'Realisme' in de kunst- en literatuurbeschouwing in Nederland tot 1875

[p. 342]

Samenvatting

De term ‘realisme’ wordt door twintigste-eeuwse kunst- en literatuurcritici zo vaak gebruikt dat het moeilijk voorstelbaar is dat de kritiek ooit zonder heeft gekund. Toch is hij pas rond het midden van de negentiende eeuw in de woordenschat der critici opgenomen, en die integratie verliep niet zonder problemen: de term ‘realisme’ werd uiteenlopend geïnterpreteerd en riep bij velen verzet op. In deze studie onderzoek ik de opkomst van de term ‘realisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing in Nederland tussen 1835 en 1875.

In de Inleiding verantwoord ik de keuze van mijn onderzoeksmateriaal en de periodeafbakening. Ik zet uiteen dat ik tot de ‘precieze’ begripshistorici behoor die hun materiaal in beginsel beperken tot die tekstplaatsen waar de term ‘realisme’, ‘realistisch’ of ‘realist(-en)’ daadwerkelijk wordt gebruikt, waarmee ik mij onderscheid van meer rekkelijke begripshistorici, van ideeënhistorici en van hen die de geschiedenis van de kunstwerken zelf onderzoeken.

Deel I, over de ‘Geschiedenis van de term “realisme” tot 1855’, valt in drie parten uiteen. In hoofdstuk 1 beschrijf ik hoe de term ‘realisme’, voordat deze in de kunst- en literatuurbeschouwing ingeburgerd raakt, gebruikt wordt in de filosofie, en wel voornamelijk als pejoratieve term. Vooral Kant gebruikte de term ‘realisme’ als benaming voor een afkeurenswaardig metafysisch en kentheoretisch standpunt.

In hoofdstuk 2 geef ik een overzicht van de geschiedenis van de term ‘realisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing tot 1855 buiten Nederland. In Über naive und sentimentalische Dichtung (1795-1796) geeft Schiller de term ‘realist’ een moreel neutrale en cultuurfilosofische betekenis. In de briefwisseling tussen Schiller en Goethe, die in 1829 in druk verschijnt, gebruikt Schiller de term ‘realisme’ ook voor die kunst die haar vormen aan de werkelijkheid ontleent. Veel invloed hebben Schiller en Goethe met hun eigenzinnig gebruik van de term ‘realisme’ vóór 1855 niet gehad. Opmerkelijk is dat vóór 1855 de Duitse critici Julian Schmidt en Theodor Fontane over het realisme schrijven. Hun verhandelingen rechtvaardigen het vermoeden dat in Duitse literaire tijdschriften en kunstbladen van vóór 1855 meer over ‘het realisme’ te vinden is dan vaak wordt aangenomen.

In Frankrijk wordt de term ‘realisme’ voor het eerst in verband met literatuur gebruikt in 1826. Midden jaren dertig is er opnieuw sprake van ‘realisme’ en ‘realisten’ in de literatuur. Dan is dit vooral een persoonlijke eigenaardigheid van de criticus Gustave Planche en diens tijdschrift Revue des deux mondes. Na 1838 verdwijnt de term ‘realisme’ ruim tien jaar uit Planche's vocabulaire en duurt het, op enkele verspreide opmerkingen na, tot na 1850 voordat met zekere regelmaat over ‘realisme’ en ‘realisten’ in de letterkunde wordt gesproken. Vrijwel altijd wordt de term pejoratief gebruikt. Na het midden van de jaren veertig spreekt men in Frankrijk soms over ‘realisme’ in de schilderkunst, maar ook

[p. 343]

dan wordt de term overwegend negatief gebruikt. Daarnaast komt de term ook - evenals het in de kunstbeschouwing oudere begrip ‘naturalisme’ - als neutraal begrip voor. Na 1850 raakt de term ‘realisme’ in Frankrijk ingeburgerd als een scheldwoord waarin het oordeel is vervat dat de kunstenaar zich niet van de platte werkelijkheid heeft losgemaakt en blijft steken in de mechanische nabootsing van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid. De schilder Gustave Courbet, door de kritiek gedoodverfd als de apostel van het realisme in de schilderkunst, buigt in 1855 de term ‘realisme’ om van scheldwoord tot erenaam. Courbets vriend, de schrijver Champfleury, die door de critici zo mogelijk nog vaker met het realisme wordt geassocieerd dan Courbet, volgt hem - twee jaar later - onder protest.

De gangbare opvatting over de geschiedenis van de term ‘realisme’ in het midden van de negentiende eeuw kan in drie punten worden samengevat: de term ‘realisme’ is gemunt door Franse kunstcritici; buitenlandse critici hebben de term van de Fransen overgenomen; letterkundigen hebben de term ontleend aan de kunstbeschouwing. Mijn overzicht van het gebruik van de term ‘realisme’ vóór 1855 laat zien dat deze opvatting niet juist is. Het vermoeden is gerechtvaardigd dat ‘realisme’ in Duitsland vaker typologisch werd gebruikt dan tot nu toe is aangenomen. Fontane is al deel van deze traditie wanneer hij in 1853 het ‘ware realisme’ omschrijft. In Frankrijk is het pejoratief gebruik van de term ‘realisme’ sterk ontwikkeld en dit neemt na 1850 een grote vlucht. Courbets programmatische gebruik van de term ‘realisme’ is hierop een directe reactie.

In hoofdstuk 2 wijd ik bovendien afzonderlijke paragrafen aan twee thema's die regelmatig aan de orde komen, wanneer men het over ‘het realisme’ heeft: de bronnen van de kunstenaar (natuur of traditie) en diens vormentaal (algemene of individuele vormen). Tevens besteed ik enige aandacht aan mogelijke synoniemen (‘naturalisme’) en tegenbegrippen (‘idealisme’) van de term ‘realisme’.

In hoofdstuk 3 bespreek ik de ‘Geschiedenis van de term “realisme” tot 1855 in Nederland’. De term ‘realisme’ verschijnt rond 1820 in de Nederlandse woordenboeken als filosofische en soms als pedagogische leer. In de kunst- en literatuurbeschouwing worden de termen ‘realisme’ en ‘realist’ vóór 1855 nauwelijks gebruikt. Opmerkelijk is alleen de dissertatie van L.S.P. Meijboom uit 1840, wiens typologisch gebruik van de termen ‘realisme’ en ‘idealisme’ is ontleend aan Schillers Über naive und sentimentalische Dichtung. Dat Goethe in de tijdschriften soms wordt beschreven als een realistische persoonlijkheid is terug te voeren op de Briefwechsel tussen Goethe en Schiller.

In Deel II bespreek ik de tijdschriftartikelen en boeken waarin het ‘realisme’ uitvoerig aan bod komt. Ook komen enkele congressen ter sprake waar over het realisme is gedebatteerd. In het korte tijdsbestek tussen 1855 en 1859 verschijnt een aantal verhandelingen waarin de term ‘realisme’ een prominente plaats inneemt. De artikelen van Tobias van Westrheene naar aanleiding van de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1855, en Van Westrheenes studie over Jan Steen uit 1856 zijn mijlpalen in de Nederlandse geschiedenis van de term ‘realisme’. Hetzelfde kan gezegd worden van de verhandeling van J.M. in de Vaderlandsche letteroefeningen van 1858, waarin gepleit wordt voor ‘realisme’ in de letterkunde. Tegen het einde van de jaren vijftig groeit echter het onbehagen over het ‘realisme’ en de periode 1860-1864 kan gekenschetst worden als een tijd van verwarring en verwerping. Enerzijds heeft men het gevoel dat met het ‘realisme’ kwesties in de kunst- en literatuurkritiek aangeroerd worden die dringend om een oplossing vragen, maar tegelijkertijd slaagt men er nauwelijks in om het probleem onder woorden te brengen en is de negatieve gevoelswaarde van de

[p. 344]

term ‘realisme’ zo sterk dat discussies over het ‘realisme’ eindigen in een lofzang op het ideaal. Tussen 1865 en 1869 maakt de term ‘realisme’ een periode van ontwikkeling en expansie door. Het ‘realisme’ wordt door nuancerende toevoegsels als ‘gezond’, ‘waar’ en ‘gematigd’ ontdaan van zijn negatieve betekenislading, die in de meest algemene bewoordingen is te omschrijven als ‘gebrek aan ideaal’. Daardoor raakt het neutraal en positief gebruik steeds meer ingeburgerd en komt het onder Nederlandse critici pas tot een discussie over ‘het realisme’. Na 1870 zijn de critici in staat een duidelijk afgebakende omschrijving te geven van wat zij verstaan onder ‘het ware realisme’ en rond 1875 klinken zelfs de eerste stemmen tegen dit ‘ware realisme’.

In Deel III inventariseer en orden ik de verschillende betekenissen van de term ‘realisme’ in Nederland tussen 1835 en 1875, waarbij ik zowel de verhandelingen die ik in Deel II heb besproken als de verspreide vindplaatsen uit Bijlage II betrek. In hoofdstuk 8 komt aan de orde dat de aanhangers van de academische kunst het ‘realisme’ in de schilderkunst associëren met een overdreven aandacht voor de nabootsing van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid of met een eenzijdige voorkeur voor kleurschildering. Daarnaast staan de critici die het gebruik van traditionele beelden afwijzen en meer aanschouwelijkheid in kleur en vorm en dus het gebruik van individuele vormen eisen. Tussen 1855 en 1875 ontwikkelen zij een opvatting over het ‘ware realisme’ die in drie punten kan worden samengevat: de ware realistische schilder maakt een esthetisch verantwoorde selectie uit de werkelijkheid; hij ordent deze naar esthetische maatstaven van eenheid en harmonie en zorgt daarbij voor een evenwichtige aandacht voor vorm en kleur. In vergelijking met de tussen 1825 en 1850 gangbare opvatting hebben zich drie ingrijpende wijzigingen voorgedaan: men stelt andere eisen aan de aanschouwelijkheid; ‘kleur’ wordt van een gewantrouwd element in de schilderkunst tot het middel bij uitstek om te idealiseren; het gebruik van individuele vormen wordt niet langer in strijd geacht met het uitdrukken van gedachten. Daardoor komen onder de term ‘realisme’ twee groepen schilders te vallen die zeker sinds het einde van de negentiende eeuw als twee onderscheiden richtingen worden beschouwd: de kleurschilders, die zich ontwikkelen tot de impressionisten, en de vormschilders, die een meer fotografisch realisme ontwikkelen.

In hoofdstuk 9 blijkt dat vooral over het ‘realisme’ in de beeldhouwkunst wordt gesproken wanneer de vraag aan de orde komt of de beeldhouwer het historisch kostuum moet gebruiken of een meer traditionele vormentaal.

In hoofdstuk 10 bespreek ik het gebruik van de term ‘realisme’ in de letterkunde. Het blijkt dat er vele parallellen zijn tussen het gebruik in de letterkunde en in de schilderkunst. Het gebruik van individuele vormen wordt in de letterkunde echter niet alleen gerechtvaardigd door de eis van aanschouwelijkheid, maar ook door die van oprechtheid en actualiteit. Ook hier maakt men onderscheid tussen het valse en het ware realisme.

In hoofdstuk 11 beschrijf ik het gebruik van de term realisme op onderwijskundig, wetenschappelijk en maatschappelijk gebied tussen 1850 en 1875. Het blijkt dat de term ‘realisme’ vooral na 1860 in conservatieve kring veel gebruikt wordt om de materialistische tijdgeest aan de kaak te stellen.

In hoofdstuk 12 bespreek ik de contemporaine argumenten tegen het gebruik van de term ‘realisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing. Volgens sommigen is het een term die alleen door filosofen moet worden gebruikt, anderen vinden het een dikdoenerig woord of een barbarisme. Belangrijk is bovenal dat het achtervoegsel ‘-isme’ volgens velen per

[p. 345]

definitie een negatief oordeel inhoudt: het drukt, zeker in een neologisme, het oordeel uit dat men zich schuldig maakt aan eenzijdigheid. De hierop gebaseerde bezwaren tegen het typologisch of programmatisch gebruik van de term ‘realisme’ bij vooraanstaande critici als Carel Vosmaer en Allard Pierson hebben de aanvaarding van de term ‘realisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing in Nederland ernstig belemmerd.

In hoofdstuk 13, de slotbeschouwing met als titel: ‘Realisme tussen idealisme en ideaal’, beargumenteer ik dat de filosofische achtergrond van de term ‘realisme’ een belangrijke verklaringsgrond biedt voor de opkomst van de term ‘realisme’. De kernproblemen van de esthetica, de kunstkritiek en de literatuurbeschouwing tussen 1850 en 1875 hebben een kentheoretisch karakter. Vooral de opvatting over het ideaal blijkt cruciaal.

Bijlage I bevat een schematisch overzicht van de betekenissen van de term ‘realisme’ in Nederland tussen 1835 en 1875. Bijlage II bevat de vindplaatsen van de term ‘realisme’ en zijn varianten tussen 1835 en 1875 in Nederland. Bijlage III bevat een overzicht van de onderzochte tijdschriften.