldent seen hent to den eynde to. Doe de nacht anstaende 51 was seghen se dat dar een duester neuel quam vpt meer als to voren

+ Ex. 278

28 Colv. II, 57 § 29

+ 255a

+ 255b

[p. 250]

tekstkritische noten

1 dede. ende na en weinich tijdes verghenc de neuel ende dar en waert 2 gheen teken des timmers gheseen ende der ander dinghe. Men secht dat 3 deser ghelijc in olden tijden gheseen worden in enghelant. mer wy ghelo-4uen dat ouermijds predekene des warachtighen ghelouen de bedreechnisse 5⁺ der duuele vernichtet werden. Hijr vmme een ghelouich mensche weer⁵ 6 he slapet ofte waket. wer hie studeert ofte wandert ofte wat he doet. 7 he sal na den worden des gloriosen iheronimi altoes mit siner hant scrij-aant.8uen dat cruce des heren dat dar is een banner van alre macht teghen 9 de duuels. Want se moyen de menschen als se slapen recht of se wakeden⁹ 10 nicht allene in der zele mer oec in den lijchame. Ende doen se vpstaen 11 wanderen ende spreken ende verwerkende ende brenghen se vake toe 12⁺ sunden. Jck hadde enen ghesellen in der schole de dar vertelde in denaant. 13 slape nicht allene de werke meer oec de worde de em des vorghecomen 14 weren. ende oeck de leren de he des daghes in der scholen ghehort hadde. 15⁺ Ende ick was des seker dat he des ghens sinnes// doen konde hadde hie 16 ghewaket.

16 Hierna volgt nog in de Lat. tekst: Huius rei sunt exempla plurima.

+ Serm. o

5 Colv. II, 57 § 30

9 Colv. II, 57 § 31

+ Ex. 279

+ 255c

Exempel

18⁺Wo de duuels in den wakenden menschen werke heb <hore> ick horen¹⁸ 19 vertellen den erwerdighen bonifacius bisscop van lausonen dusdanichaant. 20 dinck. Jn enen dorpe was een blinde de al die koen des dorpes plach te 21 hone. He dreef se van den sade ende brachte se to sekeren steden dar 22 de verreste weide was. he vnderschidede bisunderlinghe elke koe bi der 23 varwe ende ghedaente. Ende als men van den blinden eisschede enighe 24 koe van sodanigher varwe so greep he lichtelicke sodanighe koe by den 25 horne ende brachte se hijr vort. Do dar een bisscop quam to der seluer 26 stede ende dusdanich dinck van den blinden ghehort hadde ende oec vn-27deruunden hadde vraghede he em of he oec gheuermet were. he sede 28 neen. De bisscop leeth den blinden bichten ende vermede em sonder mer-29ren. ende altehant wart em benomen de vnderschedinghe der koen. want 30 dat gheschede vth werkinghe ende hulpe der duuele.

+ Ex. 280

18 Colv. II, 57 § 32

Exempel

32⁺Wat ghescheen is in enen de studeren wolde heb ick ghehort van enen³² 33 broder van der predicker orden de my aldus vertellede. Een broder wolde 34 na der mettene sitten ende studeren. ende altehant do he int boec sach 35 beghan he te slapene. Do he vake den slape wederstont ende den nicht 36⁺ verdriuen en mochte wart he vnuerdul//dich vp em seluen ende sede. 37 Wat isset dat my de slaep nu meer verwint dan he pleghet. Rechteuort 38 sede de duuel to em. de porten en sijnt noch nicht gheslaten. De broder 39 sede wo sal men se sluten. De duuel antworde van den hoghesten des 40 houedes hent to der borst. van den enen oer to den anderen. Ende merke 41 nu hijr dat de duuel dar ynne bewees de verborghenheit des hillighen 42 cruces.

+ Ex. 281

32 Colv. II, 57 § 33

+ 255d

Exempel

44⁺Byna des ghelikes heuet my vertelt meister albert de een broder vanaant.⁴⁴ 45 der predicker orden was ende een meister van der gotheit dat de duuel 46 em to parijs apenbare in der ghedaente enes broders vp dat he em hinder-47de in den studeerne. mer altehant wart hie veriaghet mitten tekene hilli-48ghen cruces.

49⁺Wat dar ghescheet is in den wanderne dat laet vns horen.⁴⁹

+ Ex. 282

44 Colv. II, 57 § 34

+ Serm. p

49 Colv. II, 57 § 35

Exempel

51⁺En broder van der predicker orden heuet my vertellet dat do he mit

+ Ex. 283

[p. 251]

tekstkritische noten

1 enen anderen broder in de weghe was sach hie den duuel vor em gaen 2 in der ghedaente sijns ghesellen de en weinich van den weghe ghescheiden 3 ende achter em ghebleuen was. Ende do he ghelouede dattet sijn gheselle 4 were wolde he em volghen mer hie en mochte niet. Ten lesten ghenck 5 hie int dorp ende den hie vor em gheseen hadde ende apenbarde do nicht. 6 Die broder sach em allene wesen ende wart versturt vunderlicke seer. 7 He vntsach em sonder ghesellen int hues te gane ende sath droeflicke. 8⁺ nicht langhe dar na quam oeck// sijn gheselle int dorp ende was oeck 9 versturt ende vant sinen ghesellen droeflicke sittene. Sie seghenden sick 10 van verwndernisse ende vertelleden vnder een wat dar ghescheet was. 11⁺ ende onderuonden dat se beide van den duuele bespottet weren. Hijr¹¹ 12 vmme solen em hoden de predicker broders ende de minre broders dat 13 se nicht en breken de regule der alre hoghesten insettinghe ende orenaant. 14 ghesellen in den weghe verwachten. Jck bin des seker dat desse ende 15 vele merre perickele vake ghescheet syn van den dat de ghesellen ene 16 korte tijt ghescheiden weren. Cristus de een prince is der menschelicken 17 salicheit en was nicht vnwetich ofte he en mochte nicht vnwetich <e>we-18sen der to comender periculen ende dar vmme ordineerde hie dattetaant. 19 twe discipulen solden te samene wanderen.

20Dar is noch eene ander maneer der bedreechnisse der duuele.²⁰

20 eene ander, Lat.: multi et aluid.

+ 256a

+ Serm. q

11 Colv. II, 57 § 36

20 Colv. II, 57 § 37

Exempel

22⁺Dar is een broder in der predicker orden de my in der maechscap 23 to gheuoghet is. He lach vp enen morghene vor primen vp den dormter 24 ende wakede. ende sue he sach den duuel vp den dormter comen in der 25 ghedaente enes ser schonen wyues. Hie waert swarlicken versturt dat 26 men dar een wijf hadde laten ingaen ende bisunderlinghe in der vren. 27 want he en hadde mit alle gheen vermeden dattet de duuel were. Sunder 28 merren ghenc dat wijf totten broder ende lachede em vrentlicke to ende 29⁺ al smekende lede se er seluen// neder vp dat bedde by den broder. Rech-30teuort wart de broder verscricket ende wolde em seghenen mer he en 31 hadde des ghenen macht. Ten lesten lede he den rugge teghen de want 32 ende stotte des duuels sijden mitten voten. ende do hie em mitter vust 33 int anghesichte slaen wolde dede die duuel den munt wyde vp ende vol 34 van den bedde ende verscheen ter stunt. Van den worstelen des broders 35 ende des duuels wart so groet gheruchte dat de broder de dar naest sleep 36 vp enen anderen bedde claerlicke horde ende em dar van verwnderde. 37 De broder de van den duuele ghewelt leeth wolde ropen mer he en konde 38 niet als he mi seluen vertelt heuet. ende de stemme wart em so seer 39⁺ benomen recht of hie stum ghewesen hadde. Ende et is groet wnder mit³⁹ 40 wat krachte of mit wat kunste de duuel dit vermochte. bisunderlinghe 41 teghen den iunghen de vul was der ghenaden godes. Mer dese questieaant. 42 wort gheringhe vntbunden als men an merket wat sunte ambrosius be-43scryuet van den vuluen. He seghet dat een mensche den van den vulue 44 erst gheseen wort wort ghestillet ende ghehindert in der stemme van 45 den schadelicken ansene. ende al ist dat hie heuet willen te ropene he 46 en heuet nochtent der stemme ghenen macht. ende de wlf versmaet em 47 recht als enen den he verwnnen heuet ende sine stemme benomen heuet. 48⁺ Ende dit is ene naturlicke// sake want wanneer een wlf die stralen siner 49 oghen enen menschen insent soe verdrughet he ter stunt de reesscap 50 des menschen ghesichtes ende alse de verdrughet sijn so verdrughet oek 51 de reesscap der sprake ende alsoe wort he heesch. Hijr vmme ist dat

+ Ex. 284

+ 256b

+ Serm. r

39 Colv. II, 57 § 38

+ 256c

[p. 252]

tekstkritische noten

1 de natur der wulue sodane macht heuet ouermijds den ghesichte. wo 2 vele mer vermach dan de natur der duuele de vele subtiler cloker ende 3 mechtigher is. ende se moghen mit erre boser teghenwordicheit den men-4schen benemen de stemme dat ghesicht of dat horen.

5⁺Ende desghelikes is mi seluen ghescheet. Jck was eens ghenodighet⁵ 6 te comene to ener stede vmme te sonen de alre swaerte vyantscap de 7 dar was tusschen twen vleeschliken broders. Jck nam den wech an mit 8 enen ouer claren preister de oec der twijer broder was. Hijr vmme do 9 wy in der hillighen nacht vor paesch auent te samen leghen vp ener ca-10meren vntwakede ick dre vren vor den daghe ende begheerde dat de 11 preister afghenge ende ene keerse vntfenghede vp dat wij te samene 12 mochten mettene lesen. He was ghehorsam. mer do hie de keerse vntfen-13ghen solde wart hie soe seer verueert dat he sonder licht weder vmmeliep 14 seggende. Jck en hebbe nu gheen vur gy moten wachten hen et dach wort. 15⁺ ende aldus schuwede he de loghene ende en apenbarde oec nicht// de 16 scheemte sijnre cleynmodicheit. Jc volghede sinen worden want dat en 17 betemede nicht iemande van den ghesinne te weckene in der vren. Wij 18 slepen weder an ende ick en vntwakede nicht er de sunne vp ghenck. 19 Hijr vmme do ic vntwakede bedrouede ick my dat wy so lange gheslapen 20 hadden. Jck sath vp den bedde ende sach mit apenen oghen den duuel 21 staende vor den venster in ghelijcnisse myns ghesellen mit enen kalen 22 houede de em alte vnschemelicke gheblotet hadde rechte of he sijn water 23 maken wolde. Hijr vmme verunwerdighede ick my vp mynen ghesellen. 24 ende do ick em hartlicke schelden wolde wart my de sprake benomen 25 ende altehant horde ick minen ghesellen snorken. Do hie vp stont lachede 26 ic em to ende sede. Sie wo vnschemelike de duuel hijr by my steet in 27 dynre ghedaente ende heuet my swarlike teghen di beweghen. Do ick 28 dit sede voer de duuel vth den venster als een roeck. Do wi mettene²⁸ 29 ghelesen hadden haestede wy vns te samen to der stede dar wy gheropen 30 weren. Des anderen daghes dat was vp paessche dach dede wy misse 31 ende predickeden ende eten wat. Ende do ick my dar bi in den bomgarden 32 neder ghelecht hadde vmme te slapene in den middaghe. ende mine oghen 33 to gheloken hadde vmme dat ick slapen wolde horde ic de duuels bi my 34 runen recht of dar menschen merkelicke ghesproken hadden. Jck vntsach 35⁺ my ende// dachte of dat iet somighe menschen weren de my verwachte-36den dar vmme dede ic de oghen vp ende stont vp ende do ick nemande 37 en sach lede ick my weder neder ende dede die oghen toe. Altehant horde 38 ick se noch anderwerue luder dan te voren runen ende ick stont vp ende 39 en sach nemande. ende ick en hadde doe noch gheen vermoden van der 40 schallicheit der duuele. Jc lede my derde werue neder ende so vroe als 41 ic de oghen toe gheloken hadde horde ick sonder middel de duuels spreken 42 mit apeliker stemme. ende dusdanighe worde mit smelicheit vort bren-43ghende. Se mit wo groter houerdien licht desse snode mensche ende sla-44pet ende leth vns wachten. Hijr vmme doe ick de oghen rechteuort vp 45 dede ende vpstont ende nemande en vant dachte ick sonder twijuel dattet 46 der duuele boesheit were de my versturen wolden ende bewesen een te-47ken der toecomender schallicheit de se tonen wolden. Des gudes daghes 48 bynnen der octauen van paesschen vergadderden de vrende der twijer 49 broder de wy versonen solden. ende vnder den dedinghene worden de 50 broders mit so groter twydracht vnder een versturt. dat se in der seluer 51 stede dar ick de duuels to voren hadde horen runen vth ingheuinghe der

11 vntfenghede, ls: vntsenghede. 12-13 vntfenghen, ls: vntsenghen. 22 de em alte vnsechemlicke gheblotet hadde, Lat.: nudato inguine, extento asinino veretro. 25 Na snorken, volgt in de Lat. tekst: ad pedos meos in lecto, clamansque, voce reddita, vocavi socium; en na hie, volgt: cum stupore.

+ Ex. 285

5 Colv. II, 57 § 39

+ 256d

28 Colv. II, 57 § 40

+ 257a

[p. 253]

tekstkritische noten

1 duuele malckanderen wredelicke solden ghedodet hebben hadden de ol-2⁺ders ende die vrende mit groten ghewelde des nicht weder//ghestaen. 3 nochtan verwnne wy van der ghenade godes der duuele scallicheit ende 4⁺ makeden vrede tusschen de broders. Jn den dinghen de ick nu vertellet⁴ 5 hebbe mach men twe punte merken. Dat irste dat in der teghenwordi-6cheit der duuele myne stemme benomen waert. dat ander doe ick vele 7 duuele by my hoerde wart my nochtan benomen dat ick sie nicht seen 8 en konde. Nu merke hijr wo grote ende wodanighe kunst de duuel heuet 9 enen menschen te schadene. ende wo sorchuoldich een mensche altoes 10 wesen moet teghen die duuele vp dat he nicht verslaghen en werde mit 11 vnrechte. ende nicht bedroghen en werde mit smekinghe.

13 Na het jaartal volgt in de Lat. tekst: in anno praesenti, in villa quae Oppidum regis vocatur. 18 in die vloet, Lat.: ad Renum.

+ 257b

+ Serm. s

4 Colv. II, 57 § 41

Exempel

13⁺Jnt iaer vnses heren. M.cc. ende lviij. waert in enen dorpe by collenaant.¹³ 14 vp enen slichten campe in ener hochtijt gheseen enen seer groten dans 15 der duuele in ghedaente witter monike. Dar vmme vergadderden em 16 de menschen mit eren preister ende wolden dar to ghaen. Ende do de 17 menschen em ghenakeden weken de duuele voer ende danseden to der 18 vloet also langhe dat al de schaer der bosen duuele allentelen in die vloet 19⁺ spranck ende nicht meer gheseen en waert. Hijr sal men merken de 20 schallicheit der duuele de recht alse mit enen exempele der gheestlicken 21 manne de simpelen menschen brenghen wolden to den sundelicken spele 22⁺ des dan//sens.

23Sich nu hijr na die wnderlicke schallicheit der boser gheeste van der²³ 24 lucht.

+ Ex. 286

13 Colv. II, 57 § 42

+ Serm. t

+ 257c

23 Colv. II, 57 § 43

Exempel

26⁺Do selighe broder iordanus een meister der predicker orden quamaant. 27 te rome vmme de broders te visiterne. Do he van den broders de benedic-28tie vntfanghen hadde las he misse in der broderhuse. Dar nae ghenc he 29 in dat seeck hues vmme de seken te vandene. He vant dar enen conuers 30 broder de scheen bi guden synne te wesene nochtan was he seer vlitelicke 31 ghebunden. Meister iordanus vraghede den conuers wor vmme he ghebun-32den were. he antworde dat he so langhe sinneloes ghewesen hadde mer 33 in sijner tocumpst weren em sine synne vullencomelicke weder gheghe-34uen. De meister ghelouede den gheeste der bedreechnisse gheringher 35 dan he solde. ende gheboet dat men den conuers vntbunde. Altehant do 36 de pawes honorius horde dat meister iordanus dar ghecomen were vntboetaant. 37 he em dat he na den middaghes slape comen solde in des paweses hof 38 ende doen der clercscop een sermoen. Hijr na quemen de broders to den 39 etene ende men haelde dar den conuers de dar ghebunden hadde ghewest. 40 he sath sedelicke by der tafelen en ath ende hadde em wijslicke. Do de 41 broders na den etene gracias ghelesen hadden wart meister iordanus 42⁺ ene// stede bereit dar he slapen solde. Die wijle dat he sleep quam de 43 besetene conuers ende nam een scheermes ende sneeth des meisters 44 strote. mer he en sneethe er nicht al doer. ende en rakede de rechte 45 stede niet. De meister vntwakede haestelicke van der sericheit ende 46 sloech de hant vor dat scheermes ende wart soe ser in de hant ghewndet 47 dat men meende dat em twe vingher ofte dre af ghesneden weren. Hijr 48 vmme wart dat conuent ghewecket ende de broders lepen dar to ende 49 vonden meister iordanum half doet liggende. ende se worden screiende 50 mit luder stemme ende repen. Do gheboet de prier des huses dat se swe-51ghen vp dat men des buten nicht en horde tot scande der orden ende 52 dat ment verhelen solde vp dattet nicht to den quadesten ghetoghen

+ Ex. 287

+ 257d

[p. 254]

tekstkritische noten

1 worde van somighen werlicken menschen de die orde benijdeden. De 2 vre quam dat de meister ghepredicket solde hebben ende die prior des 3 cloesters ghenck daer ende wolde predeken in des meisters stede. Do 4 he sinen thema vth gesproken hadde ende dat sermoen veruolghen solde 5 waert hie haestelicke lude screyende mit groten karmene. Do em alle 6 de cardinale hijr van seer verwnderden ende verscricket worden. was 7 dar een cardinael de der orden alre ghetruwest was de toech den prior 8 ouer ene sijd ende vraghede wat de sake were. De prior beliede em de 9⁺ sake. Ende sonder mer//ren ghengen se to samene vor den pawes ende 10 apenbarden em dat vnghelucke. Ende de pawes reep mit screiende ende 11 seide. Och here god wat is dar huden ghescheet. nu is dar neder gheuallen 12 ene grote columne der hilligher kerken. Wat mer de meisters quemen 13 dar toe ende beseghen ende betasteden de wnden. ende sie reden dat 14 men mit aller andacht des ghebedes mer soken solde de gotlicke hulpe 15 dan meschelicken troest. Do de derde dach deses vngheluckes quam ghe-16boet meister iordanus enen iunghen nouicius dat he em hemelicke berei-17den solde een altaer. De iunghe wart hijr van beuaren alst gheen vunder 18 was ende sede den prier wat em gheboden were. De prier leep haestelicke 19 to den meister recht alse een de seer verueert is. ende vraghede of he 20 synneloes were. oftet waer were dat he misse doen wolde int leste sijns 21 leuens. Mester iordanus sach den prior an ende wenkede dat he hen ghen-22ge. De prier was ghehorsam ende ghenck hen ende verwachtede wat dar 23 van werden wolde. De meister stont vp alse he best vermochte ende 24 toech de ornamente an ende dede misse. Do he vntfanghen hadde dat 25 alre hilichste sacramente goet he de anderde spolinghe die in den kelicke 26 was in de wnde der hant ende der stroten. ende alsoe wart he rechteuort 27 vullencomelicke ghenesen ende des seluen daghes predekede he gloriose-28⁺like vor den pawes ende vor den cardinalen ende vor al der// clercscap 29 dar se em alle van verwnderden die de sake wisten. Hijr van gheschedet 30 dat de pawes seluen ende die cardinalen seer ynnich worden to der predi-31cker orden ende verhogheden de orden mit sunderlinghen priuilegien 32 ende machten. Hijr na quam de dach dat meister iordanus orlof namaant.³² 33 van den cardinalen ende wolde vth den haue gaen do waert he van den 34 pawese to den etene ghenodet ende teghen des paweses ghewoente wart 35 de meister ghedwnghen an des paweses tafele te sittene de vthghehalet 36 is als ene halue mane ende dat en was nu eer gheseen. Do de maeltijt 37 ghedaen was gaf de pawes den meister orlof. ende se wat dar do ghesche-38de. Do he byna ses milen van rome ghecomen was beghant nacht te wer-39dene ende mit sinen ghesellen bath he herberghe van den preister des 40 dorpes ende he weigherde em. mer do he gheherberghet was van enen 41 armen manne. ende vmme des werdes armode des auendes sunder etene 42 bleef sede he mit groter blijdscap to den broders de mit em weren. Ghe-43benediet sij de preister de vns de herberghe weigherde. want he heft 44 my af ghenomen de glorie de ic huden hadde do ick mit den ouersten 45 bisscoppe al der werlt an der tafelen sath. Dar na ghenc hie vort ouer⁴⁵ 46 de hoghen berghe ende doe hie nicht veer ghecomen was van den voteaant. 47⁺ des berghes was he so mode van den weghe dat he seeck wart// ende 48 kreech de alre swaerste kolde. Ende see wo kloeclicke de duuel dessen 49 hillighen manne laghe lede. De bisscop der stat dar he toe quam vntfencaant. 50 sodanighen hillighen vader blijdelicke ende want he seeck was so leide 51 em de bisscop mit ghewelde in sijns selues slaepcamer. ende lede em 52 vp sijn eghene bedde. Meister iordanus hadde mit em enen prier van siner

15 meschelicken, ls: menschelicken. 32 Na machten, is een tekstdeel niet in de vert. opgenomen [Colv. II, 57 § 44].

+ 258a

+ 258b

32 Colv. II, 57 § 45

45 Colv. II, 57 § 46

+ 258c

[p. 255]

tekstkritische noten

1 orden dat een wijs vorsenich ende wal gheleert man was gheprouet in 2 seden ende gheleert in medicinen. Dese prior bekande des meisters vp-3seth alsoe dat he em seluen seer strenghe was oek in der suecten. dar 4 vmme sede hie to em. Gy moten nu uwe meisterscap ouergheuen ende 5 wesen my ghehorsam ende vnderdanich. De meister antworde em oetmo-6delicke dat ghesche alsoe. Hijr vmme waert den seken meister een weeck 7 plumen bedde rechteuort to ghemaket teghen de ghewoente der orden. 8 want erstenen was den broders nicht gheorlouet vp bedden te slapene. 9 mer want in velen steden ende landen bisunderlinghe in der armer lude 10 huse nicht vele stroes en is. dar vmme wart dar in gheset dat den broders 11 gheorlouet were te ligghene wor men se vp brachte. Hijr vmme in der 12 nacht do meister iordanus allene rostede in des bisscoppes slaepcamer 13 apenbarde em de duuel in ghelijcnisse enes hillighen enghels ende sede. 14⁺ Js dit nicht meister iordanus de so guden gheruchte heuet de een// vader 15 is ouer al der predicker orde. Jck mochte dar an twiuelen dattu des nicht 16 en werst hadde ick dy nicht langhe tijt to voren bekant. O wo snode ende 17 wo vnuroet bistu gheworden dattu als een landeshere rostest vp enen 18 plumen bedde ende vp sijdenen lakenen. O vnselighe wat exempel ghifstu 19 nu dyner orden ende dinen broderen. Mer god en heuet dijner nicht ver-20gheten int eynde de my ghesant heft vmme dy te straffene. hijr vmmeaant. 21 stant vp ende <ende> ligge vp de eerde. Rechteuort do de duuel 22 verscheen was de meister verueert ende vol vp de eerde. Ende des mor-23ghens wart he van den vorghenoemden prior ende broders gheuonden 24 liggende vp der eerden. De prier berispede em wredelicke ende dwanc 25 em bi ghehorsamheit vp den bedde to liggene. Des anderen nachtes quam 26 de duuel weder ende berispede em noch scarplicker dan he ersten dede 27 want he em vnghehorsam ghewesen hadde. ende gheboet den meister 28 rechteuort van den bedde te gane ende vp de eerde te liggene. Do em 29 de prier echter des morghens vp der eerden vant liggende wart he swar-30licke versturt ende sede. Jck verwnder my van uwer groter vnsinnicheit 31 want gy mit perikel nicht allene des lichames mer oec der zelen teghen 32 de ghehorsamheit dit ghedaen hebt. Ende ick neme des den alre ouersten 33 te tughe dat ick nicht en wolde vmme al die werlt my so swaerlike vnt-34⁺gaen hebben teghen god ende// de orde. ende do he dit sede beghan he 35 ouerulodelicke mede te screiene. Do dat meister iordanus sach screiede 36 he mit den prier ende vel em toe voten ende beliede wo em die duuel 37 bedroghen hadde in der ghedaente enes hillighen engels alse de prier 38 beth verstont dan he seluen eerst verstaen hadde. Do verwnderde em 39 de prier ende waert in den ghemode versachtighet ende gheboet dat he 40 also lange vp den bedde leghe hent he dar beth an were. Want he was 41 so seer ghekrenket dat he nouwe adem en hadde en weinich te rostene. 42 Jn der derden nacht quam de duuel echter weder ende do he began te 43 sprekene ende den meister te scheldene voer die hillighe man in sine 44 worde ende sede. O alre scallickeste viant des menschelicken gheslechtes 45 wo woldestu myne simpelheit mit eenrehade vuricheit der orden bedre-46ghen. ende en hadde de verhengenisse des almechtighen godes dit nicht 47 verhenghet so solde ick wijslicke ghedacht hebben dat beter is ghehor-aant.48samheit dan der dwaser offerhande. ende vnghehorsamheit is recht alsaant. 49 ene sunde der afgodie. Mer hijr van sal ick glorie hebben ende du alre 50 vnselichste salst hebben ewighen confusie. Do he dit ghesecht hadde 51 speech he int anghesichte de duuels ende altehant verscheen he. Hijr 52 na rostede meister iordanus mit vuricheit des gheestes sonder versturin-

45 eenrehade, ls: eenrehande. 51 de duuels, ls: des duuels [Lat. in faciam umbraticam exspuit].

+ 258d

+ 259a

[p. 256]

tekstkritische noten

1ghe. ende in den seuenden daghe wart he seer verlichtet in der suecte. 2 ende binnen weinich daghen dar na ghenas he vullencomelicke. Ende// 3⁺ he vertellede den broders to enen exempele der nacomelinghe wat em 4 in sijnre suecten ghescheet was.

20 Na orden, volgt in de Lat. tekst: et in Bononia recepisset. 21 anuenechtingen, ls: anuechtingen, Lat. impulsibus. 50 Na hebben, volgt in het Lat.: multis annis fere quotidie, cum tamen in cathedra Theologiae regeret. 51 psalter, Lat.: psalter Davidicum.

+ 259b

Exempel

6⁺Dessen seluen manne gheschede in bononien een ander dinck ouer-aant.⁶7mijds bedreechnisse des duuels. He dede misse in enen daghe als he bijna 8 alle daghe plach. ende vnder der vntfancnisse des hilligen sacramentes 9 gheuoelde he wnderlicken soten roke dat nemant twyulen en mochte 10 anders dan deghene de vnderscheet der gheesten hadde. de roke were 11 van gode. Sijn munt ende sine hande roken em langhe tijt so wnderlicke 12 sote dat he nouwe enighe spijse in den munde smakede. nochtan verstont 13 he van binnen dat de roke sijnen gheeste ghene vermakenisse en gheue. 14 Hijr vmme bath he den heren dat he em apenbaren wolde wor van de 15 roke were. Ende em wart gheapenbart dat he ghemaket were ouermijds 16 des duuels kunst. Ende do he dat teken des hillighen cruces ghemaket 17 hadde verghenck de roke rechteuort.

+ Ex. 288

6 Colv. II, 57 § 47

Exempel

19⁺Jn der seluen tijt do desse meister iordanus vele gheleerder klerkeaant.¹⁹ 20 bekiert hadde to der orden worden vele van em mitten alre swaersten 21 anuenechtinghen der duuelen bekoert. ende dar vmme street de meister 22 weder de duuels mit vunderlicker andacht des ghebedes. Jn enen daghe 23 sprack de duuel mit apenbaren stemmen to den meister ende sede. Laet 24 dine broders vp holden van predickene ende van bichten te horen. ende 25⁺ ick sal myne ghesellen// doen vp holden van aller becoringhe ende an-26uechtinghe der broder. De meister consenteerde dat ene wijle tijdes 27 ende verkreech rechteuort dat em de duuel ghelauet hadde. Bynnen wey-28nich daghen hijr na do de meister in sinen ghebede was wart em aldus 29 to ghesecht. Wat ist dat du doen woldest dat du makest een verbunt mit-aant.30ter doet. Laet dyne broders beden alset tijt is ende vlitich wesen te stu-31deren vmme de selicheit ende leringhe erre naesten. ende sonder twijuel 32 alse se dit purlicke doen so sal al de becoringhe der duuelen verdreuen 33 werden. Rechteuoert do de meister den broders dit in den capittele ghe-34boet ende die broders mit vunderliker vuricheit des gheestes dat ghebot 35 veruuelleden waert al der duuele kracht verneelt ende al de broders ros-36teden ghemeenlicken van aller becoringhe mit groter vrolicheit des her-³⁶37⁺ten. Van desen punte secht augustinus. Mitten ghebede weerde wy ghe-38reynighet. ende mit lesene ende studeerne werde wy gheleert. Beide 39 is guet als men tijt heuet. mer als men beide nicht doen en kan so ist 40 beter te bedene dan te lesene. Jn den lesene ende studeerne bekenne 41 wy wat wy doen solen. Jn den ghebede verneme wy wat daer noetdruftich 42 is to der selicheit. De zele wort gheuodet mitten ghebede. ende se wort 43 verwecket mit lesene ende mit studeerne. Dat ghebet sonder lesen doet 44 enen menschen vake vort gaen. mer lesen sonder ghebet alte selden. 45⁺ Hijr vth mach men lichte//licke merken wo groet perikel ende arbeit 46 dattet is weinich of niet toe bedene ende altoes te lesene ende nummer 47 te comene to den smake der scrift. Jck hebbe gheseen ende alte sekerli-aant.⁴⁷48cke vndergheuunden want ick was mannich tijt sijn discipule dat de eer-49werdighe broder. meister albert van der predicker orden dar wy hijr to 50 uoren van ghesecht hebben em nachtes ende daghes gaf to den ghebede 51 so seer dat he mennich iaer lanck byna alle daghe den psalter las. ende

+ Ex. 289

19 Colv. II, 57 § 48

+ 259c

36 Colv. II, 57 § 49

+ Serm. u

+ 259d

47 Colv. II, 57 § 50

[p. 257]

tekstkritische noten

1 somtijt alse he sine ghetijde vthe hadde ende de lerene ende de disputa-2cien in der scholen gheendet hadde so gaf he em to der gotlicken con-3templacien ende to guden ghedachten. Dar vmme en wast gheen wnder 4 dat sodanich mensche de so hillichlicke ende so vullencomelicke vort-5ghenck in dogheden oec to nam in der kunst bouen menschelicke natur. 6 Hijr vmme ist seker ende apebaer als hijr vor ghesecht is dat mit stant-7achticheit des ghebeden verneelt wort alle kracht der duuele. ende ouer-8mijds vuricheit des ghebedes wort in den menschen vermerret ende in 9 der kracht der vulherdinghe bewart. nicht allene verstant der scrifturen 10⁺ mer oec de gracie ende ghenade aller dogheden. desen vorghenomedenaant.¹⁰ 11 hillighen man meister iordanus belauede ene vrouwe er kint dat se barenaant. 12 solde. se brachtet doet to der werlt ende hadde vergheten wat se den 13 hillighen vader ghelauet hadde. Vele vren dar na wart se ghedechtich 14 erre loften ende anreep den hillighen man mit ghebede ende mit screiene. 15⁺ ende rechteuort wart dat kint// weder leuendich ende began lude to 16 screiene. ende alsoe wart dat kint iordanus ghenomet. Hijr na toech he 17 to den hillighen lande vmme de broders te visiteerne de dar woenden. 18 Mer do he weder keerde verdranck he in den mere. ende do he vnder-aant.19ghenc began he to singhene ende Cristum te benediene. ende alzoe voer 20 sine zele vp te hemmele als men ghelouet vth tekenen ende miraculen. 21 ende rechteuort blenkede dar van den hemele nederwert ene seer grote 22 calumpne des lichtes vp dat men in den apenbaren tekene weten solde 23 wor sine zele gheuaren weer. Dat meer worp sinen hillighen lijcham an 24 den ouer ende doe wart dar gheseen ene bernende lampe de dre reisen 25 stont vp sinen hillighen lijchame. ende in der veerder reisen scheen se 26 vp sinen ghesellen. also wart de lampe haestelicke ghegrepen ende nichtaant. 27 mer gheseen. Sijn lijcham roeck wnderlike wal ende wart begrauen van 28 den ghelouighen. De greken gheuen dat hillighe lijcham den latijnschenaant. 29 ende se laueden Cristum mit tranen. Hijr na wart dese grote vader we-30derghebracht in akon ende vntfanghen mit glorien. He wart wnderlick.aant. 31 in tekenen ende de oelden mirakele worden ouermijds em verniet. Dar 32 wart en ghichtich mensche ghenesen. ende de duuels worden verwnnen 33 ende veriaghet ende se vervloen al ropende. De douen worden horende.aant. 34 ende lamen gaende. ende de blinden vntfengen dat ghesichte. Dese hilli-aant.³⁴35⁺ghe man was een dudesche ghebaren vth westualen. He was be//gauet 36 mit wnderlicker genaden godes ende regeerde der predicker orde menich 37 iaer lanck.

38⁺Een guet vthuercoren broder van der predicker orden arnoldus gheno-aant.³⁸39met ghebaren vth den lande van treer de een prier was in enen stedekene 40 wibur ghenomet heuet mi seluen vertellet. dat he desen hillighen man to 41 meister iordanus sach to hant do he ghestoruen was van den enghelen 42 voren in den hemmel vnder de chore der apostolen ende propheten. Ende 43 dat selue sach oec de hillighe nunne luthgarda do se vp ghetoghen wasaant. 44 in den gheeste als ick van er ghehort hebbe.

45⁺Al ist dat ick een weinich gae van der materien de ick nu vor hebbe.⁴⁵ 46 nochtan wil ic bequemelicke vertellen een seer schone visioen des vor-47ghenoemden broders arnoldus prior van wiburch.

10 Na dogheden, zijn de eerste vijf strofen van een loflied op Jordanus niet in de vert. opgenomen. 11 ene vrouwe, Lat.: uxor viri Bohemiae. 16 Na ghenomet, is weer een strofe van het loflied in de vert. weggelaten. 40 wibur, Lat.: Wiburgensi. 43 Na luthgarda, volgt in de Lat. tekst: in Aquiriae monialis.

+ Ex. 290

10 Colv. II, 57 § 51 [gedeelt.]

+ 260a

34 [vanaf Dese] Colv. II, 57 § 52

+ 260b

+ Ex. 291

38 Colv. II, 57 § 53

+ Serm. v

45 Colv. II, 57 § 54

Exempel

49⁺Een guet goddenstich broder heuet my vertelt dat he seluen van des-50ses priers munde ghehort hadde dat he en weinich iaren vor sijnre doet

+ Ex. 292

[p. 258]

tekstkritische noten

1 grote begheerte hadde van den heren ghetrostet te werdene ende verse-2kert van sinen state dar he ghenen klenen anxt vor en hadde als gude 3 herten pleghen. Hijr vmme gheuolt eens do hie half wakede dat vnseaant. 4 here ihesus Cristus em apenbarde glorioselike in schoner ghedaente bouen 5 de kinder der menschen. Do he den heren so vro alse he ene sach bekende 6 began he to denkene. Och here of du my vertonen woldest of ick in den 7⁺ boke des leuens ghe//screuen were mitten ghenen de beholden solen wer-8den. Ende rechteuort toende em de here dat boec des leuens in sijner 9 borst. ende antworde syner ghedachten aldus. Se dit is dat boec kieretaant. 10 vmme ende du salst dyne namen bescreuen vinden. Ter stunt spranck 11 he vp van vrouden sijns herten ende kierde dat boec vmme ende sach 12 bescreuen mit guldenen litteren ende vant sinen namen dar ynne. Ende 13 wal te rechte sach he sick seluen bescreuen in den boke des leuens der 14 borst Cristi de vthuercoren was van hillighen leuene ende van guden 15 werken ende stedelic Cristum de dat wort des leuens is droech in sijnre 16 borst ende in sinen munde. ende dar vmme was he anghename ende myn-17lick gode ende den menschen. He wart van den coninghen van vngerenaant. 18 anghenomen to enen ghesellen sijnre pelegrimmasien. ende do en wolden 19 sijne broders in wijberghe anders ghene prier kesen hent he em van den 20⁺ coninghe weder gheleuert wart. Na em wart prior meister raymundusaant. 21 een seer gheleert man de beide in gheestlicken ende in wertlicken rechte 22⁺ gheregeert hadde. Na em wart prior de eerwerdighe iohannes ghebaren²² 23 vth dudesch lant de langhe tijt te rome des paweses bichtuader was endeaant. 24 van em bisscop ghemaket wart van den stichte bosuen. Ende do he van 25 den bisdome alle iaer to renthen hadde mer dan achtedusent marck. 26⁺ nochtan en verdede he dar nicht van to sijns// selues behoef mer he gaft 27 alte male den armen. He en hadde mit alle gheen peert mer he hadde 28 enen ezel de dar droech de boke. des bisscoppes staf hoet ende ornamen-29te. ende he ghenck seluen to vote mitten anderen broders. Namaels wart 30 he absolueert van den bisdome ende wart ghecoren to enen meister deraant. 31 ghemenen orden ende regeerde der predeker orde mennich iaer lanck. 32 Van dessen eerwerdighen manne hebbe wy warachtelick hort dat do he³² 33 noch een kint was van tijn iaren wart em van den heren vertonet de pre-34dicker orde de noch nicht begunnen was. Ende em wart van gode geapen-35baert al staet sijns leuens. ende wo he bisscop werden solde. Dar worden³⁵ 36 oec vele mirakele van em ghesecht van welken ick een kortlicke vertel-37len wil.

17-18 He...pelgrimmasien, lat.: Ipso enim assumpto in socium domino Hugone presbytero cardinali. 19 wijberghe, Lat. Wriborch. 21 [beide in gheestlicken ende in] werltlicken [rechte], Lat. de utroque iure.

+ 260c

+ Serm. w

+ Ex. 293

22 Colv. II, 57 § 55

+ 260d

32 Colv. II, 57 § 56

35 Colv. II, 57 § 57

Exempel

39⁺Do he een meister der predicker orden was quam he ynt romesscheaant. 40 lant ende ghenc in enes ser armen preisters hues. ende doe he mode was 41 van den weghe rostede he vp de banck. ende do he anxtuoldelicke dachte 42 wor de weerd ichtes krighen mochte dar he em ende sine medebroders 43 mede spijsen mochte. quam dar ene kreie neder uleghende van der hoghen 44 lucht tusschen sijne vote. ende mit oren nebbe stete se vake des meisters 45 vote ende vloech weder vp in de lucht. Do dat de meister sach stont he 46 vp ende vant rechteuort enen siluernen penninck den de kreye vor sine 47 vote ghelecht hadde. ende de penninck was vnghewoentlicke groet dicke 48⁺ ende breet.// He reep to em den armen preister ende hete em vntfanghen 49 der kreyen gaue ende den broders ere noetdrofte toe gheuene. Desen⁴⁹ 50 bisscop hebbe ick bekant van syner ersten ioghet ende ick en konde ne 51 ghemerken dat he in synre ioghet myn inwendich ende myn sorchuoldich

+ Ex. 294

+ 261a

49 Colv. II, 57 § 58

[p. 259]

1 was van syner eghenen salicheit. ofte sijns euenen menschen salicheit 2 dan he namaels plach te wesene doe he bisscop of meister der predicker 3 orden was. He starf in alte groter vuricheit des gheestes bi ener stat 4 van dudeslant straesborch ghenomet. vp sinen graue ghescheen vele mi-aant.5rakele. Sijn hillighe lijcham wart verheuen van den bisscoppe van metsaant. 6 ende van den ghecornen bisscop van straesborch. Jnt iaer vnses heren.aant. 7 M.cc.lxxvi. Jn siner verheuinghe do de broders van der predeker ordenaant. 8 vergaddert weren to den ghemenen capittele vntbot de edele coningynneaant. 9 van vngeren den broders mit heerlicken breuen een mirakel dat ick nu 10 vertellen wil. Ere erstgheborne sone hadde vergaddert een seer groet¹⁰ 11 heer ende wolde strijden teghen sinen vader. dar vmme was syne moder 12 de coningynne alset billic was seer swarlicke bedrouet al de hele nacht 13 lanck doe men waende dat de strijt des daghes ghescheen solde gaf se 14 er to ghebede ende to screiene want se was sorchuoldich vor eren sone. 15 ende vor den coninck eren manne. ende mit sunderlinghen betruwen 16⁺ schickede se er ghebeth to mester iohanne den se in sinen leuene// seeraant. 17 lief ghehad hadde ende to enen anderen broder van der seluer orden de 18 doe ghestoruen was ende er bichtuader ghewest hadde. Dese apenbaerden 19 beide der seluen coningynnen do se half wakede. ende meister iohan 20 sprack er to mit enen claren anghesichte ende sede. Wantu van der ghe-21nade godes betruwen heuest ghehad in vnsen ghebede so segge ick di 22 te voren dat huden er du etest sal dy ene badescap comen dat de vader 23 ende de sone versonet sijn ende al dinck wal gheordineert is. Dese vor-24ghenoemde coningynne vntboet dat in den seluen iare ouermijds verden-25ste des vorghenoemden bisscoppes ende meister iohans een dode ver-26wecket was. ende vele ander vntellike mirakele de dar ghescheet weren 27 an lamen an blinden an douen an besetenen menschen ende an velen ande-28⁺ren siecten de alle ouermijds sine verdensten ghenesen worden. Nae de-aant.²⁸29sen wart de eerwerdighe humbertus de edel ghebaren was vth burgundien 30 meister der orden ghecoren. Dese hadde die ghenade wal to predekene. 31 ende was eerst lesemeister er he meister der orden waert. Dar nae wart 32 he prouinciael prier ouer de predicker broders de in tussien woenden.aant. 33 Ende he was so lieftalich ende wal gheseen in den haue to rome dat veleaant. 34 cardinale em koren to enen pawese in der tijt do innocentius de verde 35⁺ pawes wart. Hijr na wart he prouinciael prier in vranckry//ke. ende na-aant.36mals wart he meister der ghemenen orden. Want wy nicht vnnuttelickeaant. 37 van der materien ghegaen en sijn so wille wy nu weder keren ende vort 38vertellen de gheestlicken scallicheit der duuele.

39Dar is noch ene ander maneer der bedreechnisse der duuele dar se³⁹ 40 den menschen mede bedreghen. ende em lauen lange tijt te leuene ende 41 tijt der penitencie. Hijr van heuet my een predicker broder een seer 42 wnderlick dinck vertellet.

10 Colv. II, 57 § 59

+ 261b

+ Serm. x

28 Colv. II, 57 § 60

+ 261c

39 Colv. II, 57 § 61

Exempel

44⁺Jn westualen was een edel man vrome ende strenge in den wapenen 45 ende mechtich vnder sine gheliken. Desse ghenck eens in ener nacht 46 dor enen verueerlicken busch ende horde recht als enes wyues stemme 47 de dar na by was ende sanck. Do sede he to sinen ghesellen. We is hijr 48 van iu de mit my gaen wil vmme dat wijf te sene dat dar singet. Do se 49 em dar alle gader af spreken ende em dat vntreden ghenck he allene. 50 ende vant vnder enen bome stane recht als ene swarte nunne de ere han-51de vp gherecket hadde in den hemmel ende sanck. Do he er vraghede

+ Ex. 295

[p. 260]

tekstkritische noten

1 wat se dede. antworde se. Jck laue hijr mynen god. He ghelouede dattet 2 ene van den hillighen ghewesen hadde ende bath eer seggende. Jck bidde 3 di segge my wat sal my to comen. se antworde. Du heuest vele quades 4 ghedaen ende du salst noch vele quades doen ende alse du dine viande// 5⁺ verwunen heuest so salstu an nemen dat cruce ende ouer meer trecken 6 to den hillighen lande ende dar steruen in den denste Cristi. To dessen 7 worden wart he verblijdet ende ghenck hen. ende als em vor ghesecht 8 was so dede he. He versloech de menschen ende verwan sine viande. 9 ende do he dar na wachtede dat he vntfanghen mochte dat cruce ende 10 ouer meer trecken kreech he de alre swarste koelde. Hijr vmme beden 11 ende reden em de meisters ende sine vrende dat he sine sunde bichtede 12 ende berou hadde ende vntfenge dat hillighe sacramente. want de doet 13 scheen eem anstaende. He en woldes nicht doen want he en vermode 14 ghenes sinnes te steruene. Do em de meisters dar van verwnderden vnt-15boden se dar sinen vleeschliken broder dat een seer verstandel clerck 16 was ende deden em to wetene sins broders perikel. ende reden em dat 17 he haestelicke queme vmme sinen broder te vermanenne to der selicheit. 18 De clerck ghenck to sinen broder ende straffede ene dat he nicht bichten 19 en wolde. De ridder antworde bistu oec soe dwaes alse de anderen ende 20 moiest my hijr mede nu ick ser wal weet dat ick gheens sins steruen 21 en sal. Do sede de cleerck mit tranen. O alre leueste broder wor bi wees-22tu dat. De ridder antworde em. also ende also is my ghesecht dat ick 23 vntfanghen sal dat cruce ende in den hillighen lande steruen in den denste 24⁺ Cristi. To desen worden wart die// broder van binnen beroert mit groten 25 rouwen des herten ende sede. Alre leueste broder vorwaer de oelde viant 26 de wrede duuel lecht di nu laghe ende pijnt em mit synre loghene di to 27 bedreghene nu du steruen salst. Hijr vmme denke nu vp dine zele ende 28 hebbe berou ende do dat men dy bith. Rechteuort leeth de seke den preis-29ter halen ende bath verghifnisse. He bichtede sine sunde ende makede 30 sijn testament he vntfenc dat hillighe licham Cristi ende wart gheoliet. 31 ende gaf den gheest. ende also gheloue wi dat he verloset wart van den 32 laghen der duuele. Nicht lange dar na an merkede die clerck de guetheit 33 Cristi in den dode sines broders ende genck in der predicker orden. ende 34 gaf de werlt ouer mit groter stantachticheit.

35⁺Bi den eynde deses bokes laet vns seen wodanich woer ende woruan³⁵36 der duuele macht is dar se nicht allene mede moyen de heidenen of de 37 valschen ende verkeerden kerstenen. mer oec de guden menschen. Wi 38 antworden dat de macht is van der wrake godes teghen de quaden men-39schen. ende ene prouinghe ende ene reineghinge in den guden menschen. 40 Ende in den besetenen menschen hebben die duuele sonder twiuel allene 41 macht in den lijchame ende nicht in der zelen. Wor van der duuele macht 42 is. Dar antworden wi vp dat se van gode is. Ende der menschen sunde 43 werden somtijt ghepinighet ouermijds den guden enghele. of den quadenaant. 44⁺ enghelen.//Ouermijds den quaden enghel. als men lest van den coninc 45 saul de van den quaden gheeste ghemoit wart.aant.

46Een dinck is dar nylinghe ghescheet vmme te bewijsene de verdenste⁴⁶ 47 des alre ynnichsten coninghes van vranckryke lodewicus ende dat hebbenaant. 48 my vertellet de ghene de dat seluen seghen. Woe angheneme gode is 49 dat exempel der hoghesten oetmodicheit heuet Cristus een coninck alre 50 coninghe bewesen mit dusdanighen apenbaren exempele.

13 eem, ls: em. 43 Na enghele, volgt in de Lat. tekst: Per bonos, ut in Herode Agrippa. 45 de van den quade gheeste ghemoit wart, is door de vert. toegevoegd.

+ 261d

+ 262a

+ Serm. y

35 Colv. II, 57 § 62

+ 262b

46 Colv. II, 57 § 63

Exempel

[p. 261]

tekstkritische noten

1⁺De greue van ghelre otto sande sinen loper mit breuen to parijs. Deaant. 2 de bade weder quam vraghede em de greue of he den coninck van vranc-aant.3ryke lodowicum nicht gheseen en hadde. Do keerde de bode den hals 4 vmme in schimpe ende sede. Jck hebbe gheseen den vnselighen baggert 5 den coninck de sine coghele an den halse hadde. De wile dat he dit sedeaant. 6 keerde he sijn anghesichte vmme ende sach achterwert. ende soe bleef 7⁺ sijn anghesichte staende. Hijr vmme mach em wal schamen de snodeaant.⁷ 8 meister der gotheit de dar ghepredicket heuet dat de selue coninck nicht 9 en solde draghen ghemene cleder. mer altoes gaen solde in purpuren 10 clederen. ende des daghes nicht mer dan ene misse horen en solde. He 11 sede dat se allegader doet sunde deden de desen vorghenoemden coninck 12 brachten to dusdanighen exempele der oetmodicheit ende der ynnichteit. 13⁺ Dese meister en verstont// nicht wal to rechte dat ihesus de prince vnser 14 selicheit de ghene besculdighede in den euangelio de in der coningheaant. 15 huse ghecledet werden mit weken clederen. De alre edelste iohannesaant. 16 baptista was ghecledet mit cameels hare. ende ghegordet mit enen pelse-17nen gordele. Wi hebben vake gheseen dat die keisers ende de coninge 18 der werlt cleder droghen van ghemenen vullenen wande. Desses vorghe-19noemden coninghes older vader philippus en plach ghene tijt van denaant. 20 iare ander cleder te draghene dan grawe cleder. ende sinen sone lodowi-aant.21cum dat dese lodowicus vader was de oek een glorioes guet coninck was 22 en hebbe ick ne gheseen in purpuren cledere. Jck neme des gade endeaant.^22-30 23 sine hillighen to tughe ende al de ghelouighen dat ne enich coninck of 24 enich prince de hillige kerke so noetdruftelike beschermet heuet. so 25 wal begauet heuet. ende mit waren eren verhoghet heuet alse dese te-26ghenwordighe coninck lodowicus. Want wat vraghet Cristus na den rijc-27dome of na den eren deser werlt. want he heuet warachtelicke ghesecht. 28 myn ryke is nicht van desser werlt. ende he haestede em to steruene 29 vor dat vollick vp dat he hijr bauen bereiden mochte dat rijke dat gheen 30 eynde en heuet.

4 baggert, Lat.: papellardum. 5 sine coghele, Lat.: caputium habentem capitis super scapulam ex adverso suspensam. 11 Na allegader, volgt in de Lat. tekst: Fratres Praedicatores intelligens. 22 van het vervolg van dit sermoen, zijn slechts de twee volgende zinnen door de vert. gehandhaafd. 46 Na canticum, volgt in de Lat. tekst: Deuteronomio.

+ Ex. 296

+ Serm. z

7 Colv. II, 57 § 64

+ 262c

22-30 Colv. II, 57 § 65 [ged.]

Exempel

32⁺Jck hebbe gheseen in brabant in enen cloester van der orden cisters³²33⁺ ene besetene nunne de seer ghees//telick was ende pur van leuene. Do 34 ic se vandede ende troestede se als ick best mochte. do en mochte de 35 duuel de in er schuelde de worde der selicheit nicht draghen. ende began 36 haestelick te blekene als een hunt he gapede ende blasphemeerde mit 37 enen verkeerden halse ende verkeerden ogen. Do sede ick em. O alre 38 vnselichste du en woldest mit den guden engelen nicht wesen in den laue 39 godes ende nu blekestu als een hunt ende nauolghest den beesten.

+ Ex. 297

32 Colv. II, 57 § 66

+ 262d

Exempel

41⁺Jck hebbe in den seluen lande gheseen een ander wijf rijke ende eer-⁴¹42ber de van den duuele beseten was. Do ick se vandede vmme bede willen 43 enes gheestelicken preisters vonde wy se rostende van des duuels moye-44nisse ende wijslicke sprekende recht of se ghesunt were. Do sprack ick 45 stillike in er oer so dattet nemande en merkede een vers vth moysesaant. 46 canticum vmme den duuel to verweckene als ick van enen hillighen man-47ne ghehort hadde. Dat vers is dus in duessche. Du heuest achter ghelaten 48 gode de di ghewnnen heuet. ende du heuest vergheten dinen heren ende 49 dinen schepper. Ende dat sede ick dre werue. Rechteuort began dat wijf 50 bleeck te werdene in den lippen ende in den angesichte. ende de twe 51 aderen eres halses swollen so dicke als een dume. Do sede ick. alre bose-

+ Ex. 298

41 Colv. II, 57 § 67

[p. 262]

tekstkritische noten

1ste viant wor vmme wilstu dit wyf moien. De duuel antworde. do er man 2 ghestoruen was hadde se medelijden mit em ende gaf siner selen al dat 3⁺ gued dat se y in eren// leuene ghedaen hadde. ende do ick dese orsake 4 hadde ghenc ick in een ledich vath. Do sede ick du luchst alre vnselich-5ste. want in den dat se ere gueden werke vth liefte enen anderen gaf 6 so wart er guet grotelike vermerret. Do sede de duuel mit luden lachene. 7 Jck byn loghenachtich ende dar vmme en ist gheen vunder dat ick leghe.aant. 8 Doe vraghede ick den duuele. is dat hemmelsche lant dattu verlaren 9 heust oeck so schone als men secht. He antworde. dat is vnbegrijplike 10 sconer dan men secht. Do sede ick. woldestu dar yet weder comen of 11 du mochtest. He antworde. Jck wolde gherne hent to den ionghesten 12 daghe to lijden alle de pijne de men bedenken mochte dat ick dar weder 13 comen mochte. Do sede ick. ende ick laue di ende wil verlaren hebben 14 de selicheit de my belauet is isset dat ick logenachtich gheuonden werde 15 dattu weder kryghen moghest de glorie de du verlaren heuest isset dattu 16 allene dit seggest. O here myn god ic hebbe ghesundighet verghifet my. 17 Ende rechteuort keerde he den hals vmme ende reep verueerlicke. Here 18 here. do he dat vake mit groten ropene sede ende nicht mer en sede reep 19 he ten lesten. here margareten god. want so was dat besetene wif ghe-aant.20nomet. ende he verunwerdighede em gode sinen heren te bekennene ende 21 ic wiste to voren dattet vnmoghelick was dat he bekennen mochte sinen 22⁺ heren. ende dat he belien mochte dat he// ghesundighet hadde ende bid-23den vmme verghifnisse. Do sede ick. O alre vnselichste de houerdie heuet 24 dy neder gheworpen ende heuet di verdreuen vth den hemmele. ende 25 de vnghemetene houerdie en leth dy dar nicht weder comen. Ter stunt 26 wart de duuel confues ende beschemet ende sweech. ende binnen weinich 27⁺ daghen dar nae vor he vth der vrouwen. Hor een ander wnderlick ordel²⁷ 28⁺ godes van enen anderen besetenen menschen. By der stat van camerickaant. 29 was een ketter seer schallick de anxt hadde dat he gesocht solde werden 30 ende ghebrant van den predicker broders de in der vorghenoemder stat 31 do ter tijt vele ketters ghebrant hadden. Dar vmme vensede he em bese-32ten te wesene ende wart van sinen vrenden ghebunden ghebracht to sunteaant. 33 aychadus kerke. de mechtich was de besetene te ghenesene vp dat men 34 nicht menen en solde dat he een ketter were. mer vnsinnich ende rasen-35de. Do een beseten clerck horde dat de selue ketter in de stede ghebun-aant.36den ghelecht wart. wart he in der seluer nacht vth den gotlicken willen 37 loes ende vergadderde vp den ghebundenen ketter matten ende stro ende 38 de banke de in der kerken weren. De ketter meende ersten dattet spil 39 ende vnsinnicheit ghewesen hadde. ende sweech so langhe hent de clerck 40 vur haelde vth der lampen ende began den ketter to verbernenne. Do 41 reep de ketter ende van siner stemme worden de kosters ghewecket// 42⁺ ende do se dat vur wolden vth doen greep de besetene clerck een swert 43 dat he bi gheualle vant ende iaghede se alle mit ghewelde dar van hent 44 so lange dat de ketter in den vure verbrande. Ende rechteuort do de 45 clerck dat gotlicke ordel vullenbracht hadde wart he van den duuele 46 verloset ende vullencomelicke ghenesen.

47⁺Want wy nu een groet deel vntdecket hebben de valsche bedreechnisse⁴⁷ 48 der duuele dar se de ghelouighen byen mede pleghen te moyene. so wille 49 wy nu vnse werck eynden ende bidden andachtelicke de dit boeck lesen 50 of horen lesen dat se gheen achterclap en doen ofte straffen wat hijr 51 so wal nicht ghesecht en is alset wal behorlick were. Ende vinden se 52 hijr ieth dat wal ghesecht is dat se dat trecken toe enen exempele der

33 aychadus, Lat.: Aicadrum in Aspera. 35 quod Aegidius Boogris [sic enim vocabatur].

+ 263a

+ 263b

+ Serm. aa

27 Colv. II, 57 § 68

+ Ex. 299

+ 263c

+ Epiloog

47 Colv. II, 57 § 69.

[p. 263]

tekstkritische noten

1 dogheden. Ende ick bidde of ic in dessen werke ende arbeide of anders 2 ye icht verdeent hebbe. dat vnse here ihesus cristus den ghenen de dit 3 lesen of horen lesen deelachtich make als my seluen. De dar leuet mit 4 gode den vader in enicheit des hillighen gheestes een god ewelike sonder 5 eynde. Amen

Hijr endet der byen boeck

Na dogheden, volgt in de Lat. tekst: Peto autem suppliciter, ab his maxime, quorum manus Cristi sanguine consecratae sunt in altari: quatenus pro me specialiter, et pro cunctis fidelium animabus, unam missam celebrent: vel. si sacerdos non est, celebrare faciat lector libri.

47 dessen, Lat.: his quatuor. 50 Na mate, volgt in de Lat. tekst: Non nisi singulariter Neptunus ponitur ab Aristotele, licet Neptunos pluraliter hic ponamus. 51 vele vunders, Lat.: factis multa ridiculosa et magna mirabilia.