'Realisme' in de kunst- en literatuurbeschouwing in Nederland tot 1875

[p. 321]

12 Tegenstanders van de term ‘realisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing

Men went zich aan, met woorden te schermen, zonder zich af te vragen, of ook soms de begrippen, die ze uitdrukken, het wezenlijke zijn, en hun geschiedenis niet datgene is, waarop het aankomt. Men gedraagt zich alsof die woorden een even onveranderlijke waarde hadden, als de letterteekens in een stelkundige berekening (...) niet minder onjuist zijn de uitkomsten van een redeneering in woorden, indien een zelfde woord de meest tegenstrijdige begrippen te kennen geeft, en toch als term met vaststaande beteekenis wordt aangewend.¹
Hendrik Betz, 1875

‘Talen zijn vogelvry. Elke uitdrukking is 't eigendom van wie 'r vangt’ luidt het aan Multatuli ontleende motto dat ik hoofdstuk 8 meegaf. Multatuli zelf heeft zich, op enige spottende opmerkingen na, niet over het ‘realisme’ uitgelaten, en het is opvallend dat ook andere belangrijke schrijvers en critici uit de tweede helft van de negentiende eeuw in de vorige hoofdstukken schitteren door afwezigheid. Conrad Busken Huet, die dé Nederlandse criticus van deze periode zou zijn, maakt slechts in de marge wat opmerkingen over het realisme. Voor Allard Pierson, van wie in deze periode verschillende esthetische studies verschijnen, geldt hetzelfde. En waarom ontbreekt Johannes van Vloten, die het ene geschrift na het andere publiceert over contemporaine en oude letterkunde, beeldende kunst en esthetica? Waarom zijn deze schrijvers zo weigerachtig bij het in gebruik nemen van de term ‘realisme’? Waarom hebben zij het woord ‘realisme’ niet gevangen? De bezwaren tegen het gebruik van een term als ‘realisme’ vallen in vier categorieën uiteen.

Het is een gemeenplaats dat het negentiende-eeuwse culturele leven wordt gedomineerd door de dominees,² maar in mijn overzicht van de vindplaatsen van de termen ‘realisme’ tussen 1855 en 1859 zijn de predikanten opvallend afwezig. Dat is geen toeval. Het is niet omdat zij de ontwikkelingen in de contemporaine kunst en literatuur niet nauwgezet volgden - J.J.L. Ten Kate, S. Hoekstra Bz. en vele anderen leggen in allerlei geschriften getuigenis af van hun levendige belangstelling voor de eigentijdse kunst en literatuur in binnen- en buitenland - maar zij weten te veel van de geschiedenis van de filosofie om de

1 B. [H.J. Betz], ‘Een Sokratisch gesprek’, Levensbode 1875, p. 584-64: 585.

2 De eerste klachten over de macht van de dominees worden geuit door de Belgische auteur J. de Geijter, die het aan de ‘dominocratie’ wijt dat in de Nederlandse letterkunde geen mensen voorkomen, maar ‘slechts beelden zonder brein en hart, zonder driften, mummiën’. In de Nederlandse letterkunde ontbreken zijns inziens waarheid, natuur en leven. De Geyters artikel over ‘Multatuli’ verscheen in het Nederduitsch tijdschrift 1866 I, p. 65-90. Op p. 66 beweert hij: ‘Bij onze Noorderbroeders is de letterkunde schier gansch in de macht der dominé's, even als in vroeger tijd het boekenschrijven het vak was van kloosterlingen’. De Geyter wordt besproken door Alexius van Staden (J. ten Brink) in Nederland 1867 II, p. 367-385: 379. Sinds de Tachtigers is het een cliché om de literatuur van de negentiende eeuw te betitelen als domineesliteratuur. Zie ook G. Brom, De dominee in onze literatuur z.j.

[p. 322]

term ‘realisme’ te willen gebruiken. ‘De woorden idealisme en realisme loopen niet in het wild, zijn geene schapen zonder herder, maar hebben eene bepaalde philosophische beteekenis’.³ De eerste Nederlandse woordvoerders over het realisme zijn Tobias van Westrheene, Carel Vosmaer, D. Dorbeck, C.W. Opzoomer en ene J.M. Wat deze scribenten verbindt is dat geen van hen systematisch filosofisch onderwijs aan de universiteit heeft gevolgd.⁴ Tobias van Westrheene heeft niet aan de universiteit gestudeerd, en hetzelfde geldt (naar ik aanneem) voor de schrijver in het Nieuw Nederlandsch magazijn,⁵ terwijl D. Dorbeck geen theologie of letteren maar medicijnen studeerde,⁶ en C.W. Opzoomer en Carel Vosmaer van huis uit juristen zijn. Als autodidacten op het gebied van de kunst en de filosofie kunnen zij ongehinderd door enige schoolse kennis de term ‘realisme’ wel bezigen.⁷ In 1859 gebruiken de theologen J.J. van Oosterzee en J. ten Brink de term ‘realisme’. Enig snobisme is Ten Brink niet vreemd wanneer hij zich door het gebruik van het accent aigu (réalisme) tracht te onderscheiden.⁸ Het hoge opleidingsniveau van de Nederlandse critici is een van de verklaringen voor de langzame aanvaarding van de term ‘realisme’ in de Nederlandse kritiek. Dat ‘realisme’ een term is uit de filosofie is echter niet de enige reden dat er bewaren zijn.

Velen achten ‘realisme’, als alle ismen, een grootsprakig woord, zo blijkt bijvoorbeeld uit een recensie in Los en vast van een studie over Ethisch idealisme, een titel waarop de recensent als volgt reageert:

Dat Isme zegt ‘reken op iets geleerds, op iets diepzinnigs, op dialectiek, bespiegeling, iets isme-achtigs’. En het boek liegt in dit opzicht niet. De Ismes zijn hier volkomen op hun plaats, zij kijken elkaar niet aan, alsof zij in vreemd en zonderling gezelschap waren, zooals hun wel eens gebeurt, wanneer zij, bij gelegenheid van een zoogenaamde populaire- of volksvoorlezing te voorschijn gehaald en aan een gezelschap van zwarte smidsknechts en witte broodbakkers worden gepresenteerd, die hen natuurlijk op hoogst onfatsoenlijke wijze aangapen, niet wetende wie zij voor heb-

3 1868.20.

4 Welke opleiding J.M. heeft gevolgd weet ik niet. Precieze gegevens over de inrichting en de stof van de gezamenlijke propedeuse voor juridische, theologische en medische studenten heb ik niet kunnen achterhalen, maar volgens Wingelaar verandert er tussen 1815 en 1877 nauwelijks iets aan de inhoud van de collegestof (K. Wingelaar, Studeren in Utrecht in de negentiende eeuw. Een onderzoek naar het hoger onderwis en met name naar de studenten aan de Utrechtse universiteit in deperiode 1815-1877 (1989), p. 16-18). Zie over het propedeutisch programma van de theologische en juridische faculteiten ook: M. Groen, Het wetenschappelijk onderwijs in Nederland van 1815-1980. Een onderwijskundig overzicht, Deel 8 (Letteren) [1986], p. 8.

5 1855a.

6 Dorbeck heeft niet gestudeerd aan de universiteit, maar aan de geneeskundige scholen van Alkmaar en Haarlem. Hij promoveerde in 1861 in Jena.

7 In 1855 schrijft ene A.G.W. in de Algemeene kont- en letterbode dat hij niet gerekend wenst te worden tot ‘de materialisten, de naturalisten en de realisten in de kunst’ (zie 1855.03). Mijns inziens spot deze recensent met het onoordeelkundig gebruik van de term ‘realisme’ in de kunstkritiek en is deze recensie dus niet, zoals Alexander Ver Huell vermoedt, geschreven door T. van Westrheene. (Zie over de levenslange gramschap van Ver Huell jegens Van Westrheene als gevolg van dit vermoeden: Jan Servoets, Alexander Ver Huell (1822-1897). Een levensbeschrijving (1992), p. 119.)

8 1859.07.

[p. 323]

ben. Doch hier zijn zij op hun plaats, zij vinden hier al hunne deftige en strenge confraters bij elkaar, met toga en bef aan. Zij kijken, als gewoonlijk, niet allen even vriendelijk - en Idealisme kan 't niet vinden met Positivisme en Materialisme. (...) De Ismes hebben hun recht in de wereld (...). De Ismes preeken niet en zij zijn niet sentimenteel en laten zich niet van de wijs brengen door hun gevoel; maar zij redeneeren over de teederste aangelegenheden, alsof't zoo maar niets was (...). Zoo de Ismes, zij doen wat hun ambt is.⁹

In de loop van de achttiende eeuw ontstond de gewoonte het achtervoegsel ‘-isme’ te gebruiken om de kern van een opvatting te karakteriseren en dit verklaart de populariteit van ismen (als materialisme, naturalisme, pantheïsme en idealisme) in schoolboeken en overzichtswerken.¹⁰ Hierdoor groeide echter tegelijkertijd de achterdocht tegen de gebruikers van dergelijke termen, die daarmee immers suggereren dat zij overzicht hebben over de materie, maar vaak slechts schijngeleerdheid etaleren. De ismen zijn ‘schooltermen’, zoals Thijm zegt: ‘De generatiën hebben behoefte aan rezumees: ze kunnen niet wachten: men rezumeert dus maar vast, voor dat men de gegevens bij elkaâr heeft; zelfs wetende, dat ze weinig waard zijn’.¹¹ Vandaar ook dat de hierboven geciteerde criticus het gebruik van ismen wel toestaat voor een kleine kring van ingewijden, maar niet in een lezing voor breder publiek van ‘smidsknechten en broodbakkers’. Deze weerzin tegen ismen is in de tweede helft van de negentiende eeuw bij meer critici aan te treffen. De filosofie is ‘op onze akademiën tot 'n specialiteit gemaakt’, schrijft Multatuli in Idee 794, waardoor velen in de mening verkeren dat voor filosoferen ‘'n diploom nodig was, veel Grieks, en ismen of anen’.¹² Beets moppert over ‘kunsttermen en stadhuiswoorden’,¹³ en Van Vloten klaagt naar aanleiding van Piersons gebruik van de termen ‘positivisme’ en ‘naturalisme’ over ‘een nietszeggende, maar 't oordeel verbijsterende schoolnaam’, terwijl hij al eerder had gewaarschuwd dat men ‘materialist’, ‘atheïst’ en dergelijke benamingen ‘van geheel onbestemde beteekenis (...) aan hen moest overlaten, die er, in hun bekrompenheid, menschen meê naar 't hoofd gooyen, wier streven boven hun bereik gaat’.¹⁴

Een derde belemmering bij de aanvaarding van de term ‘realisme’ is het feit dat de woorden die op -isme eindigen bij taalpuristen niet in de smaak vallen. Verschillende scribenten zijn van oordeel dat ‘realisme’ (als alle ismen), een barbarisme is: ‘(...) utilitarisme, humanitarisme, materialisme, wat al isme's M.H. [Mijne Heren], wat al uitheemsche woorden en woord-

9 Jo. de Vries, ‘Bij een brandend vuurtje’, [over] Ethisch idealisme, door I.J.L.C. De Bussy, Los en vast 1875, p. 325-351: 343-345.

10 Ik spreek over ‘ismen’ als ik in het algemeen doel op de termen die op het suffix -isme eindigen.

11 1874.03.

12 Multatuli, Idee 794, in: Volledige werken IV, p. 513-514. Zie voor Multatuli's bezwaren tegen ‘isten’ en ‘anen’ ook Idee 102 (Volledige werken II, p. 332).

13 1865.03.

14 Respectievelijk [anon.] [J. van Vloten], ‘Piersons misverstand omtrent Vinet’, [over] Over Alexandre Vinet. Eene voorlezing, van Dr. A. Pierson, Levensbode 1872, p. 243-256: 245; en [anon.] [J. van Vloten], ‘Een schrander en welmeenend godgeleerde’, [over] Mélanges de critique religieuse, door Edmond Scherer, Levensbode 1866 III, p. 32-46: 42. (Mea Mees-Verwey, De betekenis van Johannes van Vloten. Een bibliografie met inleiding (z.j.), no. 372 en 147.)

[p. 324]

vormen in eene Inwijdingsrede in de Nederlandsche taal’, verontschuldigt Nicolaas Beets zich in de inaugurale rede die hij in 1875 in Utrecht uitspreekt.¹⁵ Ook Thooft betreurt het dat de filosofen zulke vreemde woorden gebruiken, en in plaats van ‘realisme’ niet de goed-Nederlandse uitdrukking ‘Werkelijkheids-leer’ gebruiken.¹⁶ Woordvorming met behulp van het achtervoegsel -isme wordt gezien als onnederlands en in de Nederlandse grammatica's uit de negentiende eeuw wordt het suffix -isme niet genoemd.¹⁷

Twee factoren zijn van belang ter verklaring van de afwezigheid van het -isme in de Nederlandse spraakkunsten van de negentiende eeuw. Ten eerste gaan de lijsten van achtervoegsels terug op het overzicht van de afleidingsregels die Lambert ten Kate in 1723 publiceerde in zijn Aanleiding tot de kennis van het verhevene deel der Nederduitsche sprake.¹⁸ Het achtervoegsel -isme werd echter vooral na 1750 produktief.¹⁹ Tot het midden van de negentiende eeuw wordt er geen nieuw systematisch onderzoek verricht naar woordvorming door middel van achtervoegsels.²⁰ Ten tweede wordt het -isme niet gezien als een Nederlands achtervoegsel. J.J. Salverda de Grave rekent de ismen tot de ‘Nieuwgevormde woorden met Franse elementen’, woorden waarbij een Frans suffix verbonden wordt met een Frans stamwoord. Als voorbeelden noemt hij ‘impressionisme’ en ‘obstruktionisme’.²¹

De Nederlandse, Franse, Duitse en Engelse grammatica's zijn het eens over de Griekse oorsprong van het suffix -isme, maar oordelen verschillend over de weg waarlangs het in de westerse talen is verspreid. Het blijkt dat Nederlandse, Engelse en Duitse taalkun-

15 Nicolaas Beets, Karakter, karakterschaarschte, karaktervorming. Redevoering bij de aanvaarding van het hoogleeraarsambt aan de Utrechtsche Hoogeschool, uitgesproken den 16. Maart 1875 (Utrecht 1875), p. 14. Zie ook 1868.07.

16 1870i p. 101.

17 In de grammatica's wordt wel veel aandacht besteed aan de afleiding van woorden door middel van achtervoegsels als -aard, -achtig, -baar, -dom, -heid, -nis en -schap. Zie bijv. Mr. B.H. Lulofs, Gronden der Nederlandse woordafleidkunde, enz. (1833). Volgens Noordegraafwordt in de tweede helft van de negentiende eeuw vooral gebruik gemaakt van de spraakkunsten van W.G. Brill (de Hollandsche spraakleer uit 1846 en de Nederlandsche spraakleer uit 1849) en van de Beginselen der Nederduitsche spraakleer voor schoolgebruik van G. Kuijper, Hzn, waarvan tussen 1844 en 1865 acht drukken verschijnen (zie J. Noordegraaf, ‘Jacob van Lennep en zijn Vermakelijke Spraakkunst’ (1985), [p. 12].) In deze grammatica's ontbreekt het -isme.

18 Zie bijv. Mr. B.H. Lulofs, Gronden der Nederlandse woordafleidkunde, enz. (1833), p. 60-61, 107-108, 138 en 139. Dezelfde lijsten bijvoorbeeld ook in de Nederlandsche spraakleer van D. de Groot uit 1868 (p. 124, 132-136) die het -isme niet opneemt in de lijst ‘achtervoegsels, waardoor men van bestaande woorden nieuwe woorden vormt’ of in de lijst ‘uitgangen die abstracte zelfstandige naamwoorden vormen’, waartoe hij rekent: -age; -dom en -schap; -e, -te of-heid; -ie, -ij; -ing en -nis; -st.

19 Zie H. Wellmann, ‘Zur Problematik einer wissenschaftlichen Sprachpflege: Die “Ismen”’ (1969), p. 124-126 en de inleiding van R. Koselleck bij Geschichtliche Grundbegriffe (1972), p. xvii. Volgens J. Erben (Einführung in die deutsche Wortbildungslehre (1983), p. 48 en 131) worden al in het Middelhoogduits enkele leenwoorden op -ist overgenomen, terwijl het suffix -isme sinds de zestiende eeuw in het Duits is opgenomen. In W. Henzens studie Deutsche Wortbildung ((1965), p. 168) komt het -isme echter in het geheel niet ter sprake, en wordt slechts kort aandacht geschonken aan -ist als een van de ‘Personalbezeichnungen mittels fremder Suffixen’ als het middeleeuwse ‘Papist’ en ‘Romanist’ en het zeventiende-eeuwse ‘Drogist’ en ‘Naturalist’.

20 Zie over de groeiende wetenschappelijke belangstelling voor woordvorming door middel van achtervoegsels in de tweede helft van de negentiende eeuw: J. Bourquin, La dérivation suffixale (théorisation et enseignement) au XIXe siècle (1980), p. 576.

21 J.J. Salverda de Grave, De Franse woorden in het Nederlands (1906), p. 336.

[p. 325]

digen -isme overwegend beschouwen als een Frans achtervoegsel; de Franse taalkundigen zien het als een Latijnse vorm die sinds 1800 vooral onder Duitse invloed aan populariteit heeft gewonnen. Het is alsof niemand voor de ismen verantwoordelijk wil zijn.²²

In Le métalangage (1978) onderzoekt Josette Rey-Debove hoe een taal met leenwoorden omgaat en zij beschrijft welke middelen men gebruikt om de weerstand tegen de vreemdeling te overwinnnen. A. de Meijer-Concas vat haar resultaten als volgt samen:

In een eerste stadium wordt eerst het woord in de eigen taal genoemd of gedefinieerd en krijgt het een autonymisch commentaar, dan volgt het vreemde woord: ‘... quelques bouts de saucisson nommé chorizo’. Daarna wordt de volgorde omgedraaid: eerst wordt het vreemde woord genoemd, dan volgt het commentaar, en aan het einde staat het woord in de eigen taal of volgt een definitie: ‘j'étais au milieu d'un nid de (...) coucarachas, commes les Espagnols appellent certains insectes abominables de nos pays tropicaux’. Het vreemde woord is dan altijd gecursiveerd. Weer een stadium later is de eigen taal zozeer gewend aan het vreemde woord dat commentaar niet meer nodig is, de cursivering is dan voldoende. Als de term volkomen geaccepteerd is verdwijnt de autonymische connotatie tenslotte helemaal.²³

Aanvankelijk wordt de term ‘realisme’ inderdaad vaak gecursiveerd en van commentaar voorzien. Rond 1875 wordt de term ‘realisme’ door velen niet meer als een leenwoord behandeld: de cursivering en het commentaar verdwijnen.

De vorming van woorden met behulp van -ist komt in de negentiende-eeuwse Nederlandse spraakkunsten wel aan de orde. De standaardvoorbeelden zijn ‘bloemist’, ‘drogist’ en ‘fluitist’. Het suffix -ist wordt behandeld als een niet-Nederlands achtervoegsel: ‘Naar den sterken klemtoon te oordeelen, schijnt het een basterdachtervoegsel, uit het grieksch-latijnsche ista, in 't Fransch iste gevormd’.²⁴ Brill spreekt over een achtervoegsel

22 De Nederlander De Grave spreekt over een Frans suffix. Engelse grammatica's spreken van ‘A common noun-forming word-final element, derived through Middle-English and French -ism(e) from Greek (i)smos’ (L. Urdang, Suffixes and other word-final elements of English (1982), p. 203). Volgens Duitse grammatica's kwamen de ismen tussen 1500 en 1700 vooral in Grieks-Latijnse vorm terecht in de Duitse taal, terwijl ze in de achttiende en de negentiende eeuw uit het Frans worden overgenomen (W. Fleischer, Wortbildung der Deutschen Gegenwartssprache (1983), p. 194). De Franse taalkundige Darmesteter hecht minder aan die Griekse oorsprong en behandelt het -isme onder de Latijnse uitgangen. Het -isme vond volgens hem in de Middeleeuwen in Frankrijk brede verspreiding via het Latijn van de scholastici en kwam via de geleerdentaal terecht in het gewone taalgebruik (A. Darmesteter, De la création actuelle de mots nouveaux dans la langue française et des lois qui la régissent (1877), p. 208-209). ‘Les suffixes grecs ont de bonne heure passé en latin, et ils s'y sont si complètement naturalisés, qu'on peut à bon droit oublier leur origine grecque’ (p. 208). Terwijl Duitse taalkundigen ervan uitgaan dat de ismen in de achttiende en negentiende eeuw uit het Frans in het Duits overgenomen worden, wijt Darmesteter het toenemende gebruik ervan na 1800 in het Franse filosofische jargon juist aan Duitse invloed. Met de filosofie van Kant zijn volgens hem vele Duitse woorden die oorspronkelijk uit het Latijn of Grieks stammen in de Franse taal doorgedrongen. Hij wijst op ‘transcendentaal’, ‘subjectief’ en ‘objectief’, en ook op het achtervoegsel -isme (p. 259). Kant had inderdaad een opmerkelijke voorkeur voor ismen, zoals blijkt uit Wellmanns overzicht van Kants taalgebruik (‘Die “Ismen”’, p. 125).

23 A. de Meijer-Concas, ‘Tussen vreemd en eigen: Het cursief als bemiddelaar’ (1987), p. 232. J. Rey-Debove behandelt deze aspecten in § 4.2.2.3.1 (‘Marques graphiques’) en § 6.1.2 (‘Connotations langagière réflexive’).

24 Mr. B.H. Lulofs, Gronden der Nederlandsche woordafleidkunde, in een' bevattelijken trant voorgedragen. Tweede druk. Herzien door Dr. A. de Jager (1860).

[p. 326]

dat in ‘slechts weinige woorden’ wordt gebruikt²⁵ en Cosijn spreekt over ‘de bastaarduitgang -ist’ in woorden als ‘violist’ en ‘solist’.²⁶ In 1886 verschijnt een nieuwe bewerking van Cosijns Spraakkunst; Jan te Winkel voegt aan diens bespreking van het achtervoegsel -ist de volgende opmerking toe:

De uitgang -ist wordt ook gevoegd achter eigennamen van personen, om de aanhangers hunner school of partij aan te wijzen, bijv. Calvinist, Jansenist, Labbadist, Darwinist. De leer of methode zelf wordt door den uitgang -isme gevormd. (...) Evenals den uitgang -ist gebruikt men ook hier den uitgang -iet (Gr. -ites), bv bij Mennoniet, en vooral ook -aan of -iaan, lt. -anus, als bij Lutheraan, Arminiaan, Kantiaan, Hegeliaan, Thorbeckiaan.²⁷

Te Winkel is daarmee de eerste Nederlandse taalkundige die in geschrifte getuigt van de produktiviteit van het achtervoegsel -isme.²⁸ De betekenis van dit achtervoegsel omschrijft hij neutraal als ‘de leer of methode’.

Het belangrijkste probleem van de termen op -isme is echter dat ze veelal niet als neutrale termen worden beschouwd, en dat vormt het vierde, en belangrijkste obstakel bij de positieve aanvaarding van de term ‘realisme’. In 1871 verschijnt van Abraham Kuyper de brochure Het modernisme een fata morgana op christelijk gebied. Verschillende critici reageren op Kuypers neologisme ‘modernisme’. Waarom heeft Kuyper ‘het eenigszins vreemde woord’ ‘modernisme’ gebezigd en niet, als te doen gebruikelijk, gesproken over ‘moderne richting’ of ‘moderne theologie’? G. van Gorkum beschouwt het als aandachttrekkerij: ‘Met het oog op de bekoring der nieuwheid was er zeker iets voor te zeggen. “Modernisme” is minder versleten dan elke andere benaming van dezelfde zaak. Daarbij trekken de isme's bij ons te lande in den regel ook meer dan gewone opmerkzaamheid’.²⁹ Niet iedereen oordeelt echter zo luchtig. Met de uitspraak: ‘De uitgang isme wijst op een eenzijdige ontaarding’ opent J. de Bosch Kemper in het Volksblad een beschouwing over het modernisme, waarin uitvoerig wordt ingegaan op het onderscheid tussen ‘het moderne’ en ‘het modernisme’:

25 W.G. Brill, Nederlandsche spraakleer ten gebruike bij inrichtingen van hooger onderwijs (1871), p. 76. Hij wijst op ‘bloemist’ en ‘klokkenist’.

26 P.J. Cosijn, Nederlandsche spraakkunst. Etymologie (1881).

27 P.J. Cosijn, Nederlandsche spraakkunst. Etymologie. Bewerkt door Dr. Jan te Winkel (1886).

28 De ismen zijn wel voorwerp van onderzoek, maar dan in andere zin. De term ‘ismen’ wordt gebruikt als verzamelnaam voor ongewenste woorden van vreemde afkomst als gallicismen, germanismen en anglicismen. Zie bijvoorbeeld Potgieters oproep meer aandacht te besteden aan het behoud van de Nederlandse taal, opdat ‘de ismen (...) zouden verdwijnen’ (De gids 1840 I (Boekbeoordeelingen), p. 261). Zie ook de vele oplagen van de lijsten met Nederlandsche woorden en uitdrukkingen ter vervanging van -ismen die het Algemeen Nederlandsch Verbond in de eerste helft van de twintigste eeuw uitgeeft. Multatuli heeft een zwak voor dit gebruik van het suffix -isme en spreekt bijvoorbeeld over ‘zeemanismus’ (Idee 242 [Volledige werken II, p. 694]), ‘amsterdamismus’ (Idee 409 [Volledige werken II, p. 722] en Idee 1188 [Volledige werken VII, p. 285]), ‘Moerdykse idiotismen’ (Idee 510 [Volledige werken III, p. 422]) en ‘hollandisme’ (Idee 926 [Volledige werken IV, p. 672]).

29 G. van Gorkom, ‘Dr. A. Kuyper en het modernisme’, [over] Het modernisme een fata morgana op christelijk gebied, door A. Kuyper, Los en vast 1871, p. 293-394: 305.

[p. 327]

Elke richting staat bloot aan eenzijdigheid, bekrompenheid, eigenwaan en stilstand, - aan het isme.
De moderne richting wordt een bedorven modernisme, wannneer men alleen het nieuwe toejuicht (...).
(...)
Wankelt zij, dan staat zij aan het gevaar bloot, om te ontaarden tot een eenzijdige, bekrompene, hoogmoedige en weldra stilstaande partijrichting, aan welk de naam van modernisme met recht kan worden toegevoegd.³⁰

Het besef dat het achtervoegsel -isme niet neutraal is, maar bij uitstek geschikt om een laakbare eenzijdigheid aan te wijzen, wordt in 1857 ook uitgesproken door J. Hoek, die heel goed begrijpt waarom theologen zich niet achter ‘het liberalisme’ of ‘het piëtisme’ scharen.

Die eenige ware godsdienst (...) vereenigt regtzinnigheid en vrijzinnigheid in zich (...). Maar zij wil noch met den naam van orthodoxie, noch met dien van liberaliteit worden aangeduid, om de nevendenkbeelden, die hieraan worden gehecht en deze woorden, in den mond van tegenpartij, tot scheldnamen hebben gemaakt. Orthodoxisme of Liberalisme, Methodisme of Piëtisme wil zij even min heeten, omdat de woorden, die in isme uitgaan, eenzijdigheid en overdrijving aanduiden.³¹

In twintigste-eeuwse taalkundige studies wordt het achtervoegsel -isme omschreven als een neutraal suffix dat kan worden gebruikt bij de vorming van zelfstandige naamwoorden ter aanduiding van alle mogelijke scholen of wereldbeschouwingen.³² In de negentiende eeuw worden de ismen echter vooral gebruikt om een afkeurenswaardige opvatting te karakteriseren.³³

Een neologisme met het suffix -isme drukt een specifiek negatief oordeel uit: het geeft te kennen dat de spreker van mening is dat de ermee getypeerde opvatting eenzijdig is en overdreven. Scepsis is goed, maar twijfelzucht, ‘scepticisme’ is afkeurenswaardig; nijverheid is goed, maar ‘industrialisme’, die ‘overdreven neiging tot nijverheid’, is

30 J.D.B.K. [J. de Bosch Kemper], ‘Tijdvragen. Het modernisme’, Volksblad. Tijdsbeschouwingen en tijdvragen 1871, p. 403-406: 405-406.

31 J. Hoek, Bernard Robelius [roman] (Schoonhoven 1857), 2 delen. Hier II, p. 380.

32 Een algemeen overzicht geeft A. Marino in ‘Classicisme’ (1984), p. 287. Zie voor het Frans: Th. Debaty-Luca, Théorie functionelle de la suffixation. (Appliquée principalement au français et au wallon du Centre) (1986), p. 249; voor het Duits: W. Fleischer, Wortbildung (1983), p. 194; voor het Engels: L. Urdang, Suffixes and other word-final elements of English (1982), p. 203. De Algemene Nederlandse spraakkunst (1984, p. 97) bespreekt het -isme als een van de ‘achtervoegsels waarmee abstracta gevormd kunnen worden’: ‘Dit beklemtoonde achtervoegsel komt voor in “geleerde”, internationaal gangbare woorden, bijv. communisme, humanisme (...). Er worden ideologieën, culturele stromingen e.d. mee aangeduid’. Frida Balk-Smit Duyzentkunst, ‘Het woord “fascist” en de taalkunde’ (1983) besteedt enige aandacht aan de produktiviteit van -ist en -isme na de Tweede Wereldoorlog. Zij houdt er geen rekening mee dat het achtervoegsel -ist iets anders dan een ‘neutraal-kwalificerende’ betekenis kan hebben (p. 261). Ook P. Gerlach Royen O.F.M. besteedt in ‘Multatuli's urist’ (1943-1944) enige aandacht aan de afleiding met behulp van -ist en -isme.

33 Huizinga's opmerking uit februari 1940 (Patriotisme en nationalisme in de Europeesche geschiedenis tot het einde der 19e eeuw (1940), p. 10): ‘De uitgang -isme drukt lang niet altijd een term terstond den stempel op van het afkeurenswaardige’ doet echter vermoeden dat volgens velen het -isme tot ver in de twintigste eeuw die negatieve connotatie behoudt.

[p. 328]

verwerpelijk;³⁴ iemand vertaalt de hem blijkbaar onbekende term ‘Kommunismus’ als ‘gemeenzucht’;³⁵ ‘militarisme, dat is, die overheerschende militaire invloed, met verkrachting veelal van de wetten des lands’, wordt niet op prijs gesteld;³⁶ volgens Elink Sterk is het socialisme een buitensporigheid, een eigenschap die het deelt met meer zaken die op -ismus uitgaan, waarbij hij wijst op filosofie-filosofismus, liberaliteit-liberalismus en filantropie-filantropismus en op egoïsme, materialisme en fanatisme. Elink Sterks conclusie luidt: ‘zoo blijkt het dat de ismussen al zeer dikwijls niet volkomen te betrouwen zijn’.³⁷ Het is zelfs niet ondenkbaar dat Potgieters term ‘kopieerlust’ een vertaling is van het Franse ‘réalisme’.³⁸

Niet alleen in het Nederlands heeft het suffix -isme een negatieve betekenis. In 1849 beschrijft de Franse taalkundige Jullien het -isme als een achtervoegsel dat wordt gebruikt wanneer er sprake is van een ‘application avec ardeur et amour ou avec excès, surtout aux choses philosophiques et réligieuses’.³⁹ Dubois spreekt over een ‘systématisation péjorative’ in het politieke taalgebruik bij het gebruik van de ismen, die worden gebruikt om aan te geven dat de tegenstanders één bepaald aspect tot systeem verheffen.⁴⁰ Kant stelt in 1788 dat ismen woorden zijn voor aanhangers van een secte.⁴¹ Champfleury beschouwt de ismen als ondingen, woorden de Franse taal onwaardig, die alleen als ‘mots de transition’

34 [anon.], ‘De geest onzes tijds, allesbehalve eene lofrede op onze eeuw. (Naar het Engelsch, maar ook een woord ter behartiging voor Nederland)’, Tijdspiegel 1851 II, p. 26-29: 26.

35 Deze vertaling roept overigens wel verwondering op bij de critici. Zie Schuller [C.L. Schuller tot Peursum], [over] De revolutie, hare oorzaken, gevolgen en geneesmiddelen: geschreven voor hoogere en lagere standen, door S.C. Kapff, De recensent. Algemeen letterlievend maandschrift 1852 I (Boekbeoordeelingen), p. 207-209: 209.

36 A. van Eck, ‘Nederlandsche gedachten, naar aanleiding der aangelegenheden van den tijd. Ingezonden’, Levensbode 1872, p. 33-75: 47.

37 A. Elink Sterk Jr, ‘Nederlandsch socialismus’, De recensent. Algemeen letterlievend maandschrift 1852 II (Mengelwerk), p. 327-337: 328. Dat het ‘isme’ in de negatieve zin nog steeds produktief is, blijkt uit Paul Rodenko's minachtende uitlating dat de Podium-dichters slechts geïnteresseerd zijn in ‘rock'n roll en nozemisme’ (zie W. van den Akker, ‘Wij willen Rock'n Roll en nozemisme’ (1992)).

38 [anon.] [E.J. Potgieter], [onder andere over] Camera obscura van Hildebrand en Studenten-typen van Klikspaan, De gids 1841 I (Boekbeoordeelingen), p. 442-460, 501-522, 577-594. Deze kritiek is bekend geworden onder de koptitel die ze de eerste zes bladzijden voert: ‘Kopyeerlust des dagelijkschen levens’.

39 Zie de ‘Liste des principales terminaisons françaises’, in B. Jullien, Cours supérieure de grammaire (z.p., z.j. [1849]), p. 151-152, geciteerd naar J. Bourquin, La dérivation suffixicale, p. 463, Tableau XVIII.

40 Volgens J. Dubois, die onderzoek heeft verricht naar Le vocabulaire politique et social en France de 1869 à 1872. A travers les oeuvres des écrivains, les revues et les journaux (1962), p. 165, bestaat er ‘une systématison péjorative qui s'exprime au moyen de procédés morphologiques propres au vocabulaire politique. Les suffixes -isme/ -iste qui transforment une simple attitude en doctrine sont largement utilisés. Le défaut relevé chez l'adversaire politique est érigé en système’. Zie p. 446 voor een overzicht van de verschillende termen op -isme en -iste die Dubois in Franse werken uit de periode 1869-1872 heeft gevonden. Het pejoratieve systeem geldt, zo kan ik eraan toevoegen, niet alleen in politieke geschriften maar ook in de kunst- en literatuurbeschouwing.

41 Zie H. Braun, ‘Materialismus - Idealismus’, p. 977. G. Bertier de Sauvigny wijst in ‘Liberalism, nationalism and socialism: the birth of three words’ (1970) op een uitspraak van de Duitse staatsman Metternich van rond 1850 dat het suffix -isme in het Frans een neerbuigende betekenis heeft. Metternich noemt als voorbeelden ‘catholicisme’, ‘royalisme’, ‘nationalisme’, ‘libéralisme’ en ‘théisme’, en naar aanleiding daarvan wordt een uitspraak van de Spaanse filosoof Donoso Cortés gememoreerd, dat het -isme in het Spaans dezelfde negatieve betekenis heeft (zie Louis Veillot, Mélanges, 2d series, VI (Paris 1860), p. 12; besproken bij De Bertier de Sauvigny op p. 150). Metternichs opmerking bevestigt mijn vermoeden dat de ismen in het Duits vaker typologisch werden gebruikt dan in het Frans, waar het pejoratief gebruik overheerste.

[p. 329]

enige waarde kunnen hebben,⁴² en het is volgens hem geen toeval dat het neologisme ‘classicisme’, als afgeleide van ‘classique’, nooit is aanvaard: wat ‘klassiek’ is, is van eeuwige waarde en kan dus niet eenzijdig zijn, en de term ‘classicisme’ bevat een innerlijke tegenspraak; daartegenover blijkt zijns inziens alleen al uit de benaming ‘romantisme’ dat deze school slechts van voorbijgaand belang zal zijn.⁴³

De ismen worden verbonden met eenzijdigheid en dit maakt ze uitermate geschikt als scheldwoord. Van Vloten heeft niet alleen bezwaar tegen een term als ‘positivisme’ omdat het een ‘schoolnaam’ is, maar ook omdat hij ‘bevooroordeelend’ is en ‘in haar beperkende strekking, al aanstonds maar al te weinig goeds voorspelt!’.⁴⁴ Langs weer iets andere lijnen loopt de klacht van W. Francken, die in een artikel ‘Supranatureel, niet supranaturalistisch’ stelt dat men tegenwoordig al te slordig met de woorden omspringt:

Te grooter voorzigtigheid is hier aan te raden, omdat in de kettergerigten van vroeger en later, ook van onzen tijd, namen en benamingen zulk eene leelijke rol gespeeld, of ook de oppervlakkigheid in de hand gewerkt hebben, die zich zoo gaarne te goed doet op een mondvol anen en isten. Namen, die historisch eene zeer bepaalde beteekenis hebben verkregen, maar ook alleen bij eene grondige geschiedkennis regt te begrijpen, worden ligt omgebogen tot wel wat plompe, maar toch met een weerhaak voorziene pijlen, waarmede zelfs een recruut krachtige gestalten in een ommezwaai treft, althans meent te treffen.

Ten onrechte verwart men ‘natureel’ en ‘naturalistisch’, aldus Francken, die zich aansluit bij de theologen die onderscheid maken tussen ‘rationaal’ en ‘rationalistisch’, ‘liberaal’ en ‘liberalistisch’, ‘orthodoxie’ en ‘orthodoxisme’: ‘Durch (...)ismen werden fehlerhafte Neigungen angezeigt’ en de theologen die deze beschuldigingen naar hun hoofd geslingerd kregen ‘haben sich (...) erst selbst zum Trotz zu isten gemacht, nachdem sie wider Willen dafür erklärt waren’.⁴⁵ Ismen zijn scheldwoorden, en als ze anders worden gebruikt dan is het omdat ze daarna tot geuzennaam zijn verklaard. Aart Admiraal levert welsprekend commentaar op het misbruik van ismen.

Aardig woord, Darwinisme.
Wat het wel beteekenen zou?
Neem weg dat aanhangsel isme, waarvan ge er tegenwoordig dertien in een

42 Champfleury, ‘Quelques notes pour servir de préface’ (1857), p. 2. Champfleury spot onder andere met filosofen die spreken over ‘possibilisme’ en met economen die het ‘absentéisme’ onderzoeken.

43 Met recht wijdt A. Marino in de Dictionnaire international des termes littéraires dan ook afzonderlijke hoofdstukken aan ‘Classicisme’ en ‘classique’.

44 [anon.] J. van Vloten, ‘Piersons misverstand’ (1872), p. 246-247.

45 W. Francken, Az., Predikant te Rotterdam, ‘Supranatureel, niet supranaturalistisch’, Waarheid in liefde 1862 II, p. 229-277: 229-230. Francken citeert uit System der Christlichen Glaube van de Duitse theoloog Carl Immanuel Nitzsch (in de zesde, herziene druk, Bonn 1851, staat de desbetreffende passage in een noot op p. 77). Zie ook Van Oosterzee, die in 1863 schrijft: ‘Niet aan teugelloos individualisme, maar aan christelijk ontwikkelde individualiteiten heeft de kerk der toekomst behoefte’ (J.J. van Oosterzee, Hoe moet het modern naturalisme bestreden worden? Toespraak bij de hervatting der Academische werkzaamheden in September 1863 (Utrecht 1863), p. 50).

[p. 330]

dozijn ontfangt,⁴⁶ en ge houdt Darwin over. Isme is dus, spraakkunstig gezegd, een einduitgang. Zeer juist. Isme is een einduitgang, ik zou haast zeggen: van alles goeds. 't Dingetje kon nooit beter gekenmerkt worden dan door zijn taalkunstigen naam: het is een vonnis. De geleerde stelselt er meê: de dood der zaak. De volgsame leek schermt er mee en onderzoekt nu niet langer de zaak zelve: wederom de dood der zaak. De onvolgsame, geleerd of ongeleerd, elk tegenstander derhalve, bindt er ook zijn isme aan en slingert het lachend of vloekend ver van zich: ten derde male de dood der zaak.⁴⁷

Om enkele pagina's verder te besluiten:

Zoo worden de hedendaagsche vruchten van menschelijke denkkracht in allerlei toonaard afgemaakt met isme. Wij lachten akelig. Deinzen. Gruwen. Roepen onze goden aan. Enkele schreien; maar dat zijn krokodillentranen, mevrouw!⁴⁸

In 1858 verschijnt een bundeltje causerieën waarin de Amsterdamse arts H.J. Broers verzet aantekent tegen ‘de leer der twee helften’ dat wil zeggen de dualistische filosofie van de eerste helft van de negentiende eeuw die mens en wereld scheidt in twee gebieden: geest en stof, ziel en lichaam die elkaar uitsluiten en tegenwerken. De nieuwe recensent is gecharmeerd van Broers' werkje, maar voorspelt dat het ‘als elke leer zal (...) worden tegengesproken zoo men al niet schreeuwt over materialisme of positivisme of welk ander isme ook, dat men inroept ter schraging van het dualisme’.⁴⁹ Hier komen twee aspecten samen: dat ismen termen zijn die ontleend zijn aan de filosofie en dat ze duiden op eenzijdigheid.

De negatieve lading van het suffix -isme heeft de aanvaarding van de term ‘realisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing anders dan als scheldwoord ernstig belemmerd. ‘Le réalisme! le réalisme! (...) mais cela s'entend de soi. (...) c'est précisément la maladie de ceux qui méconnaissent l'idéal’.⁵⁰ Door de negatieve betekenis van het -isme spreekt de term

46 Admiraal overdrijft overigens niet. P.H. Hugenholtz schrijft bijvoorbeeld in 1871: de Duitsers ‘zijn thans gedemoraliseerd door 't behaalde succes; militarisme en Cesarisme voeren onder hen 't hoogste woord en de laatste kiemen van Germaanschen vrijheidszin worden verstikt onder den verpestenden adem van het Bismarckisme. (...) Frankrijk is noodig als protest tegen pedantisme, dogmatisme, enghartig rigorisme’ (Vaderlandsche letteroefeningen 1871 I (Wetenschap en Belletrie), p. 197-198). In De Dietsche warande ben ik in de jaargangen uit de periode 1860-1875 onder meer tegengekomen: universalisme, aristokratisme, mythologisme, humorisme, eklektisme, subjektivisme, exkluzivisme, Erasmianisme, symbolismus, hypermohammedanisme, Bilderdijkianisme, da-costianisme, humanisme, Pienemanianisme, rembrantianisme, encyklopoedisme, demokratisme, papisme, realisme, idealisme, monchaisme, jezuïtisme, jodisme, oekonomisme, religiozisme, turkianisme, sensualisme, journalisme, caezarisme, militarisme, rationalisme en liberalisme.

47 Aart Admiraal, ‘Darwin en onze levensbeschouwing’, Los en vast 1875, p. 393-423: 393.

48 Admiraal, ‘Darwin en onze levensbeschouwing’, p. 397. Zie ook het anonieme Theepraatje over het Amsterdamsch Kongres. Een vlugtige schets ter waardeering van den geest des tijds (Amsterdam 1864), p. 6: ‘Hij is eigenlijk nog een jongen, die, zonder (...) iets degelijks te weten van de maatschappelijke toestanden, altijd den mond vol heeft over liberalismus, ultramontismus, Jezuitismus en alle mogelijke ismussen, die in het nieuws van den dag door zekere partij en zekere dagbladen als bullebakken gebruikt worden, om groote kinderen bang te maken’.

49 C., [over] Twee causeriën, van Dr. H.J. Broers, De nieuwe recensent. Tijdschrift voor wetenschap en smaak 1858 I (Boekbeoordeelingen), p. 250-253: 252. Ik ga uitvoeriger in op deze ‘Causerie’ in mijn artikel over ‘Het dualisme van geest en stof. Esthetica in Nederland in het tweede kwart van de negentiende eeuw’ (1992), p. 138-140.

50 Victor Cherbuliez, Àpropos d'un cheval. Causeries athéniennes (Genève/Parijs 1860), p. 195.

[p. 331]

‘realisme’ voor zich. Daarom heeft de invloedrijke criticus Carel Vosmaer in zijn esthetica geen plaats voor de term ‘realisme’, en heeft hij evenmin waardering voor ‘idealisme’, dat immers inhoudt dat de kunstenaar de werkelijkheid volkomen moest negeren.⁵¹ De kunstenaar moet vorm en inhoud, stof en geest verzoenen en het zou naar Vosmaers taalgevoel een innerlijke tegenspraak zijn een dergelijk verzoenend streven uit te drukken met een term die op -isme eindigt. Tegenwoordig, klaagt hij in 1863, spreekt men over ‘realisme’ en ‘naturalisme’ in de kunst ‘avec un accent de désapprobation. Comme si jamais aucun art avait existé sans la nature et la réalité. C'est un term vide de sens, un abus de mots’.⁵² Juist in de kunst is voor het ‘realisme’ geen plaats.

Ismen duiden op een te exclusieve aandacht voor één aspect, onder verwaarlozing van andere aspecten. Dit betekent dat de ismen positief kunnen worden gebruikt mits dat exclusivisme wordt afgezwakt. Deze omstandigheid verklaart de diverse kwalificaties die aan de ‘ismen’ worden toegevoegd. J.M. bijvoorbeeld wil ‘dat echt, waarachtig realisme’ en Vosmaer verklaart zich te rekenen tot hen, die ‘gaarne in den gezonden zin spiritualisten zijn’, en laat zich karakteriseren als een ‘zijdelingsche ideal-realist van het centrum der linkerzijde’.⁵³ Zij verklaart tevens waarom de term ‘realisme’ met veelal omslachtige introducties gepaard gaat en waarom de term zo vaak vergezeld gaat van woorden als ‘eenzijdig’, ‘exclusief’, en ‘uitsluitend’.

Bij de meeste ismen hoort een ist, maar niet bij iedere woord op -ist of -istisch hoort een ‘isme’.⁵⁴ In 1877 onderzoekt Darmesteter de nieuwe woordvormingen op -isme en - ist en hij concludeert: ‘Le plus souvent, les mots en iste n'ont pas de corrélatifs en isme et réciproqument’ en wanneer beide vormen wel bestaan, hebben de verschillende vormen soms niets met elkaar te maken: ‘le naturaliste n'a rien de commun avec le naturalisme’.⁵⁵ Meestal blijken de ismen echter afleidingen van ist of istisch.⁵⁶

Belangrijker is dat soms systematisch onderscheid wordt gemaakt tussen de betekenis van het suffix -isme en dat van -istisch,⁵⁷ en dus tussen ‘het realistische beginsel in de kunst’ en ‘het realisme in de kunst’. In dat geval draagt het isme het bekende oordeel van eenzijdigheid in zich terwijl het adjectief meer typologisch wordt gebruikt. Zo blijkt

51 Zie over Carel Vosmaer als ‘opinion-leader’ in de tweede helft van de negentiende eeuw: Maas, De literaire wereld van C. Vosmaer (1989), p. vii, 51 en 100.

52 1863.14.

53 Respectievelijk 1858b, p. 125-126; 1856c, p. 148 en 1859a, p. 81.

54 F. Dornseiff, ‘Der -ismus’, p. 349. Zie ook J. Dubois, Le vocabulaire politique et social, p. 162-164, die stelt dat het in Frankrijk rond 1870 heel normaal is dat een -ist bestaat zonder een -isme. Zie over dit aspect bij de Duitse woordvorming: W. Fleischer, Wortbildung, p. 195. Zie ook Brückners overzicht van de vele Franse en Engelse woorden op -ist zonder een parallel -isme (C. Brückner, Nomina agentis bildende Suffixe in modernen Englischen und Französischen - eine vergleichende Untersuchung (1984), p. 90-105). In de meeste begripshistorische studies wordt geen rekening gehouden met een mogelijk betekenisverschil tussen verschillende woordvormingen.

55 A. Darmesteter, De la création actuelle, p. 215. Een Nederlands voorbeeld van een woord op -ist en een woord op -isme die niets met elkaar te maken, hebben zijn ‘organist’ en ‘organisme’.

56 Voor deze stelling baseert G. Bertier de Sauvigny (‘Liberalism, nationalism and socialism’, p. 149) zich op het onderzoek van de Franse taalkundigen Adolphe Hatzfeld en Arsène Darmesteter, opgenomen in de Dictionnaire général de la langue française... précédé d'un traité de la formation de la langue (Parijs 1890), p. 99.

57 Niet altijd worden woorden op -istisch positief gebruikt: J.J. Salverda de Grave (De Franse woorden in het Nederlands, p. 338) wijt het aan Duitse invloed dat het suffix ‘istisch’ in het Nederlands soms juist pejoratieve kracht heeft. Hij wijst op ‘archaïsties’ (naast ‘archaïsch’) en ‘liberalisties’ (naast ‘liberaal’).

[p. 332]

bijvoorbeeld dat de termen ‘national’ en ‘nationaliste’ gedurende de gehele negentiende eeuw zijn opgenomen in de Franse woordenboeken, terwijl ‘nationalisme’ pas in 1874 in de Larousse verschijnt met de omschrijving: ‘Préférence aveugle et exclusive pour tout ce qui est propre à la nation à laquelle on appartient’.⁵⁸ Carel Vosmaer maakt eveneens systematisch onderscheid tussen ismen enerzijds en isten en istisch anderzijds. Vosmaer wijst ‘realisme’ en ‘idealisme’ af omdat deze termen per definitie duiden op eenzijdigheid; hij bepleit de noodzaak van het ideaal en van het individuele beginsel in de kunst, doch kiest welbewust niet voor het ‘individualisme’.⁵⁹ In 1874 komt het onderscheid als volgt aan de orde:

Men heeft de zucht de woorden al spoedig te bederven (...). Liberaal, modern, behoudend, idealist, realist, materialist - wie verlangt niet, wel ingezien, dat alles te zijn? Maar neen, men maakt er partijleuzen van, de tegenstander verwringt ze tot karikaturen, de courantschrijver tot scheldwoorden. En dan wordt ieder weer huiverig tot zoo'n isme te behooren. Waarom laat men die benamingen niet met rust in haar eigen beteekenis? Krijgt iemand het in zijn hoofd artillerist, of infanterist een scheldnaam te vinden? Welnu laat dan ook een materialist, een telegrafist en een ongodist eenvoudig gelden voor wat ze zijn.⁶⁰

Ieder wil ‘realist’ zijn, maar niemand wil tot het ‘realisme’ behoren, aldus Vosmaer. Ieder wil ‘materialist’ zijn, maar niemand wil tot het ‘materalisme’ behoren. De Levensbode, waarin J. van Vloten, en later ook H.J. Betz, met grote regelmaat schrijft over het juiste gebruik van termen als ‘naturalisme’ en ‘materialisme’, is weinig gecharmeerd van Vosmaers voorstel. Ik veronderstel dat Betz reageert op Vosmaers uitlatingen wanneer hij in 1874 schrijft dat men het materalisme onzedelijkheid verwijt en: ‘Daarbij maakt men dan fijne onderscheidingen tusschen de materialisten en het materialisme, alsof niet de gevolgen van het laatste zich het allereerst moeten openbaren bij zijn aanhangers’.⁶¹ Niet ieders taalgevoel is zo gevoelig voor het onderscheid tussen ‘isten’ en ‘ismen’ als dat van Vosmaer.

Afhankelijk van achtergrond en opleiding, van persoonlijke voorkeur en taalgevoel hechten de critici in de tweede helft van de negentiende eeuw verschillende betekenissen aan de term ‘realisme’, beschouwen ze het al dan niet als een scheldwoord of een barbarisme, en maken ze al dan niet onderscheid tussen ‘realisten’ enerzijds en ‘realisme’ anderzijds. De term ‘realisme’ stamt uit de wijsbegeerte en dit besef weerhoudt aanvankelijk filosofisch geschoolde critici ervan de term over te nemen in de kunst- en literatuurbeschouwing. Na 1860 lijkt deze factor minder belangrijk. In het algemeen kan worden gesteld dat hoe hoger

58 Ook in het Duits en Engels zit een groot tijdsverschil en verschil in waardering tussen ‘nationalist’/ ‘nationaal’ enerzijds en ‘nationalisme’ anderzijds (G. Bertier de Sauvigny, ‘Liberalism, nationalism and socialism’, p. 157). Volgens Sauvigny heeft een -isme vaak negatieve connotaties omdat men daarmee een gevoel tot een abstracte ideologie maakt. Ik denk dat Bertier, met alle verdiensten die zijn artikel heeft, hier de betekenis van het -isme verkeerd beoordeelt. De kern van het -isme zit niet in het ideologiseren van gevoelens maar in het oordeel van eenzijdigheid.

59 1856c.

60 1874.21.

61 B. [Betz], ‘Monistische beschouwingen’, Levensbode 1874, p. 17-64: 32.

[p. 333]

de opleiding en hoe verfijnder het taalgevoel is, hoe meer bezwaren er zijn tegen het typologisch en programmatisch gebruik van de term ‘realisme’ in de kunst- en literatuurbeschouwing. Door de negatieve connotaties van de term ‘realisme’ verzanden discussies over het ‘realisme’ in kunst en literatuur vaak in een weinig vruchtbaar heen en weer gepraat over betekenis en bruikbaarheid van de term ‘realisme’. Wie ‘realisme’ typologisch of programmatisch wil gebruiken, moet met veel omhaal van woorden uitleggen wat hij er precies onder verstaat, en dan nog reageren anderen vaak slechts op het gebruik van de term ‘realisme’ zonder in te gaan op de inhoudelijke argumenten. Zo bezien is het eigenlijk verwonderlijk dat de term ‘realisme’ toch ingeburgerd is geraakt in de kunst- en literatuurbeschouwing.