Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

407. Den dans ontspringen,

d.w.z. het gevaar ontkomen. Men kan dans hier opvatten in den zin van strijd (ook het nhd. tanz wordt sedert de 16^de eeuw in dien zin gebruik), of in dien van doodendans, waarvan voorstellingen in de middeleeuwen

[p. 159]

aangetroffen werden op muren van kerkhoven, en vooral op de muren van de een of andere doodkapel, en die men thans in verschillende steden, zooals te Lubeck en te Basel nog zien kan. Op die schilderingen ziet men den dood dansende, terwijl hij menschen van alle standen, niemand uitgezonderd, uitnoodigt mee te springen. Van den paus en den keizer tot den kluizenaar en den geringsten burger toe, allen moeten aan den dans; niemand kan dat gevaar ontspringen¹⁾. In een doodendans, vervaardigd tusschen de jaren 1495-1499 en medegedeeld in Germania XII, 305 lezen wij vs. 225:

du magst dem dantz nit entrinnen;
du must mir (nach) vor allen dingen.

Vgl. ook Van Vloten, Geschiedz. I, 207 (anno 1534): Hi heeft te Munster aen dans gheweest, den rey is hi ontspronghen; Polit. Refer. (16^de eeuw) bl. 59: Al zijn zij den dans nu hebbelick ontspronghen, comen zij aen 't dweershout niet, zij zullen ten toppe gheraken, daer den Nachtegael zeven jaer heeft op ghesonghen; Pers, 788 b: Sy sloegen dwers door den vyand, soo datser wel 18 of 20 om hals brachten eerse sich een opene bane maeckten: en met breyn en bloed over al beswaddert soo ontslipten sy desen gevaerlijken dooden dans; Campo Weyerman, Den vrolyke tuchtheer (anno 1730), bl. 83: Het lust my niet om de wyze, of liever krygslist waar door hy dien doodendans ontsprong, alhier aan te halen; vgl. ook nog Six v. Chandelier, 512:

Zou d'ander helft van Greevelingh,
Oock sonder vijands loot en klingh,
Den doodendans wel hebben leeren danssen?

Men zie verder Noord en Zuid XIV, 152-158; XXVI, 227, alwaar uit Campo Weyerman nog twee bewijsplaatsen van den doodendans ontspringen worden geciteerd; Volkskunde XVI, 202; De Cock¹, 269; 341; Ndl. Wdb. III, 2287; Nkr. VII, 3 Maart, p. 3; 15 Maart, p. 4; Waasch Idiot. 161 a; vgl. de 16^de-eeuwsche syn. uitdr. den kattendans ontspringen (V. Eck, 30); fri, de douns ontspringe; hd. er soll dem Tanze nicht entlaufen (Wander IV, 1027²⁾).

1) Zie P.H.v. Moerkerken, de Satire in de Ndl. Kunst der Middeleeuwen, bl. 158-171; L. Maeterlinck, le Genre satirique dans la peinture flamande, 2^de edit. p. 212 vlgg.; Leuv Bijdr. X, 254.

2) Dr. P. Leendertz is van eene andere meening. In zijne uitgaaf der Mnl. Dram. Poëzie zegt hij, bl. 558: ‘In een aantal uitdrukkingen werd vroeger, zoowel als tegenwoordig, dansen schertsenderwijze gezegd voor allerlei wijzen van gaan. B.v. ergens heen dansen (een onaangenamen gang doen), in de vrije lucht dansen (opgehangen worden), den wolvendans dansen (verkracht worden), aan den dans moeten (aan eene onaangename bezigheid moeten beginnen), enz. De uitdr. den dans ontspringen, die trouwens eene veel uitgebreidere beteekenis heeft dan “den dood ontkomen”, is dan ook niet aan den doodendans ontleend, maar veeleer is doodendans (= gang naar het graf) een der vele voorbeelden van dit gebruik van dansen.’