'Realisme' in de kunst- en literatuurbeschouwing in Nederland tot 1875

[p. 57]

3 Geschiedenis van de term ‘realisme’ tot 1855 in Nederland

3.1 De woordenboeken

In de Nederlandse woordenboeken vóór en uit de eerste jaren van de negentiende eeuw¹ is geen lemma ‘realisme’ opgenomen.² In het Algemeen woordenboek van kunsten en wetenschappen van Gerrit Nieuwenhuis uit 1822 krijgt het ‘realisme’ echter enige aandacht, en aan het einde van de jaren veertig wordt het ‘realisme’ steeds vaker als filosofische stellingname in de woordenboeken vermeld.³ De omschrijving in Kramers Algemeene kunstwoordentolk uit 1847 is representatief:

Realismus: de werkelijkheidsleer, de philosophische leer, die aan de dingen buiten ons een werkelijk wezen toeschrijft, dat onafhankelijk is van onze voorstellingen (het tegengest. van idealismus); Realisten, pl. aanhangers dezer leer, zaakgeloovers; in de middeleeuwen die scholastieken, welke de algemeene begrippen der dingen voor iets reëels of werkelijks hielden (in tegenst. met de nominalisten).⁴

De kortste omschrijving van ‘realismus’ is die van de vijfde, gewijzigde druk van Kramers Woordentolk uit 1851, waarin ‘realismus’ wordt omschreven als ‘werkelijkheid-leer’.⁵ De uitvoerigste omschrijving staat in het Algemeen noodwendig woordenboek der zamenleving van P.G. Witsen Geysbeek. Het deel P-Sce verscheen in 1847; op bladzijde 2234 wordt aandacht geschonken aan ‘realismus’ en ‘realisten’.

1 De hoofdredacteur van het Woordenboek der Nederlandse taal te Leiden was zo vriendelijk mij inzage te geven in de collectie woordenboeken en encyclopedieën. Daarnaast heb ik alle oplagen onderzocht van de door F.M. Claes (A bibliography of Netherlandic dictionaries (1980), p. 12-22) genoemde Nederlandse woordenboeken na 1800, voorzover aanwezig in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam.

2 Het deel ‘Bastaardt-woorden’ van L. Meyers woordenschat (Amsterdam 1745) bevat wel de lemmata ‘realiseren’ (bestaan, in wezen zijn) en ‘realiteit’ (zaaklykheit, daadlykheit), terwijl in het deel ‘Konst-woorden’ zijn opgenomen: ‘realis’ (zaaklyk, zakig), ‘realissimus’ (allerzaaklykst), ‘realitas’ (zaaklykheit, daadlykheit) en ‘realiter’ (daadlyker, zaaklyker). Het lemma ‘realisme’ ontbreekt bijvoorbeeld in het Huishoudkundig habdboek of huishoudelijk woordenboek verkort, van Noël Chomel (Amsterdam 1800-1803); in H. Wester, Woordenboekje, behelzende één lijstje van minbekende Nederlandsche woorden, en één van meest in gebruik zijnde bastaardwoorden (Groningen 1826); en in de twaalfde druk van L. Meyers woordenschat, bevattende in drie deelen, de verklaring der basterdwoorden, kunstwoorden en verouderde woorden, laatstelijk merklijk verbeterd en vermeerderd door Ernst Willem Cramerus (Dordrecht 1805).

3 Gt. Nieuwenhuis, Algemeen woordenboek van kunsten en wetenschappen, voor den beschaafden stand en ten behoeve desgezelligen levens, onder medewerking van een aantal vaderlandsche geleerden bijeenverzameld (Zutphen 1826). Deel R-S.

4 J. Kramer, Jz., Algemeene kunstwoordentolk, bevattende de vertaling en verklaring van alle vreemde worden en zegswijzen, die in geschriften van allerlei aard, in de taal der zamenleving, in handel, bedrijf enz. voorkomen (enz.) (Gouda 1847).

5 Kramers' woordentolk verkort, bevattende de vertaling en verklaring van vele duizenden vreemde woorden, waarvan de kennis voor den ambtenaar, koopman, fabriekant, kunstenaar, dagbladlezer enz. van dagelijksche behoefte is. Vijfde, op nieuw aanzienlijk vermeerderde en verbeterde druk (Gouda 1851).

[p. 58]

realismus, in tegenstelling van idealismus,⁶ is dat wijsgeerig stelsel, hetwelk niet alleen iets reëels (wat is of werkelijk bestaat) aanneemt, maar dit reële of reale ook beschouwt als het eerste en oorspronkelijke, om daarna door beweging, ontwikkeling, vorming, verbinding enz. van hetzelve al het ideale (bewustzijn, voorstelling enz.) af te leiden. De hoofdstelling van het realismus is bijgevolg deze: het reale is het oorspronkelijke, waaruit het ideale moet worden afgeleid (realeprius, idealeposterius); want het ideale is voortgevloeid uit het eerste, en moet daaruit onafgebroken worden afgeleid. Dit stelsel berust natuurlijk op eene hoofdstelling, welke nooit te bewijzen valt, dewijl niemand ooit zal kunnen betoogen, dat het ideale of denkbeeldige is afgeleid van het reale of bestaande. Tegen het realismus, als wijsgeerig stelsel, pleit echter niet alleen dit, dat hetzelve zijne hoofdstelling niet bewijzen kan; maar er valt daartegen nog meer in te brengen. Wanneer men voortbouwt op den grondslag van het realismus, dan lost hetzelve zich op in een dood materialismus, mechanismus of fatalismus, en kan derhalve onmogelijk worden beschouwd, als overeenkomstig met de behoeften van den menschelijken geest. Daarbij komt nog dit, dat het realismus zich zelf natuurlijk beperkt binnen de grenzen van tijd en ruimte, en zich derhalve vertoont als sensualismus en empirismus. De eerste grieksche wijsgeeren (d.i. de wijsgeeren uit de jonische of physische school) waren nagenoeg allen dergelijke realisten; want zij namen of een zeker element (water, lucht of iets dergelijks) of een verward mengsel van alles (den chaos) aan, als het reale grondbeginsel van alle dingen, waaruit de wereld met alle levende en denkende wezens ontstaan was, nu door verandering (verdikking of verdunning), dan door afscheiding (scheiding van het gelijksoortige en ongelijksoortige) enz. Er waren echter ook toen reeds eenigen, die duidelijk gevoelden, dat dit leerstelsel den menschelijken geest onmogelijk kon bevredigen, en deze riepen thans een oorspronkelijk levend en denkend wezen te hulp, om daardoor te kunnen voldoen aan 's menschen hoogere behoeften. Dit wezen schonken zij de magt, om op de ruwe stof te werken, en aan dezelve alle vormen te geven. Anderen zochten een zoodanig wezen in de stof zelve, en kwamen derhalve het pantheismus en hylozoïsmus zeer nabij. Met betrekking tot de scholastische realisten moeten wij hier opmerken, dat men hen in het algemeen verdeelen kan in platonische en aristotelische realisten, naarmate zij zich meer aan de stellingen van plato of aan die van aristoteles hielden. Wanneer de realisten worden tegenovergesteld aan de humanisten, dan verstaat men daaronder onderwijzers of paedagogen, die aan de zoogenaamde realiën (...) de voorkeur toekennen boven eene wetenschappelijke beoefening der oude letterkunde.⁷

Witsen Geysbeek onderscheidt drie betekenisvelden voor de term ‘realisme’. Ten eerste ‘realisme’ als een (verwerpelijk) metafysisch stelsel, dat alleen de materie beschouwt als ‘het eerste en oorspronkelijke’; daarnaast ‘realisme’ als de benaming voor een der partijen in de

6 ‘Idealismus’ wordt in het eerste deel van het Algemeen noodwendig woordenboek der zamenleving, dat in 1836 verscheen, onder andere omschreven als het door Kant bestreden ‘wijsgeerig stelsel, volgens hetwelk de dingen buiten ons blootelijk als verschijnselen worden beschouwd (...), doch inderdaad niet bestaan’ (p. 812).

7 Witsen Geysbeek, Algemeen noodwendig woordenboek, Deel III (1847), p. 2234. Een vergelijkbare omschrijving is opgenomen in P. Weiland, Kunstwoordenboek of verklaring van allerhande vreemde worden, benamingen, gezegden en spreekwijzen, die, uit verscheiden talen ontleend, in de zamenleving en in geschriften, betreffende alle vakken van kunsten, wetenschappen en geleerdheid voorkomen ('s-Gravenhage 1824) en de ‘Nieuwe volledige uitgaaf’ die in 1846 in Dordrecht verschijnt.

[p. 59]

universaliastrijd en - ten slotte - ‘realisme’ als een pedagogisch streven. Witsen Geysbeek lijkt sterk op Duitse voorbeelden te leunen. Het is echter maar zeer de vraag of de term ‘realisme’ in de eerste helft van de negentiende eeuw ook zo wordt gebruikt in de Nederlandse tijdschriften.

Bij de bestudering van de tijdschriften is mijn aandacht in de eerste plaats uitgegaan naar de kunst- en literatuurkritieken, en ik heb niet alle filosofische studies in de tijdschriften nauwkeurig gelezen. Ik heb ze echter goed genoeg doorgekeken om staande te durven houden dat de term ‘realisme’ nauwelijks een rol speelt in het filosofische debat in het tweede kwart van de negentiende eeuw. In inleidende werken wordt de term ‘realisme’ soms gebruikt,⁸ en incidenteel wordt hij gebruikt als synoniem voor ‘empirisme’ of ‘ervaringswijsbegeerte’.⁹ Als filosofen al over ‘realisme’ of ‘realisten’ spreken, dan is het vrijwel altijd ter aanduiding van de middeleeuwse filosofische richting, van wat in het woordenboek van Witsen Geysbeek ‘de scholastische realisten’ wordt genoemd. Voor de contemporaine filosofie wordt de term nauwelijks gebruikt.

In 1843 plaatst een schrijver in Het leeskabinet het realisme tegenover het humanisme,¹⁰ en in 1845 pleit een Gids-recensent voor een grotere verspreiding van ‘realistische kennis’.¹¹ Dit gebruik van de term ‘realistisch’ en ‘realisme’ gaat terug op de benaming van de pedagogische richting van het Realismus, die bepleit op de middelbare scholen minder aandacht te besteden aan de klassieke talen en tijd vrij te maken voor vakken als natuurkunde en wiskunde, die meer op praktisch nut en het leven van alledag zijn gericht. Deze stroming zou uiteindelijk leiden tot de oprichting van de ‘Real-schule’ in Duitsland en de HBS in Nederland.¹² De tegenstanders van deze beweging verenigen zich onder de vlag van het Humanismus.¹³ Uit het feit dat de Gids-auteur het woord ‘realistisch’ cursiveert, mogen we opmaken dat hij het een bastaardwoord vindt; zijn twijfel over de woordkeuze

8 Zie bijvoorbeeld de classificatie van verschillende filosofische systemen door de Duitse filosoof Heinrich Schmid, in diens Voorlezingen over het wezen der wijsbegeerte en hare beteekenis voor wetenschap en leven. Voor denkende lezers, door Heinrich Schmid. Uit het Hoogduitsch vertaald en met ophelderingen voorzien, door F.C. de Greuve, Hoogleeraar te Groningen. Het realisme is volgens Schmid het monistische systeem ‘volgens hetwelk het kennen door de voorwerpen bestemd wordt, zoodat het subjective van het objective afhangt, en het reale het absolute is’ (zie de anonieme recensie van dit werk in Godgeleerde bijdragen 1840 II, p. 481-502: 487).

9 Zie J. Nieuwenhuis, [over] Het idealisme of de Licht-philosophie der XIX eeuw, in betrekking tot het christendom beschouwd; en van het standpunt der Christelijke openbaring en der ervarings-wijsbegeerte wederlegd, door H. Timmer, Algemeen letterlievend maandschrift 1847 II (Boekbeoordeeling), p. 479-491. Zie ook de opmerking van J. van Vloten dat ‘de Ervaringsmannen’ als C.W. Opzoomer niet gerechtigd zijn zich een oordeel aan te matigen over Spinoza: ‘De ervarings-wijsgeeren en -redenaars dezer dagen zijn reeds door hunne eenzijdige ingenomenheid, hunnen overdreven ijver voor hunne aangebedene, tot eene rechtmatige beoordeeling van den wijsgeer [Spinoza], die toch niet minder ervaringsman dan idealist, realist dan bespiegelaar was, ongeschikt’ (J. van Vloten, ‘Antikritiek’, Vaderlandsche letteroefeningen 1854 II (Mengelwerk), p. 541-545: 545).

10 [anon.], ‘Uit het reisjournaal van een Duitschen natuurkundige. VI.’ (Naar het Hoogduitsch), Het leeskabinet 1843 IV, p. 97-117: 105.

11 Zie J.G.F.E., [over] Geschiedenis der merkwaardigste uitvindingen, van den vroegsten tijd tot op den tegenwoordigen [...], uit het Hoogduitsch van dr. E.M. Vogel, De gids 1845 I (Boekbeoordeelingen), p. 984-989: 988.

12 Vergelijk bijvoorbeeld het Kunstwoordenboek, of verklaring van allerhande vreemde woorden enz., van P. Weiland ('s-Gravenhage 1824), waarin ‘Reaalschool’ wordt omschreven als ‘eene school, in welke niet enkel woorden en talen, maar ook tot het burgerlijk leven noodige kunsten en wetenschappen geleerd worden’ (p. 385).

13 Elders wordt over deze discussie gesproken als de strijd tussen de ‘reële’ en de ‘formele’ opvatting.

[p. 60]

spreekt hij zelfs met zo veel woorden uit: de recensent vraagt om een verspreiding in ruimere kring van ‘praktische of liever (men vergeve ons het woord) realistische kennis’.

3.2 De tijdschriften

Witsen Geysbeek dekt het contemporaine woordgebruik niet volledig, want in de tijdschriften heb ik een aantal passages aangetroffen die met het Algemeen noodwendig woordenboek in de hand niet goed te begrijpen zijn. De eerste stammen uit 1838 wanneer S. de Jong in de Algemeene konst- en letter-bode schrijft:

De schilders hadden voor de kerken, even als de Grieksche beeldhouwers voor hunne tempels het goddelijke in de voleindiging der menschelijke vormen trachten voor te stellen, en sommigen waren daarin, getuige de Madonna's van da Vinci, Raphaël, Sasso Ferrato en anderen, uitmuntend geslaagd. Meer kon men bij de toenmalige kennis in wetenschappen en fraaije letteren en het bekrompene der godsdienstige begrippen niet verwachten. De poging der kunst, om het idealisme door réalisme voor te stellen, had het hoogste standpunt bereikt, en verviel zij daarna in het laatst der 16de eeuw niet geheel, dan verloor zij toch een groot gedeelte van hare veerkracht (...).
De pogingen der beste Italiaansche Schilders der 15e en 16e eeuw [Da Vinci, Raphaël etc.], om het ideälisme door réalisme, of het goddelijke in de voleindiging der menschelijke vormen voor te stellen, had het hoogste standpunt bereikt.¹⁴

Zeven jaar later gebruikt J.J.L. ten Kate ‘realistisch’ zoals Schiller de term in Über naive und sentimentalische Dichtung gebruikt had, waar hij zegt ‘goethe had, in de plaats van 't afgewezen Christendom, het realistische streven naar volkomen beschaafde Natuur tot zijn godsdienst gekozen; schiller daarentegen stelde er de Metafyzika voor in de plaats’.¹⁵ Ook Henry Riehms vergelijking tussen Goethe en Schiller uit 1849 is direct te herleiden tot de briefwisseling tussen deze schrijvers.

Goethe's poëzij kenmerkt zich juist door die realistische rigting, welke noodzakelijk is voor de gezondheid en degelijkheid van alle kunst, terwijl een vormende en vrij opvattende geest in haar de werkelijke stof beheerscht. Schiller's poëzij had, in den beginne, eene overwegend idéalistische rigting, maar rustte, in later' tijd en na lange schommeling, in het evenwigt tusschen werkelijkheid en idéaliteit. Toen nu alles

14 S. de Jong, ‘Iets over de tegenwoordige schilderkunst in Europa’, Algemeene konst- en letter-bode 1838 I, p. 226-232, 245-252, 275-281, 290-296, 306-313, 323-327, 359-365, 403-412, 419-422. Hier respectievelijk p. 229 en 406 (in Bijlage II: 1838.01). S. de Jong is waarschijnlijk de uit Leeuwarden afkomstige kunstschilder Servaas Cornelis de Jong (zie P.A. Scheen, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars (1750- 1880) (1981), p. 252).

15 V..........s [J.J.L. ten Kate], [over] Friedrich Schiller. Eene schets, van Sir Edward Bulwer Lytton, vertaald door S. Vissering, De spektator 1845 (vijfde deel), p. 289-297:295 (in Bijlage II: 1845.01). Voor het oplossen van de pseudoniemen in De spektator heb ik, hier en elders, gebruik gemaakt van P.G.L. van Rijswijck, De spektator van J.A. Alberdingk Thijm. 1842-1850 (1968).

[p. 61]

ontwaakte, kon de schilderkunst niet blijven voortdommelen; ze wachtte slechts op de rust des vredes, om zich te vertoonen in glansrijke ontwikkeling.
Wanneer men den smaak van onzen tijd beschouwt, onafhankelijk van andere invloeden én het grooter tal der kunstenaarsscheppingen, dan moet men dien voor landschaps- en genre-schilderkunst als overwegend erkennen, en hoewel zich daarin 't gebrek openbaart aan kerkelijken en nationalen zin, is toch de doorblinkende realistische rigting verheugend, omdat van dáar een weldoende invloed op de historische kunst kan en zal werken, vooral wanneer deze zich tevens laat doortrekken van den historischen geest, welke nu de protestantsche godgeleerdheid en alle stellige wetenschappen in Duitschland doordringt .¹⁶

‘Realisme’ wordt in Nederland ook na 1850 slechts spaarzaam gebruikt. Uit 1851 stamt een vindplaats van ‘realistiesch’ die direct ingegeven is door het Duitse origineel. D. Dorbecks vertaling van de ‘Brieven over landschap-schilderkunst’ van de Duitse schilder en theoreticus C.G. Carus bevat de volgende passage:

Verheerlijking der menschelijke form (...) is, naar wy gezegd hebben, het ware doel der plastiek, en wel verheerlijking der menschenform van de zijde harer physische kracht en schoonheid; zy is van daar volgends haar wezen realistiesch (werkelijk), en de form op zich-zelf, niet de uitdrukking daarvan, wordt door haar beöogd.¹⁷

Interessanter is dat in 1852 voor het eerst wordt gesproken over het ‘realisme’ van de Nederlandse schilderschool. Naar aanleiding van de oprichting van het standbeeld van Rembrandt van Rijn schrijft het Nieuw Nederlandsch magazijn:

De schilderkunst heeft in de Nederlanden, sedert de middeleeuwen zulk eene krachtige houding ten aanzien van het leven en de geschiedenis van het volk aangenomen, dat zij door haren omvang en gewigt, het eerst na de italiaansche school verdient genoemd te worden. Haar karakter is tegenover dat der laatste, in het groote en geheele, als naturalismus en individualistiek te verstaan, welke beide rigtingen, zij dikwerf tot in het uiterste vervolgde. Heeft nu de nederlandsche school ook het hoogste doel der kunst, namelijk de voorstelling van het verhevene in de menschelijke natuur, niet volkomen bereikt, zoo is zij tevens van het denkbeeldige en onnatuurlijke, door het gezonde van haar grondbeginsel, meer bevrijd gebleven dan eenige andere school; zij heeft niet slechts de hoogste zegenpraal van het koloriet

16 Henry Riehm, ‘Opmerkingen omtrent schilder- en bouwkunst, voornamelijk kerkelijke’, De gids 1849 II, p. 329-351: 330 (in Bijlage II: 1849.01). Riehm treedt hier niet op als auteur, maar als vertaler, en wel van Gedanken über Malerei und Baukunst besonders in kirchlicher Beziehung, van Dr. W.M.L. de Wette. Dit verklaart de opmerking over het ‘gebrek aan nationale zin’, dat zou blijken uit de grote belangstelling voor de genre-schilderkunst.

17 D. Dorbeck, ‘Brieven over landschap-schilderkunst’, naar Dr. C.G. Carus, De kunstkronijk 1851, p. 22-23, 28-30, 38-42, 78-82, 93-94; 1852, p. 24-28; 1853, p. 37-43, 52-65; 1854, p. 30-38, 82-85: 78-79: 1851, p. 78-79 (in Bijlage II: 1851.01). Bij Carus luidt deze passage: ‘Verherrlichung der menschlichen Gestalt (...) ist, wie gesagt, das wahre Ziel der Plastik, und zwar Verherrlichung der Menschen Gestalt von der Seite ihrer physischen Kraft und Schönheit; sie ist daher ihrem Wesen nach durchaus realistisch, und die Gestalt an sich, nicht der Ausdruck derselben, wird von ihr gesucht’ (geciteerd naar: C.G. Carus, Neun Briefe über Landschaftsmalerei, geschrieben in den Jahren 1815 bis 1824 [1947], p. 42).

[p. 62]

11 Reproduktie naar Louis Roijer, ‘Rembrandt van Rijn’, 1852
Houtsnede (20,2 × 17,3 cm), Nieuw Nederlandsch magazijn 1852, p. 177

[p. 63]

aan te wijzen, maar ook een' waarlijk te bewonderen rijkdom van zielkundige scheppingen en dramatisch leven. Gedurende de veertiende eeuw was de nederlandsche schilderkunst nog eene spruit van de duitsche, en aan de school der idealisten verwant. Omstreeks het einde dier eeuw echter, ontwaakte met de oud-vlaamsche school der gebroeders van Eyck, de voorstelling van het werkelijke leven, het portret, het landschap, de perspectief, met één woord, het realismus; te gelijker tijd bereikte het koloriet eene kracht en gloed als in geene latere school.¹⁸

Het jaar erop gebruikt W. van Rehburg ‘realisme’ in wereldbeschouwelijke zin, wanneer hij opmerkt: ‘Het Idéaal weggenomen als doel voor het streven, wat blijft er over? Realisme, Materialisme’.¹⁹ De volgende vindplaats stamt uit 1853, wanneer W.B. Stoof ‘réalistisch’ pejoratief gebruikt. Hij schrijft onder andere over ‘gewaande trouwe copiïsten of de zoogenaamde réalisten’ die ‘daguerréotype-portretten’ maken:

Wij hebben den portretschilder in drie verschillende eenzijdige rigtingen nagegaan, en ontdekt, dat geene van hen nog kunstwerken daarstelt:
De flatterende schilder verzaakt, in zijn uitsluitend streven naar conventioneel schoon, karakter en waarheid.
De réalistische zoekt de waarheid tot in het kleine en onbeduidende, en mist daardoor karakter en schoonheid.
De eenvoudige verkrijgt slechts het algemeene, omdat het diepe en schoone boven de sfeer van zijne bevatting ligt.
Wij zullen nu eindelijk den waren kunstenaar nagaan, die schoonheid zoekt in de harmonie van geest en natuur; die het model weet te idéaliseren of groot op te vatten, zonder het te ontaarden.²⁰

Tot slot vond ik in De recensent uit 1853 van de hand van D. Dorbeck, die in 1851 nog moeilijkheden had met de vertaling van het ‘realistisch’ uit het Duits naar het Nederlands, de volgende vergelijking tussen Schiller en Goethe:

Arme Goethe! uw helderziende vriend Mephistopheles heeft het u by den aanvang uwer loopbaan reeds voorspeld, wat uwe richting des geestes van die der overige dichters en rijmelaars verwijdert en u voor alle tijden izoleert: ‘Uw streven, uwe onuitwijkbare richting gaat dáarheen, om het werklijke eene poëtische form te geven; de andere zoeken het zoogenaamde poëtische, het imaginaire te verwezendlijken en dat geeft niets dan onbehou'en dingen’. (...) - Hoe kort is dit leven, hoe arm, kleen en nietig verschijnt al het werklijke, bestaande, ja, de gantsche waereld tegen dat, wat dezen in den boezem voelen en waarnaar zich het gantsche heelal richten moet. En

18 [anon.], ‘Rembrandt van Rijn. Herdacht bij de oprigting van zijn standbeeld te Amsterdam, op den 27sten mei 1852’, Nieuw Nederlandsch magazijn 1852, p. 177-184: 178 (in Bijlage II: 1852.01).

19 W. van Rehburgh [= G.E.C. Croiset], ‘Nederlandsch socialismus. Antwoord aan den heer A. Elink Sterk Junior’, De recensent. Algemeen letterlievend maandschrift 1852 II (Mengelwerk), p. 427-438: 432 (in Bijlage II: 1852.02). Van Rehburgh reageert op A. Elink Sterk, ‘Nederlandsch socialismus’, De recensent. Algemeen letterlievend maandschrift 1852 II (Mengelwerk), p. 327-337.

20 W.B. Stoof, ‘Over de teeken- en schilderkunst. Hare waarde voor wetenschap en industrie en haar invloed op beschaving’, Pantheon 1853 I, p. 146-153, 161-177: respectievelijk p. 170 en 174. Hierna: 1853.01. Zie over de in Utrecht werkzame tekenleraar en schilder Willem Benedictus Stoof: Scheen, Lexicon, p. 499.

[p. 64]

nu hier een dichter, die der werklijkheid zich aansluit, zoo als ze is, poëtiesch neemt en ze in hare form tracht te veredelen. Ginds verbijsterde, onbevredigde, hoogmoedige, heerschzuchtige, eigenbatige idealisten - hier een opgeruimde, het leven waardeerende en veredelende realist.²¹

In de periode 1835-1854 gebruiken de Nederlandse critici de termen ‘realisme’, ‘realistisch’ of ‘realisten’ nauwelijks. De vindplaatsen kan men globaal in twee categorieën verdelen. In de meest algemene zin duidt ‘realisme’ op een streven, een gerichtheid op de werkelijkheid, en staat het tegenover ‘idealisme’, dat zich van de werkelijkheid afwendt en gericht is op de wereld van de ideeën. Belangrijk is daarnaast dat in 1852 voor het eerst gesproken wordt over het ‘realisme’ van de Nederlandse schilderschool. In het Nieuw Nederlandsch magazijn wordt de term ‘realisme’ gebruikt voor een combinatie van het schilderen van de natuur in plaats van ideeën (het naturalistische aspect) met de uitdrukking van het individuele in plaats van het algemene (het individualistische aspect).

In een aantal citaten wordt Goethe in verband gebracht met het realisme en vergeleken met Schiller die de tegenovergestelde richting vertegenwoordigt, een vergelijking die vanaf het prille begin een wezenlijk element vormt van hun correspondentie. In deze brieven wordt lang niet altijd over ‘realisten’ of ‘idealisten’ gesproken maar later vatten de critici dit thema wel onder die termen samen, en worden Schiller en Goethe beschouwd als de personificatie van twee soorten poëzie en twee soorten kunsttheorie: Schiller is de dichter van de idee, Goethe is de dichter van de werkelijkheid; Schiller is de idealist, Goethe de realist.²² Deze vergelijking, waarop hierboven Ten Kate en Riehm zinspelen, loopt ook als een rode draad door de studie die D. Dorbeck in de jaren vijftig over Goethe en Schiller publiceert. De vergelijking tussen de idealist en de realist ligt bovendien ten grondslag aan het proefschrift waarmee L.S.P. Meijboom in 1840 de titel van doctor in de theologie verwerft.

21 D. Dorbeck, ‘Goethes aristokratisme. Eene psychologische studie’, De recensent. Algemeen letterlievend maandschrift 1853 II (Mengelwerk), p. 401-431: 428-429 (in Bijlage II: 1853.02).

22 Tot ver in de negentiende eeuw valt de vergelijking tussen Goethe en Schiller uit ten gunste van Schiller. Volgens Van der Laan stelt men ‘gedurende de 19e eeuw alleen daarom zoo dikwijls de vraag, wie “grooter” is, Schiller of Goethe, om van eigen hoogstaande gevoelens blijk te kunnen geven door haar ten gunste van den eerste te beantwoorden’ (J.E. van der Laan, Goethe in de Nederlandsche letterkunde (1933), p. 57). In de tweede helft van de negentiende eeuw wordt Goethe vaak boven Schiller geplaatst (zie bijvoorbeeld de paragrafen van Van der Laan over C.W. Opzoomer (p. 135-136) en het artikel van J. van Vloten over ‘Schiller en Goethe in tegenstelling’, dat in 1872 in Levensbode verschijnt).

3.3 De dissertatie van L.S.P. Meijboom (1840)

Het is eigenlijk onjuist te stellen dat L.S.P. Meijboom in zijn dissertatie van 1840 de term ‘realisme’ gebruikt. De dissertatie is - zoals te doen gebruikelijk - in het Latijn geschreven en noch in de titel (Commentatio theologica de ideis et rebus in facto positis, in re christiana apte conjunctis), noch in de studie zelfkomt het woord ‘realismus’ voor. Dat is echter wel het geval

[p. 65]

in de vertaling van de titel door J. Witkop: Verhandeling, bevattende eene Voorstelling des Christendoms als de hoogste vereeniging van ideën en daadzaken, Idealisme en Realisme. In het theologische tijdschrift Waarheid in liefde geeft Witkop een uitvoerig leesverslag van deze dissertatie.²³

23 J. Witkop, hervormd dominee in het Friese Metslawier, schrijft zijn verslag voor Waarheid in liefde, het huisorgaan van de Groninger theologen. Witkop volgt Meijboom op de voet en het is beter te spreken van een vertaling en samenvatting van de dissertatie dan van een kritiek. Vandaar dat ik me gerechtigd acht te spreken van Meijbooms gebruik van de term ‘realisme’ terwijl ik me eigenlijk baseer op Witkops vertaling van Meijbooms dissertatie. Dat Witkop een goede reden had de term ‘realisme’ te gebruiken bij het vertalen van Meijbooms werk zal later nader worden beargumenteerd.

De realist en de idealist

In Meijbooms dissertatie staan volgens Witkop ‘realisme’ en ‘idealisme’ tegenover elkaar als opponerende richtingen. Het realisme en het idealisme zijn twee beschouwingswijzen die te allen tijde en op alle levensgebieden kunnen worden aangewezen.

De geschiedenis der beschaving van het menschdom doet ons zien, dat langs twee wegen het menschdom steeds is voortgegaan in het rijk der waarheid. Steeds waren en zijn er, die zich streng houden aan de waarnemingen hunner zinnen en geene schrede verder wagen; die opmerken, wat de geschapene wereld aan hen vertoont; opnemen, wat de beschouwingen van anderen omtrent natuur, wet en pligt, God en mensch, hebben geleerd, om daarnaar hunne denk- en levenswijze in te rigten. Op het gebied des schoonen letten zij alleen op de met het zinnelijk oog te aanschouwen schoonheid; den mensch betrachten zij in den ondeelige [het individu, TS²⁴], niet in de menschheid; in het rijk der zedelijkheid erkennen zij als pligt, al wat door de wetten van den staat en de zedelijkheid omtrent 's menschen handelwijze wordt voorgeschreven; hunne deugd is eene uitwendige. Hunne kennis van God is in een vast stelsel gesloten en de Oneindige wordt meest in handelingen gediend; in één woord, de stoffelijke natuur en het menschelijk leven wordt bij de zoodanigen door de zintuigen, de ondervinding, vaste levensvormen, wetten en stelsels bepaald en daarvan afhankelijk gemaakt. Zij zoeken in alles kennis der zaken, van het wezenlijk bestaande (res, facta)²⁵ en worden daarom niet ten onregte met den naam van Realisten bestempeld.²⁶

De realisten vertrouwen alleen op zintuiglijke waarnemingen. In ethisch en religieus opzicht houden zij vast aan de bestaande opvattingen, en wat de kunst betreft zijn zij slechts geïnteresseerd in uiterlijke schoonheid. Diametraal tegenover het type van de realist staat

24 ‘Met individu, heeft het vorige geslacht veel getobd’, aldus N. Beets in 1865. ‘Men wilde het volstrekt vertalen. meerman, in zijne keizerlijke hexameters, door ondeelbare (...); collot d'escury (...) door ondeelige; maar dan kwam er duidelijkheidshalve (individu) tusschen twee haakjes bij’ (Nicolaas Beets, ‘Over neologismen’, Handelingen van het VIIIste Nederlandsch taal- en letterkundig congres, gehouden te Rotterdam, den 11, 12 en 13 september 1865 (Rotterdam 1865), p. 55-60: 59).

25 Zie over de moeilijkheden bij het vinden van een Latijns of Nederlands equivalent voor de nieuwe termen ‘Tatsache’ en ‘matter of fact’: J. Roelevink, Gedicteerd verleden. Het onderwijs in de algemene geschiedenis aan de Universiteit te Utrecht, 1735-1839 (1986), p. 219.

26 J. Witkop, [over] Commentatio theologica de ideis et rebus in facto positis, in re Christiana apte conjunctis, van L.S.P. Meijboom, Waarheid in liefde 1842, p. 275-330: 278-279.

[p. 66]

- aldus Meijboom - het type van de idealist, wiens natuurbeschouwing, kunstopvattingen en standpunten over ethiek en theologie als volgt worden beschreven:

In hunne beschouwingen der natuur zoeken zij door de waarneming van het veranderlijke naar iets onveranderlijks, naar wet en kracht, die slechts door de rede kunnen bevat worden; op het schoonheidsgebied streven zij naar het ideaal des schoonen, in hetwelk alle de bestanddeelen des schoonen harmonisch zijn vereenigd; in de menschenwereld rigten zij hun' blik op al het voortreffelijke, niet in éénen mensch, maar in het menschelijk geslacht, om uit dit voortreffelijke, door zamenvoeging, schifting en veredeling het volmaakte beeld der menschheid te doen uitkomen, verre verheven boven de wezenlijkheid. Op het gebied der zedelijkheid en godsdienst streven zij naar de hoogste, geestelijke volmaaktheid, verre verheven boven wet en voorschrift. De gansche schepping is hun het boek, waaruit Gods wezen en gezindheid is te kennen, en de gemeenschap met dat Wezen is hun eene inwendige, geestelijke, in één woord, overal zoeken zij naar het oneindige, volmaakte, eeuwige, naar ideën. Vandaar den naam van Idealisten, welke den zoodanigen wordt gegeven.²⁷

Er zijn volgens Meijboom twee manieren om naar de wereld te kijken: als een realist, dat is als iemand die alleen afgaat op zijn zintuiglijke waarnemingen van de gegeven vormen, of dit nu op het gebied van de kunst, de moraal of de theologie is; of als een idealist, dat wil zeggen als iemand die op zoek is naar de eeuwig geldende, volmaakte ideeën. Het zal duidelijk zijn dat Meijboom een trouw lezer is geweest van Schillers verhandeling Über naive und sentimentalische Dichtung, waaruit deze passages vrijwel zijn overgeschreven. Opmerkelijk is wel dat Meijboom het typologisch onderscheid tussen de ‘realist’ en de ‘idealist’ gebruikt als leidraad voor de geschiedenis van de filosofie, die hij beschouwt als een voortdurende pendelbeweging tussen realisme en idealisme. Meijboom beschrijft bijvoorbeeld hoe zich na de ‘realistische geestesrichting’ van de oudste Griekse wijsgeren een behoefte aan ideeën openbaart in het denken van Eleaten als Xenophanus en Parmenides, die hij karakteriseert als ‘de ijsbrekers op het gebied van het Idealisme’.²⁸ Het patroon van afwisseling en (pogingen tot) verzoening van tegendelen openbaart zich ook in de geschiedenis van de kunst. Voordat ik daar nader op in kan gaan moet ik echter eerst een praktisch probleem aan de orde stellen. Witkop volgt Meijboom weliswaar nauwgezet, maar de passages in het werk van Meijboom die specifiek over kunst gaan, bespreekt hij niet zo uitgebreid.²⁹ Het hiernavolgende is direct gebaseerd op Meijbooms tekst, zonder tussenkomst van Witkop.³⁰

27 J. Witkop, [over] Commentatio theologica, van L.S.P. Meijboom, p. 279-280.

28 J. Witkop, [over] Commentatio theologica, van L.S.P. Meijboom, p. 280.

29 Witkop schrijft zijn bespreking van Meijbooms dissertatie voor Waarheid in liefde, een tijdschrift dat zich erop toelegt ‘godsdienstige onderwerpen voor een grooter publiek’ te behandelen. Dat hij weinig aandacht besteedt aan de esthetische en cultuurkritische opmerkingen in Meijbooms werk mag dan ook niet als een teken van afkeuring worden geïnterpreteerd. Zie voor de karakterisering van Waarheid in liefde de Algemeene geschiedenis van K.F. Becker, vertaald door A. Doijer, Tz. Deel 21 (Haarlem 1840), p. 343.

30 Mijn speciale dank gaat uit naar Dr. Dirk Schouten uit Nijmegen die zo vriendelijk was de desbetreffende Latijnse passages voor mij te vertalen.

[p. 67]

Realisten en idealisten in de kunst

De geschiedenis van de kunst wijst volgens Meijboom uit dat er twee typen kunstenaars zijn: de realist en de idealist. De realist streeft naar nabootsing van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid, de idealist naar de uitbeelding van ideeën. Het blijkt dat Meijboom de realist volkomen gelijkschakelt met wat Schiller ‘de naïeve dichter’ noemt en evenzo ‘de idealist’ en ‘de sentimentele dichter’ aan elkaar gelijkstelt. Voorbeelden van realistische schilders en beeldhouwers, van kunstenaars die in hun werk ‘de vorm der diverse voorwerpen, de lichamen van dieren en mensen’ tot uitdrukking brengen, zijn volgens Meijboom te vinden bij de Egyptenaren (denk aan de mummies), de Etrusken en de oudste Christenen. Bij poëzie- en toneeldichters tekent het realisme zich af waar de dichtkunst ‘enkel een schildering is, geen scheppen van nieuwe werelden’. Een dergelijk type dichtkunst overheerst bij de Fransen en in oude Duitse en Nederlandse literatuur. Een recent voorbeeld is het werk van Goethe.

Er zijn - aldus Meijboom - ook kunstenaars geweest die niet de natuur willen nabootsen, maar die vanuit hun beschouwing van de natuur vorm willen geven aan hun ideeën. Meijboom wijst op de schildering van ‘edele gevoelens’ door Griekse beeldhouwers en schilders als Zeuxis, Apelles en Praxiteles en christelijke kunstenaars als Rafaël en Guido Reni; op de schildering van ‘grote deugden’ door Homerus, Milton, Klopstock en Xenophon; op de schildering van ‘algemene ideeën’ (ideae universales) door Pindarus, Horatius, Ossian en de middeleeuwse troubadours en, in de moderne tijd, door bijvoorbeeld Cats, Feith, Schiller en Körner. Ook toneelschrijvers hebben ‘algemene ideeën’ uitgedrukt. Omdat in de natuur het absolute goed of het absolute kwaad niet bestaat, kunnen volstrekt goede of volstrekt slechte toneelpersonages niet ontleend zijn aan de vormen der natuur en daarom put de toneelschrijver uit de wereld der ideeën. Als grote idealistische toneeldichters roemt Meijboom de Griekse dichters Aischylos, Sophocles en Euripides. Bovendien wijst hij op het werk van Shakespeare, (nogmaals) Schiller, Körner en Vondel, bij wie eveneens het streven waarneembaar is ‘vanuit het zintuiglijk waarneembare op te stijgen tot de idee van het volmaakte en absolute’, om zo bij de toeschouwers de liefde tot het goede te doen ontbranden.³¹

31 Ludovicus Suson Petrus Meijboom, Commentatio theologica de ideis et rebus in facto positis, in re christiana apte conjunctis (Groningen 1840), p. 4-5.

De verzoening van realisme en idealisme

Meijboom zoekt een theoretisch fundament op basis waarvan het realisme met het idealisme kan worden verzoend. Hoe kan de kunst de ideeën en het zintuiglijk waarneembare, ‘ideae’ en ‘res in facto positae’ verenigen?³² Meijboom wijst Hemsterhuis' opvatting af, dat de kunstenaar de natuur moet overtreffen door het over vele individuele voorwerpen en personen verspreide schone in één beeld samen te brengen. Meer mogelijkheden ziet hij in Schillers cultuurfilosofie, waarin wordt gesteld dat er twee typen mensen zijn: de realist en de idealist. Deze twee typen zijn van alle tijden en alle plaatsen. Realisten letten in de

32 Meijboom, Commentatio theologica, p. 44.

[p. 68]

kunst ‘alleen op met het zinnelijk oog te aanschouwen schoonheid’ en schilderen de individuele, de ‘ondeelige’ mens. De realistische kunstenaar ontleent zijn vormen uitsluitend aan de werkelijkheid. Idealisten daarentegen streven ‘naar het ideaal des schoonen, in hetwelk alle de bestanddeelen des schoonen harmonisch zijn vereenigd’; zij richten zich ‘op al het voortreffelijke, niet in éénen mensch, maar in het menschelijke geslacht’ en binden zich niet aan het bestaande. Hun doel is ‘om uit dit voortreffelijke, door zamenvoeging, schifting en veredeling het volmaakte beeld der menschheid te doen uitkomen, verre verheven boven de wezenlijkheid’, aldus Meijboom. De scheidslijn tussen de ‘realist’ en de ‘idealist’ in de kunst wordt gevormd door de keuze voor de individuele of de algemene vorm. Beide middelen hebben hun eigenaardige bezwaren: de realistische kunst, die de individuele vorm gebruikt, bevredigt alleen de zinnelijke behoeften van de mens; de idealistische kunst, die algemene vormen zoekt, bevredigt alleen de hogere verlangens en behoeften. Deze bezwaren kunnen niet opgeheven worden, en er moet voor gewaakt worden dat beide richtingen, die ieder voortkomen uit een oorspronkelijk menselijke behoefte, zich in de kunst naast elkaar kunnen ontwikkelen. In het afzonderlijke kunstwerk kunnen de eenzijdigheden niet opgeheven worden. In de totale kunstproduktie van de gehele mensheid moeten de eenzijdigheden van het realisme en het idealisme opgeheven worden door beide richtingen naast elkaar een plaats te garanderen.

Meijbooms dissertatie is - al is het dan ook in Witkops resumé van deze Latijnse dissertatie - het eerste mij bekende geschrift waarin uitgebreid over ‘het realisme’ gesproken wordt. Meijboom spreekt over ‘via realistica’ en over ‘idea’ versus ‘res’, Witkop over ‘de strijd tussen realisme en idealisme’. Gezien de inspiratiebron van Meijboom is deze vertaling volledig gerechtvaardigd, en daarmee lever ik het eerder beloofde argument om bij de bespreking van Meijbooms gebruik van de term ‘realisme’ geen systematisch onderscheid te maken tussen de Latijnse tekst van Meijboom en de Nederlandse vertaling van Witkop. Rest de vraag waarom Meijboom in zijn Latijnse tekst niet over ‘realismus’ versus ‘idealismus’ spreekt. Had hij dit gedaan, dan was hij waarschijnlijk beschuldigd van het schrijven van potjeslatijn. De uitgang ‘-ismus’ is bekend uit het Grieks, maar wordt als een barbarisme uit het Latijn geweerd.³³

Meijbooms dissertatie heeft weinig aandacht getrokken. Het exemplaar van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam was in ieder geval niet opengesneden toen ik het de eerste keer aanvroeg. Zijn proefschrift is een opmerkelijke, maar geïsoleerd gebleven toepassing van de cultuurfilosofie die Friedrich Schiller in Über naive und sentimentalische

33 Franz Dornseiff, ‘Der -ismus’ (1948), p. 348.

[p. 69]

Dichtung ontvouwde.³⁴ De typologie die Meijboom hanteert, vindt noch in eigen werk, noch bij anderen op korte termijn navolging.³⁵

34 Meijbooms studie ontbreekt in E.F. Kossmann, Festrede. Schillerfeier te 's Gravenhage 1805 - 9 mei - 1905. Met eene Nederlandsche Schiller-bibliografie, door Wouter Nijhoff (1905).

35 Na afronding van zijn studie theologie publiceert Meijboom talloze werken op ethisch, theologisch en esthetisch gebied. In deze Nederlandstalige verhandelingen gebruikt Meijboom de termen ‘realisme’ en ‘idealisme’ niet. Wel heb ik de term ‘realist’ aangetroffen in zijn inleiding bij de Franstalige editie van de werken van de achttiende-eeuwse Nederlandse filosoof Hemsterhuis, die hij ‘ni idéaliste, ni réaliste, mais l'un et l'autre’ noemt. Zie: ‘Coup d'oeuil sur Fr. Hemsterhuis et sa philosophie’, Supplément aux oeuvres philosophiques de François Hemsterhuis, door L.S.P. Meijboom (Leeuwarden 1850), p. 110-227: 214. Daarnaast bespreekt Meijboom in een Latijnstalige studie over Hemsterhuis uit 1840 verschillende manieren van filosoferen aan de hand van de begrippenparen ‘dogmatismus’ en ‘criticismus’, ‘naturalismus’ en ‘supranaturalismus’ en ‘realismus’ en ‘idealismus’ (zie de anonieme recensie over De Francisci Hemsterhusii, door L.S.P. Meijboom, Godgeleerde bijdragen 1840 II, p. 641-659: 656).

Conclusie 1835-1854

De term ‘realisme’ verschijnt in de jaren twintig van de negentiende eeuw in de Nederlandse woordenboeken als filosofische en soms als pedagogische opvatting. In de kunst- en literatuurbeschouwing worden de termen ‘realisme’ en ‘realisten’ vóór 1855 nauwelijks gebruikt. Een uitzondering is de dissertatie van L.S.P. Meijboom, wiens typologisch gebruik van de termen ‘realisme’ en ‘idealisme’ is ontleend aan Schillers verhandeling Über naive und sentimentalische Dichtung. In de tijdschriften wordt Goethe soms beschreven als behorende tot het realistische karaktertype. Dit gebruik van de term is vooral terug te voeren op de Briefwechsel tussen Goethe en Schiller.

Het typologisch gebruik van de term ‘realisme’ in het Nieuw Nederlandsch magazijn van 1852 is een uitvloeisel van de uit de zeventiende eeuw stammende traditie te spreken over het ‘naturalisme’ van de Nederlandse school.

Op twee plaatsen wordt de term ‘realisme’ pejoratief gebruikt: wanneer Stoof in 1853 de ‘réalistische’ schilder verwijt dat deze zich verliest in detailschoonheid, en wanneer G.E.C. Croiset, alias W. van Rehburgh, ‘Realisme’ gelijkstelt aan een platvloerse en materialistische wereldbeschouwing.

Van een historisch of een programmatisch gebruik van de term ‘realisme’ is, voorzover het esthetische opvattingen betreft, in Nederland vóór 1855 geen sprake.