'Realisme' in de kunst- en literatuurbeschouwing in Nederland tot 1875

[p. 334]

13 Realisme tussen idealisme en ideaal. Slotbeschouwing

De geschiedenis getuigt het, dat nooit een valsch denkbeeld in de wereld bijval vond, tenzij door de wederregtelijke toeëigening der juiste woorden, welke het overmeestert, en waarvan 't meer of min den zin vervalscht. Immer, in de groote worstelingen der menschlijke gedachte hebben de meeningen en strijdende partijen hare woorden, gelijk in den krijg der volken de legers hunne banieren ontrollen.
Catholijke Nederlandsche stemmen, 1856

‘Realisme’ een sleutelbegrip?

Op een studiedag van de Werkgroep Begripsgeschiedenis bezwoer W. Velema de aanwezigen alleen de sleutelbegrippen van een periode te onderzoeken, omdat anders het gevaar dreigt dat het onderzoek niet boven een woordgeschiedenis uitstijgt.¹ Maar wat is een sleutelbegrip?² Als een term alleen een ‘sleutelbegrip’ mag worden genoemd wanneer hij expliciet centraal staat in de contemporaine discussie, voldoet ‘realisme’ niet aan de eisen; wanneer het echter voldoende is dat hij verbonden is met een van de kernproblemen van een periode, dan mag ‘realisme’ beslist een sleutelbegrip heten.³

In 1834 onderzoekt Mr. J.C.W. 1e Jeune of, en onder welke voorwaarden, woorden uit een vreemde taal in het Nederlands mogen worden overgenomen en hij formuleert de volgende algemene regel: ‘Zoo dikwijls een inlandsch woord alles aan de hand geeft, wat in het uitlandsch ligt opgesloten, moet men het eerste in de plaats van het laatste stellen. Wanneer, daarentegen, het vreemde woord zich door eene bijzondere, over treffende, hoedanigheid aanbeveelt, moet men het behouden’.⁴ Beschikt de term ‘realisme’ over de

1 Deze studiedag werd gehouden op 19 maart 1993 aan de Universiteit van Amsterdam.

2 Raymond Williams spreekt over ‘sleutelbegrippen’ wanneer termen ‘are significant, binding words in certain activities and their interpretation’ en bovendien ‘indicative words in certain forms of thought’, zodat ‘Certain uses bind together certain ways of seeing culture and society’ (R. Williams, Keywords. A vocabulary of culture and society (1976), p. 13). Bracher baseert zijn omschrijving van ‘Schlüsselwörter’ op Kosellecks omschrijving van ‘grondbegrippen’: termen die zowel factor als indicator van historische beweging zijn (Karl Dietrich Bracher, Schlüsselwörter in der Geschichte. Mit einer Betrachtung zum Totalitarismusproblem (1978), p. 19; Koselleck, ‘Einleitung’, p. xiv).

3 W. Schmidt-Hidding (‘Zur Methode wortvergleichender und wortgeschichtlicher Studien’ (1963), p. 20-21) onderscheidt ‘Leit-’ en ‘Schlüsselwörter’. ‘Leitwörter’ hebben ‘die eine Sprachgemeinschaft leitenden Ideen zum Inhalt. Sie können die Parolen ganzer Epochen sein’; ‘Schlüsselwörter’ daarentegen weerspiegelen passief een bepaalde historische fase. Zij worden geen slogans, maar leveren wel de sleutel voor het denken en doen van een bepaalde groep. Alle ‘Leitwörter’ zijn ‘Schlüsselwörter’, maar niet alle sleutelwoorden zijn trefwoorden. Zo bezien kan men zeggen dat ‘realisme’ zich ontwikkelt van een sleutelwoord tot een trefwoord.

4 De bekroonde verhandeling was ingezonden op de vraag ‘Welke regelen behoort men in acht te nemen in het verrijken onzer moedertaal, door het weder invoeren van verouderde en het smeden van nieuwe woorden, of het aannemen van dezelve uit vreemde of verwante talen?’ en is opgenomen in de Werken der Hollandsche Maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen. Negende deel (Leiden 1834), p. 177-338: 299.

[p. 335]

‘overtreffende hoedanigheden’ die zijn opname in de Nederlandse taal verklaren of zelfs rechtvaardigen? Ja, denk ik.

De verklaring is gelegen in de behoefte de kloof te dichten tussen esthetica en de ontwikkelingen op letterkundig en artistiek gebied. In het tweede kwart van de negentiende eeuw heeft de theorie zich ver losgezongen van de praktijk. Wie een kritiek over een roman of een schilderij wil schrijven, kan nauwelijks richtlijnen, argumenten of adviezen ontlenen aan de esthetische verhandelingen over het schone en het ideaal. Er gaapt vóór 1850 een diepe kloof tussen de smaak van de theoretici en die van romanlezers en kopers van de schilderijen, een kloof die in de loop van de eerste helft van de negentiende eeuw steeds breder wordt, wanneer bij de laatsten de smaak voor aanschouwelijkheid toeneemt.⁵ Zolang de theoretici alleen geïnteresseerd zijn in hun theoretisch gelijk, is dit geen probleem. Door de revoluties van 1848 raakte iedereen er echter van overtuigd dat een zuivere theorie niet alleen onpraktisch is, maar ook gevaarlijk kan zijn.

Hoe zag die kloof tussen theorie en praktijk eruit? De idealistische kunsttheorie gaat uit van een absolute scheiding tussen de wereld van de verschijnselen en de wereld van de gedachten. Nadat deze twee werelden als onverzoenbare tegenstellingen gepostuleerd zijn, wordt de kunst (en soms ook de wetenschap) aangewezen als het gebied waar men die twee werelden tijdelijk kan samenbrengen. Daartoe moeten de kunstenaars zoveel mogelijk die wereld van vluchtige, zintuiglijk waarneembare vormen achter zich laten. En daarmee ontstaat het probleem. Juist een aantal genres dat in de negentiende eeuw steeds belangrijker wordt (de roman en de genre-schilderkunst) blijft te dicht bij de schildering van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid om door de theoretici ware kunst genoemd te worden. De idealistische criticus maakt zichzelf monddood, en de literatuur- en kunsttheorie bevindt zich in een uitzichtloze positie. Pas wanneer de criciti zich bewust worden van het idealistische gedachtengoed, is een realistische poëtica en kunstkritiek mogelijk. De critici die nog met het idealistische gedachtengoed groot geworden zijn (zelfs een ‘tegenstander’. als Potgieter) kunnen zich nooit geheel van dit erfgoed losmaken. Een realistische theorie ontstaat dan ook pas tegen het einde van de jaren vijftig wanneer zich een nieuwe generatie aandient die niet is opgegroeid met de idealistische uitgangspunten en de idealistische manier van denken, en die vanuit nieuwe vanzelfsprekendheden naar de kunstwerken en de kunstheorie kijkt. De term ‘realisme’ is een factor in en een indicator van dit proces van bewustwording en verandering.⁶

De term ‘realisme’ stamt uit de kentheorie en metafysica en deze achtergrond is een belangrijke sleutel tot de verklaring van de opkomst van de term ‘realisme’. Kenmerkend voor de esthetica, de kunstkritiek en de literatuurbeschouwing van het derde kwart van de negentiende eeuw is hun preoccupatie met een bepaalde kentheoretische problematiek.⁷

5 Nauwkeuriger gezegd: wanneer de eisen die worden gesteld aan de aanschouwelijkheid en/of de conventies om aan de eis van aanschouwelijkheid te voldoen, veranderen.

6 Reinhart Koselleck, ‘Begriffsgeschichte und Sozialgeschichte’ (1978), p. 29 (zie ook de noot hierboven over ‘sleutelbegrippen’).

7 Zie ook de studie van Hans-Joachim Müller, Der Roman des Realismus - Naturalismus in Frankreich. Eine erkenntnistheoretische Studie (1977), die op dit uitgangspunt is gebaseerd. Deze achtergrond vormt, wat Dietrich Busse noemt, ‘de epistemische Kontext’ waarin de term ‘realisme’ functioneert (D. Busse, Historische Semantik, p. 15; zie ook p. 66, waar Busse ingaat op de eisen die aan een pragmatisch georiënteerde begripsgeschiedenis moeten worden gesteld).

[p. 336]

De belangrijkste problemen zijn van epistemologische aard.⁸ Wat is een ideaal? Hoe komt het tot stand? Hoe bestaat het? Hoe kunnen kunstenaars het kennnen? Hoe kunnen kunstenaars het uitdrukken? Hoe kunnen lezers en kijkers het kennen uit kunstwerken? De idealistische filosofie die in het tweede kwart van de negentiende eeuw het esthetische denken overheerst, had een antwoord op al deze vragen. De empiristisch georiënteerde critici van het derde kwart van die eeuw die de realistische methode in de kunst bepleitten, moesten nieuwe antwoorden op deze vragen zoeken. Dit verklaart ook waarom men enerzijds het begrip ‘realisme’ ervaart als een term waarmee iets belangrijks aangeroerd wordt, maar anderzijds lang in onzekerheid verkeert wat men er precies onder moet verstaan.

De verdedigers van de nieuwe kunst bevechten de rechtmatigheid van een andere opvatting van het ideaal, dat volgens de oude opvatting per definitie eeuwig en algemeen is, maar volgens hen persoonlijk en tijdgebonden. Ironisch genoeg keert dit moeizaam verworven inzicht over de aard van het ideaal zich uiteindelijk tegen het realisme. De nieuwe opvatting van het ‘ideaal’ wordt door de tegenstanders geconfisqueerd, en ingezet om een nieuw idealisme te prediken dat de moderne behoeften aan aanschouwelijkheid en oorspronkelijkheid bevredigt (en in die zin anti-‘classicistisch’ is), maar tegelijkertijd eist dat de kunst de mogelijkheid biedt te ontsnappen aan de werkelijkheid van de eigen tijd.

De esthetische opvattingen in Nederland tussen 1850 en 1875 hebben nooit veel aandacht gekregen en gezien mijn resultaten is dit ook niet zo verwonderlijk: in die jaren was de belangrijkste taak van de critici de barricades te slechten die in het tweede kwart van de negentiende eeuw met zorg waren opgebouwd. Deze taak hebben zij zo goed volbracht dat ze zichzelf tot vergetelheid hebben veroordeeld. Dat maakt hun werk echter niet minder belangrijk: tussen 1850 en 1875 wordt het pad gebaand voor de impressionisten en de symbolisten in de schilderkunst, voor de idealistische stromingen in de romanbeschouwing en de l'art-pour-l'art-beweging in de poëzie.

8 Ulf Eisele schrijft in Realismus und Ideologie. Zur Kritik der literarischen Theorie nach 1848 (1976) uitgebreid over deze problematiek.

‘Realisme’ en periodisering

Als de term ‘realisme’ rond het midden van de negentiende eeuw al geen sleutelbegrip was, dan is hij het, zo zou men kunnen zeggen, toch achteraf in de kunst- en literatuurgeschiedschrijving geworden. De middenperiode van de negentiende eeuw wordt als vanzelfsprekend de bloeitijd van het realisme genoemd, waarbij men overigens vooral de kunstwerken en niet de kunst- en literatuurbeschouwing op het oog heeft. Er zijn in beginsel geen bezwaren tegen dit gebruik van de term ‘realisme’, al moet - ten eerste - als voorwaarde worden gesteld dat de historicus een duidelijke omschrijving van de term geeft en - ten tweede - dat de historicus niet dan met grote behoedzaamheid de contemporaine uitlatingen over het ‘realisme’ als argument gebruikt. Uitlatingen over ‘het realisme’ zijn zonder nadere uitleg betekenisloos en wie de opvattingen van de individuele criticus wil karakteriseren, kan beter uitgaan van diens standpunten over ‘de realistische methode’, dat wil zeggen diens opvattingen over de bronnen van de kunstenaar (natuur, traditie of

[p. 337]

oorspronkelijkheid) en de vormentaal (individueel of algemeen) die een kunstenaar moet gebruiken.⁹

Overigens geloof ik wel dat het derde kwart van de negentiende eeuw in de literatuur- en kunstbeschouwing als een afzonderlijke periode kan worden aangemerkt.¹⁰ De perioden in de kunst- en literatuurbeschouwing zouden mijns inziens niet gedefinieerd moeten worden aan de hand van de letterlijke inhoud van de uitspraken (de noodzaak van selectie en ordening is bijvoorbeeld ook een bekend element in de esthetica van vóór 1800), maar door de argumentatieve constellatie waarin deze uitspraken functioneren als argumenten, als vooronderstelling of als conclusie. Een periode wordt op de eerste plaats door haar problemen en pas op de tweede plaats door haar oplossingen gedefinieerd. Dit maakt dat de periode 1850-1875 in de kunst- en literatuurbeschouwing een eigen positie inneemt. Op langere termijn behoort tot de argumentatieve constellatie van deze periode ook de afrekening met de traditionele terminologie en de onderscheidingen waarvan de kunst- en literatuurkritiek zich al eeuwen bediende en die wortelt in de retorische traditie. In hoeverre deze periodisering van de kunst- en literatuurbeschouwing parallel loopt met de ontwikkelingen in de kunsten is een andere vraag.

9 Het is ook in deze zin dat mijn onderzoek het verlangen vervult van Nop Maas naar een overzicht van het gebruik van de termen ‘realisme’ en ‘idealisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing in deze periode, zijns inziens een voorwaarde om de literatuurgeschiedenis van de tweede helft van de negentiende eeuw in kaart te kunnen brengen (Maas, Marcellus Emants' opvattingen (1988), p. 23).

10 Zie over het gebruik van de term ‘realisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing: Helmut Kreuzer, ‘Zur Theorie des Deutschen Realismus zwischen Märzrevolution und Naturalismus’ (1975); Martin Swales, ‘Zum Problem des deutschen Realismus’ (1986); C.A. Bernd, ‘Poetischer Realismus, Bürgerlicher Realismus, Programmatischer Realismus - die Kontroverse um die richtige Benennung einer Epoche in der Deutschen Literaturgeschichte’ (1986); Karl Wauters, ‘Het negentiende-eeuwse realisme in Vlaanderen en Nederland. Pleidooi voor het gemeenschappelijk gebruik van een periodebegrip’ (1990); J. Vlasselaers, Literair bewustzijn in Vlaanderen 1840-1893. Een codereconstructie (1985); Geneviève Lacambre, ‘Toward an emerging definition of naturalism in French nineteenth-century painting’ (1982), dat een overzicht bevat van de discussie onder kunsthistorici over de verhouding tussen ‘naturalisme’ en ‘realisme’.

Rekkelijken en preciezen

In de inleiding heb ik mij bekend tot de richting der ‘preciezen’, dat wil zeggen tot die richting onder de begripshistorici die bij hun observaties strikt uitgaan van die plaatsen waar een term, in mijn geval ‘realisme’, ‘realistisch’ of ‘realisten’, wordt gebruikt. De plaatsen waar alleen over ‘reëel’ of ‘reaal’, of over ‘waarheid’, ‘werkelijkheid’, ‘natuur’, ‘getrouwheid’ of wat dies meer zij wordt gesproken, heb ik terzijde gelegd. Ik ben er niet van overtuigd dat ik alle problemen die voortvloeien uit mijn precieze benadering en mijn uitvoerig bronnenonderzoek volledig heb opgelost. De omvang van de Bijlage met tekstfragmenten is een eerste bezwaar.¹¹ Mijn benadering wordt echter gerechtvaardigd door de in deel II besproken afzonderlijke verhandelingen (waarin vaak juist het gebruik van de term ‘realisme’ wordt geproblematiseerd) en door de uiteenlopende gebruiksmogelijkheden en connotaties die de term ‘realisme’ (als beschreven in het derde deel) bleek te kunnen hebben. Maar er is meer. Alleen een dergelijke precieze benadering kan resultaten ople-

11 Ik heb uiteindelijk niet de suggestie van drs. P. Post gevolgd om deze Bijlage op computerdiskette bij te leveren. Lezen en bladeren in een boek heeft wat mij betreft nog steeds grote voordelen boven het lezen van een computerscherm.

[p. 338]

veren die ook bruikbaar zijn bij de analyse van andere dan de hier besproken teksten. Bovendien had een minder precieze weg mij waarschijnlijk niet op het spoor gebracht van meer algemene bevindingen over de betekenissen en gevoelswaarden van het achtervoegsel -isme, en over mogelijke verschillen tussen betekenis en gevoelswaarde van woorden op -isme en op -isten/-istisch. Ten slotte toont mijn analyse aan dat er uit een geïsoleerde uitspraak van een of andere criticus of schrijver over het ‘realisme’ geen enkele gevolgtrekking valt te maken omtrent diens mening over de contemporaine kunst en letterkunde, noch over diens opvattingen in theoretisch opzicht.

Beperkingen van het onderzoek

Ik heb me beperkingen moeten opleggen. Zo heb ik nauwelijks aandacht kunnen besteden aan de termen die als synoniem van ‘realisme’ worden gebruikt: de ontwikkeling van de termen ‘naturalisme’ en ‘materialisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing van de negentiende eeuw voor 1875 vraagt dringend om een nader onderzoek.¹² Ten tweede heb ik de tegenbegrippen van de term ‘realisme’ moeten veronachtzamen, terwijl deze, waar aanwezig,¹³ vaak wel een eerste indicatie geven van de betekenis van de term ‘realisme’. Ten derde heb ik slechts zijdelings kunnen ingaan op de vele andere termen in de kunst- en literatuurbeschouwing van deze periode die om een nader onderzoek vragen. Termen als ‘ideaal’ en ‘gedachte’, ‘impressie’ en ‘artistiek’, ‘objectief’ en ‘subjectief’, ‘individualiteit’ en ‘oorspronkelijkheid’, ‘actualiteit’, ‘fris’, ‘degelijk’, ‘aanschouwelijk’, ‘werkelijk’, ‘zuivere kunst’, ‘inhoud’ en ‘vorm’ behoeven nader onderzoek. Wellicht verdient het overweging een check-list van de te onderzoeken termen op te stellen op basis van de verhandelingen die op de Nederlandsche taal- en letterkundig congressen worden uitgesproken. Iedere drie jaar boekstaven taalpuristen als Beets en Van Vloten nauwgezet en verontwaardigd de betekenisverandering van oude termen en de vele neologismen en barbarismen die de Nederlandse woordenschat infiltreren.¹⁴

Daarnaast heb ik afzonderlijke critici als D. Dorbeck, Tobias van Westrheene, Carel Vosmaer, J.M., Jan ten Brink, J.A. Alberdingk Thijm, P. Hugenholtz, D.C. Nijhoff en

12 Deze beperking is overigens niet inherent aan de ‘precieze’ opvatting, en alleen door overwegingen van praktische aard ingegeven. Met recht merkt Q. Skinner (‘Language and political change’ (1989), p. 13) op dat ‘when a word changes its meaning, it also changes its relationship to an entire vocabulary’. De stand van het onderzoek staat een dergelijke ruimere opzet niet toe.

13 Volgens H.J. Lotz (‘der volle Bedeutungsinhalt des Terminus Realismus [kann] erst durch die Abgrenzung von seinem Gegenbegriff Idealismus erfaßt werden’) is in de term ‘realisme’ altijd de tegenoverstelling met ‘idealisme’ aanwezig. Ik betwijfel of dit uitgangspunt zinvol is. Niet alleen zijn er andere tegenbegrippen mogelijk; ook kan er lang niet altijd een tegenbegrip worden aangewezen (vergelijk Lotz, Die Genese des Realismus, p. 73.)

14 Koselleck beschrijft in Grundbegriffe de periode tussen 1750 en 1850 als een ‘Sattelzeit’, dat wil zeggen een cruciale periode waarin de belangrijkste begrippen van functie en betekenis veranderen. Hij baseert zich op het politieke en sociale taalgebruik, en het is de vraag of de literatuur- en kunsthistorici niet iets te gemakkelijk deze periodisering hebben overgenomen. Wijst ook bijvoorbeeld G.J. Johannes' studie naar de verbeeldingskracht niet uit dat er in Nederland tussen 1780 en 1840 nauwelijks iets verandert aan de opvattingen over het begrip ‘verbeelding’, en dat datgene wat men gewoonlijk een ‘romantisch verbeeldingsbegrip’ noemt in Nederland pas in de tweede helft van de negentiende eeuw ontstaat? Ook als het aantal neologismen als graadmeter wordt genomen, maakt de tweede helft van de negentiende eeuw, wat betreft de kunst- en literatuurbeschouwing, mijns inziens een grotere kans als ‘Sattelzeit’ aangemerkt te worden dan de eerste helft (zie R. Koselleck, ‘Einleitung’ (1978); G.J. Johannes, Geduchte verbeeldingskracht! (1992), p. 39-109).

[p. 339]

J.J. Schot slechts beperkt recht kunnen doen. Omdat ik alleen die plaatsen bespreek waar de term ‘realisme’ wordt gebruikt, heb ik hun geschriften zeer selectief moeten behandelen en hun persoonlijke verdiensten niet altijd recht kunnen doen. Verhandelingen van deze auteurs waarin de term ‘realisme’ niet wordt gebruikt heb ik zelfs niet genoemd. Men kan - ik kan het niet genoeg benadrukken - veel en uitvoerig over kunst en letterkunde schrijven zonder de term ‘realisme’ te gebruiken. Dit blijkt niet alleen uit de afwezigheid van een aantal belangrijke scribenten uit deze periode als Allard Pierson, Joh. van Vloten en Multatuli, die om wat voor reden dan ook de term ‘realisme’ niet gebruiken en daardoor vrijwel buiten mijn blikveld vielen. Ook schrijvers die wél min of meer uitvoerig aan de orde zijn geweest, verhandelen elders over kunst en letterkunde zonder de term ‘realisme’ te gebruiken. Ik noem slechts een verhandeling van T. van Westrheene, ‘Eenige gedachten over genre-schilderkunst, medegedeeld bij gelegenheid der prijsuitdeeling van de Academie van beeldende kunsten en technische wetenschappen te Rotterdam, 19 Juni 1860’;¹⁵ de verhandeling van L.S.P. Meijboom over ‘De waarheid in de kunst’ uit 1861,¹⁶ en C.W. Opzoomers verhandeling over ‘Het wezen en de grenzen der kunst’, die in 1875 verschijnt.¹⁷ In deze verhandelingen wordt niet over het ‘realisme’ gerept.

Ook heb ik verschillende andere discussiepunten die tussen 1850 en 1875 regelmatig op de agenda staan, onbesproken gelaten. Ik denk bijvoorbeeld aan de discussie over het doel en de maatschappelijke functie van kunst en literatuur, aan de verhandelingen over de verhouding tussen de kunsten en andere levensgebieden (bijvoorbeeld de vraag in hoeverre de kunst afhankelijk is en moet zijn van godsdienst, zedekunde, politiek of wetenschap), aan de artikelen over de verhouding tussen kunst en fotografie, over de opmerkingen betreffende de voors en tegens van een ruwe of een fijne penseelvoering of de uiteenlopende waardering van de opkomst van de roman. De verschuiving in de opvatting over aanschouwelijkheid en oorspronkelijkheid en de veranderende opvatting over de verhouding tussen de kunsten onderling kon ik slechts aanstippen.

Een ander onderwerp waaraan ik niet systematisch aandacht heb kunnen besteden, is de invloed van buitenlandse critici, en ik moet met een aantal korte opmerkingen volstaan. Het is opvallend hoezeer de Nederlandse critici in het derde kwart van de negentiende eeuw op Duitsland zijn georiënteerd: de namen van de esthetici F.Th. Vischer, M. Carrière en R. Zimmermann vallen geregeld en ook wordt verwezen naar de literatuurhistorici G. Gervinus en J. Schmidt en de kunsthistoricus W. Lübke. De Nederlandse critici hielden zich op de hoogte van de Franse ontwikkelingen door lezing van de Revue des deux mondes, een tijdschrift dat bijdragen van auteurs uit de meest uiteenlopende richtingen bundelt. Critici naar wie veel wordt verwezen zijn de Frans-Zwitserse schrijvers R. Töppfer en vooral de religieus geïnspireerde Vinet, die morele bewogenheid met theoretische diepgang combineert.¹⁸ Daarnaast maken de traktaten van Franse critici als G. de Félice, E. Poitou en J. Weiss over de maatschappelijke gevaren van

15 Kunstkronijk 1861, p. 65-69.

16 Tijdspiegel 1861 II, p. 130-139.

17 Vaderlandsche letteroefeningen 1875 I (Wetenschap en belletrie), p. 81-114.

18 Zie over de populariteit van Vinet in christelijke kringen: W.P. Keijzer, Vinet en Hollande (1941) en Alexandre Rodolphe Vinet, 1797-1847 (1946).

[p. 340]

de moderne kunst en letterkunde ook in Nederland indruk.¹⁹ Opmerkelijk is de rol die is weggelegd voor A propos d'un cheval, de esthetica van Victor Cherbuliez uit 1860. De werken van Th. Thoré en Proudhon dringen, voor zover ik kan beoordelen, rond het midden van de jaren zestig in Nederland door.²⁰ Tot slot zijn er de werken van H. Taine en E. Scherer, die met hun stilistische kwaliteiten bewondering inboezemen, maar met hun opvattingen argwaan en afkeer wekken. Engelse critici worden weinig genoemd, uitgezonderd G.H. Lewes' studie over Goethe uit 1855 en de History of civilization van H.T. Buckle: diens cultuur- of beschavingsgeschiedenis wordt in de loop van de jaren zestig regelmatig als voorbeeldig aangeprezen. Daarnaast moeten de geschriften van de historicus Thomas Carlyle en de meer filosofische getinte Essays van Ralph Waldo Emerson worden vermeld. De namen van de hier genoemde schrijvers laten zich vrij nauwkeurig vertalen in ideeën. Franse auteurs als Poitou en Weiss voeden de zedelijke verontwaardiging van schrijvers als Jan ten Brink. Ook Thoré's theorieën over de ‘menselijkheid’ van de zeventiende-eeuwse Nederlandse kunst en zijn ideeën over de kunst der toekomst dringen in Nederland door.²¹ Invloedrijk is verder Cherbuliez' opvatting over de noodzaak van individuele vorm in de kunst.²² Belangrijker is echter de invloed van de Duitse kunst- en literatuurbeschouwing. De subjectivering en historisering van het ideaal, het naar elkaar toegroeien van ‘realisme’ en ‘idealisme’ en de uiteindelijke overwinning door het idealisme, de afkeer van de Franse letterkunde en het enthousiasme voor de Engelse en Russische romankunst zijn even zo vele kenmerken van de Duitse esthetica van het derde kwart van de negentiende eeuw.²³

19 Zie hierover Klaus Heitmann, Der Immoralismus-Prozeß gegen die französische Literatur im 19. Jahrhundert (1970), waarin deze en vergelijkbare werken uitvoerig aan de orde komen. Het Appèl d'un chrétien aux gens de lettres, van G. de Félice verscheen in 1841. In hetzelfde jaar verscheen de vertaling (Beroep van een christen, aan de letterkundigen onzer dagen gerigt, bij Portielje in Amsterdam, met een voorrede van B.T. Lublink Weddik). Van Eugène Poitou verscheen in 1857: Du roman et du théâtre contemporain et de leur influence sur les moeurs; de verhandeling van J. Weiss over ‘La littérature brutale’ verscheen in 1858 in de Revue contemporaine.

20 Vosmaer toont zich in Rembrandt Harmens van Rijn (1863) zeer enthousiast over het werk van Thoré, met wie hij sinds het begin van de jaren zestig correspondeerde (zie J.F. Heijbroek, De verzameling van Mr. Carel Vosmaer (1823-1888) (1989), p. 174). De Kunstkronijk neemt in 1870 Thoré's uit 1857 stammende ‘Het nieuwe streven der kunst’ in haar bladen op (zie 1870.11).

21 Zie de studie van F.S. Jowell over Thoré-Bürger and the art of the past (1977), speciaal p. 243-260.

22 Cherbuliez kan op zijn beurt inspiratie hebben opgedaan bij Thoré-Bürger, die sinds het midden van de jaren dertig pleit voor ‘l'individualité de la forme’. De voor Thoré-Bürger kenmerkende combinatie van individuele vorm en algemeen-maatschappelijke functie van de kunst is bij Cherbuliez (en de Nederlandse critici) niet te vinden (zie over Thoré-Bürger: P. Grate, Deux critiques d'art (1959). Hier speciaal p. 248).

23 De belangrijkste studies over de Duitse kunst- en literatuurbeschouwing van deze periode zijn: Hugo Aust, Literatur des Realismus (1977); Max Bucher, ‘Voraussetzungen der realistischen Literaturkritik’ (1976); Roy C. Cowen, Der poetische Realismus. Kommentar zu einer Epoche (1985); UlfEisele, Realismus und Ideologie. Zur Kritik der literarischen Theorie nach 1848 am Beispeil des Deutschen Museums (1967); Georg Jäger, ‘Der Realismusbegriff in Frankreich’ (1976), waarin een vergelijking wordt gemaakt tussen het Franse en het Duitse realisme; Georg Jäger, ‘Der Realismusbegriff in der Kunstkritik’ (1976); Hermann Kinder, Poesie als Synthese (1973); Fritz Martini, Deutsche Literatur im bürgerlichen Realismus. 1848-1898 (1981); Helmuth Widhammer, Realismus und klassizistische Tradition (1972) en Die Literaturtheorie des Deutschen Realismus (1848-1860) (1977).

[p. 341]

Besluit

Ik heb mijn onderzoek beperkt tot het gebruik van de term ‘realisme’ tussen 1835 en 1875, maar daarna is de discussie beslist niet ten einde. Het is wellicht zelfs beter om te zeggen dat in 1875, wanneer de barricades van de idealistische kunstopvatting zijn geslecht, de discussie over het ‘realisme’ echt kan beginnen.²⁴ De artikelen van J.J. Schot uit 1875 tegen het realisme vormen zo bezien eerder het begin dan het einde van het realisme-debat. Hoewel..., er lijkt een doem op het realisme-debat te rusten. In 1879 heeft A.J. Cosijn aangekondigd op het zeventiende Nederlandsche taal- en letterkundig Congres te willen spreken over het realisme en het idealisme in de letterkunde. Zijn lezing opent:

Ik moet beginnen met u mede te deelen, Heeren en Dames, dat ik mij tegenover mijn geacht auditorium thans in zeer ongunstige omstandigheden bevind. Sedert ik (...) mijne vraag opgaf, is mijne gezondheid door eene soort van bronchite gekrenkt geworden, die vooral mijn stemorgaan hindert. Ik zal mij dus moeten bepalen bij eene inleiding der discussie, in plaats van de verhandeling te houden over het m.i. zeer belangrijke onderwerp, hopende, dat meer bevoegden de gedachtenwisseling daarover zullen voortzetten.²⁵

Cosijn is bijna zijn stem kwijt, wat wel een zeer letterlijke interpretatie toestaat van Van Geetruyens opmerking waarmee ik deze studie opende: ‘Le mot c'est le terme où se termine l'expression possible d'une idée’.²⁶

24 De eerste keer dat de term ‘realist’ als artistieke opvatting in de woordenboeken verschijnt, is in 1887, wanneer Adam Strokel in zijn Lijst der meest gebruikelijke basterdwoorden. Met korte opgave van hun herkomst en beteekenis (Deventer 1887) ‘realist’ omschrijft als ‘voorstander van het realisme in de kunst’ en ‘realisme’ als ‘leer der werkelijkheid; dit woord staat tegenover idealisme’. In Deel 8 van Sijthoff's woordenboek voor kennis en kunst, naar de nieuwste bronnen bewerkt (Leiden 1890-1895), dat in 1894 verschijnt, staat: ‘Met betrekking tot de kunst noemt men realisten hen, die hun doel uitsluitend in de navolging der natuur stellen, in tegenstelling tot de idealisten, die dit in de verwezenlijking van een ideaal van schoonheid en volkomenheid plaatsen’. Hier heeft ‘realist’ al wel, maar ‘realisme’ nog niet de betekenisuitbreiding ondergaan van filosofische tot esthetische term. Dat laatste is wel het geval in de Woordenschat, verklaring van woorden en uitdrukkingen (Amsterdam 1896) van Taco H. de Beer en E. Laurillard. Het lemma ‘realisme’ is als volgt opgebouwd: ‘Realisme: (phil.), de denkwijs, welke van de veronderstelling uitgaat, dat alles wat is, buiten en onafhankelijk van het zich voorstellend subject bestaat; als zoodanig overgesteld tegen het Idealisme (z.a.), berust het geheel op de getuigenis der zinnen, en loopt licht op materialisme (z.a.) uit. - In tegenstelling met nominalisme duidt het de zienswijs aan, die de werkelijkheid der algemeene begrippen (universalia) erkent; - welke het nominalisme ontkent, die enkel als voortbrengsels der abstractie beschouwend en voor louter namen (nomina) of woorden (flatus vocis) verklarend. Dit realisme ging eerst van Plato uit. - In de kunst, die richting welke uitsluitend de navolging der natuur, de bloote natuur, beoogt; terwijl het idealisme zijn doel, het oogmerk aller kunstuiting, in de verwezenlijking van een ideaal van schoonheid en volkomenheid zoekt. - Fr. réalisme, van alt. res = zaak; mid. lat. realiter = werkelijk’.

25 A.J. Cosijn, ‘Over realisme en idealisme in de letterkunde’, Handelingen van het XVIIde Nederlandsche taal- en letterkundig congres, gehouden te Mechelen den 24, 25, 26 en 27 Augustus 1879 (Mechelen z.j.), p. 217-224: 217.

26 E. van Geetruyen, ‘Proeve tot het samenstellen van een wijsgeerig woordenboek’, p. 56.