Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

1922. Zooals het reilt en zeilt.

Eig. gezegd van een schip, zooals het ten anker ligt en in volle zee zeilt; dus: zooals het daar is (met al zijn toebehooren); overdrachtelijk wordt dit ook gezegd van andere zaken en personen, in den zin van: zooals ze daar zijn; fri. in skip sa 't it seilt en reilt; it hiele spil, sa 't rydt en fart; Joos, 53: gelijk het reist en zeilt. De oorspronkelijke vorm dezer uitdrukking luidt: zooals het rijdt en zeilt³⁾. Onder rijden verstaat men ten anker liggen (vooral in een storm), door de golven op

3) Zie deze verklaring ook bij Van Eijk I, Nal. 48; Harreb. II, 344.

[p. 205]

en neder geslingerd worden¹⁾, terwijl men ten anker ligt.; eng. to ride at anchor (reeds in 't Ags.). Zie R. Visscher, Brabbeling (ed. 1669), bl. 86:

Om duysent gulden soo het rijt en zeylt
Is 't schip dat Joris gekocht heeft geveylt.

In de 17^de en ook nog in de 18^de eeuw was dit de gewone vorm (Noord en Zuid XVII, 35-38; Ndl. Wdb. XIII, 204²⁾; vgl. o.a. nog Van Effen, Spect. II, 78: Vraagje my, wat ik in de waereld gedaan heb? wel die heb ik laaten ryden en zeilen, zo als hy het zelf goedvind. De tegenwoordige vorm ‘reilt en zeilt’ komt echter in het laatste gedeelte der 17^de eeuw ook reeds voor in de K.U.E. II, 240: Eindelijk wierd hy met bieden en looven de koop met mijn vader eens, en hy telden hem voor dit beest, zo als 't reilde en zeilde, tien rijksdaalders aan geld; vgl. verder V. Janus, 372: Zoo als het daar rijlt en zijlt; B.B. 183: Hij trekt zich van het schip, hoe het reilt of zeilt, al heel weinig aan; Handelsblad, 7 April 1914, p. 5 k. 1 (avondbl.): Een markt is het stellig niet, al kan men hier echter wel constateeren, dat alles wat in deze buurt reilt en zeilt tot het aardappelvak in verband staat; 9 Sept. 1914, p. 2 k. 6 (ochtendbl.): Men haalde levensmiddelen van boord, liet de zaak maar over den kant van het schip vallen, bekommerde er zich niet om of het heel was oftewel kapot en liet alles maar reilen en zeilen; Gids, Maart 1915 bl. 568: De struische kerel zooals hij reilt en zeilt, met al zijn ruwheid en al zijn teerheid; H. Post, 18 Dec. 1920, p. 1 k. 3: Zoowel Bismarck als Wilhelm worden in dit boek voorgesteld ongeveer in Adams costuum, precies zooals ze reilen en zeilen. - Oorzaak van deze verandering is de zucht om te rijmen. Vgl. voor dit verschijnsel mnl. etten noch tretten (voor tredden, betreden); praatjes vullen geen gaatjes (vroeger zakken); iemand kennen van haver tot klaver (vroeger gort); het Zuidnederl. eeuwig en ervig (zie n^o. 531); groote berommers (beroemers) zijn ijdele bommers³⁾; die wel doet, wel ontmoet⁴⁾; die quaet doet, quaet ontmoet (Brederoo I, 278); van hot noch tot weten (zie n^o. 966); het gron. brijven en brullen (= bullen), oude documenten, koopacten, enz. (Molema, 60 a); kanten en ranten (randen; Molema, 190 b); die 't eerst komt, 't eerst pompt (Nieuwe Taalgids VI, 182; XIII, 136); het Zuidndl. hulten en bulten (of knulten); het 17^de-eeuwsche: een groot hart, en een kleine start (= staart⁵⁾); hd. wei deits, zo geits (gelijk gij het deedt, zoo gaat het u; zie Sinnepoppen, 140); wie thon also lohn (Wander IV, 1183); later lat. uti vixit, ita morixit (Tuinman I, 265⁶⁾); tu ibi eris, ubi non peris (Archiv I, 377); aut capita aut navia (kruis of munt); enz.⁷⁾. In Zuid-Nederland gebruikt men in denzelfden zin:

1) Ndl Wdb. XIII, 203.

2) In Navorscher LXI, 181 wordt vermeld uit de I7de eeuw: een speeljacht zooals 't drijft en zeilt.

3) Ndl. Wdb. III, 337.

4) Vgl. C. Wildsch. VI, 13: die wèl doet, wèl vind, dat ook in de middeleeuwen bekend was; zie Hild. 154, vs. 151 en vgl. wye den anderen reden doet, reden dat hem gairne moet (Mloop IV, 481); in Prov. Comm. 308: Die wel doet die baet es sijn.

5) Winschooten, 284; Harreb. I, 287 b.

6) Vgl. hd. er hat morexit gemacht, hij is gestorven (Schrader, 500).

7) Zie over dit verschijnsel W. Wundt, Völkerpsychologie I, 424 vlgg.; Nyrop-Vogt, das Leben der Wörter, 186; O. Weise, Aesthetik der deutschen Sprache, 263.

[p. 206]

gelijk het waait (of haait) en draait (Rutten, 270 b; Antw. Idiot. 1411); vgl. ook ‘zooals hij daar gaat en staat’ (hd. wie es geht und steht); eene zaak zooals zij rekt en strekt (Joos, 50).

Naast ‘zooals het reilt en zeilt’ leest men ‘zooals het treilt en zeilt’; vgl. Harreb. III, 68; Handelsblad, 21 Juli 1913 p. 7 k. 4 (avondbl.): De tentoonstelling der Vrouw, zooals zij daar treilt en zeilt, is het werk der Vrouw; Het Volk, 11 Maart 1914 p. 1 k. 2: Wij wensten wel dat zij in streng incognito gedurende enige tijd het schoolleven, zoals het treilt en zeilt, konden medemaken. Deze vorm der zegswijze is ontstaan onder invloed van de 17^de-eeuwsche uitdr. met seil en treil (treklijn; ofr. traille¹⁾ en het wkw. treilen, een schip voorttrekken (Kil.; in het Mnl. is het intr.²⁾; ofr. trailler; eng. to trail); vgl. nd. treideln (Kluge, Seemansspr. 793). Nog in het oostfri. 't ganse schip mit seil un treil³⁾; fri. in skip mei seil en treil.

1) Winschooten, 318: Treil noemen de seelui een lijn, daar men een schuit mee' voort trekt: en hier van het seggen: Ik verkoop uuw de schuit met seil en treil, dat is, soo als sij rijd, en seild: het een met het ander; Brederoo, Griana, 1512.

2) Vgl. Mnl. Wdb. VIII, 662: Wilden zee (zij) treelen in Zeelant of elre met haren scepen.

3) Ten Doornk. Koolm. III, 432.