|
| |
| |
| |
Artikel.
§ 94.
Het lidw. van bepaaldheid luidde in het Mnl. voor het mann. en vrouw. die, de, in Zuidoostmnl. ook der (n. s. m),
voor het onz. dat (proclitisch t, d: tkint,
dwater). Het gebruik van het (proclitisch t) als lidw. is nog zeldzaam; in noordndl. tongvallen komt het
vroeger voor naast dat dan in zuidndl. (Mnl.
Wdb. III, 409). Het lidw. van onbepaaldheid is een, of in
den nom. masc. sing. en nom. acc. neutr. ene.
Opm. I. Voor het gebruik van den onbeklemtoonden vorm de zijn
geen vaste regels te geven. Zie echter Crit. Comm. bl. 102.
Opm. II. Evenals het pron. poss. (§ 80) komt het lidw. een in latere geschriften onverbogen voor in verbindingen als: Van dat ghebets weghen. Van die mans doot. Die arme luden
liken (de lijken d. a. l.). Een wijfs wech; Op een stive ende
starcke mans rugge; zie Van Helten, § 305; § 350 opm.
Opm. III.
In Holl. teksten der 15de eeuw bewijzen vormen als des maghets en des vrouwen, dat des en der niet meer tot de levende taal behoorden.
Zie C.G.N. de Vooys, Marialegenden II, lxxxvi en vgl. Taal en Letteren II, 22 vlgg.
| |
§ 95.
Het gebruik van het lidwoord wijkt in vele gevallen van het tegenwoordige af.
Zoo kon men in het Mnl. het lidw. van bepaaldheid bezigen:
| a. | Voor een znw. gevolgd door een pron. poss.
Die sone sine. Die ghelove mijn. Van Anflise der vrouwen
sinen. In den handen dijn. Vgl. voor de 17de eeuw Bredero § 92. Eveneens voor een znw. in den genitief
afhangende van een volgend telwoord. || Daer ghescieden der
mieraclen twee. Zie § 104. |
| |
| b. | Voor eigennamen, gewoonlijk in den genitief.
In des Diderics tiden. In des Henrix ander jaer. Om des
Rufijns gelof. Des Phalaris onreine doen. Vor des Ysaacs voete. Het
was des Pieters sede. In des Assuerus
xiste
jaer. In den tiden des Theodosius. Na des Cambises doot.
Hier mede verwan die Magdalene den here
|
| |
| |
| Jhesum van Nazarene. Daer naer quam die Cypio
met banieren. Ooc sloech doot die Baasa al Jeroboams maysniede.
Vgl. hd. die Maria; der Karl; Paul, Gr. III § 161; voor 't ofr. zie Sn. de Vogel, § 14.
Doch ook
zonder lidw.: In Gratiaens tiden. In quaets Constantijns
xiste
jaer. Ten anderen sien wi dat Magdalene Christum heft so
zeere gemynt. |
| |
| c. | Voor eigennamen, voorafgegaan door een titel.
Bi des keysers Kaerles bede. In des keysers Augustus
daghen. In des conincs Salomoens tiden. Die coninc Artur hilt hof.
Daer hi den coninc Arture vant. Doe de paues Gregorius zat. Stevene
eenen sone liet, die de grave Tybaut hiet. Die paus Innocentius
scrijft in sinen boeke aldus. De prince Famant. Doen die hertoge Jan
int lant logeerde. De grave Florens hem daer toe set. Vgl. eng.
the Empress Maria; fr. le roi
Charles; l'empereur Alexandre; hd. (der) könig Karl.
Opm. Het ontbreken van het lidw.
is evenwel ook zeer gewoon. || In keyser Claudius vierde
jaer. Jonge keyser Lodewijc. Grave Willem van Oost Vrieslant. Int
eerste jaer soude paues Leo prosessie draghen. Ook in 't Ofr.
vindt men la reine Bramimunde naast reine
Bramimunde. |
| d. | Voor de namen der maanden April, Mei, Oost (Ogest); zelden voor Maart en Selle (Februari) en somtijds voor de dagen der week.
Des tiends daegs na die mane in den April. Als die mane
hadde
xiiii
daghe die den April toe behoort. In den Meye bleef Darius,
in Julius daer na verloost Porrus. Alse die Mey inquam entie April
orlof nam. Ooc was in den Mey ghesien groot wonder. Die Maerte die
is harde stuer ende volcht der Sellen. Gerste ende ander coren dat
men in der Merte gaet sniden. Dit was up enen vrijndach inden Ougst.
In den Oest es Mariën feeste. Vgl. het nog bekende oude liedje:
Hei, 't was in de Mei! - Men wille seggen dat Adam ende
ver Yeve upten Vrijndach ghemaect waren. Op den negentiensten dach,
die doen lach opten saterdach. Upten witten donresdach, rechts als
die wile gelach, dat men messe soude anslaen. Vgl. het hd. am Montag; im August; voor 't Me. Grundr. I, 927.
Opm. I. Ook zonder lidw. of met het lidw.
van onbepaaldheid, althans voor den maandnaam Mei. || Ten
naesten jare in Meye. Ten eersten daghe in Aprille. In enen Meye
begonste Salomon te werkene den tempel. In enen Meye dat saet ende
gras scone stont. Vgl. over het demonstratief karakter van dit
lidw. Tijdschr. VI, 100.
Opm. II. Ook voor Sinxene en Paesscen in 't meervoud
komt het lidw. |
| |
| |
| voor. || Het was den sinxenen
na naast Te sinxenen. Josias die de Paesscen sere
vierde naast Als begonde Paschen. Evenzoo:
Up den Kersdach naast het meer gewone omtrent Kersdach; up den meidach (1ste
Mei) naast na of tot meidach; opten
meyavond (laatste April) naast op meiavont. |
| e. | Voor telwoorden.
Die twee van haren vlerken. Ende hi dede die twee scatte
ondoen van den acht die Salomoen groef. Dus was daer ghevochten
sonder saghe in wedemaent die
xx
daghe. Uptie vier hoeke stonden vier torre, vijftich
cubitus hooch die drie. Van vier moneken sijn die drie gheboren van
groten maghen. Kinderen, waer aff dat de vive leven. Van tien
orboren niet die viere onthout hi. Ontrent den elleven uren in de
nacht. Tusschen den ellefven ende twalefven hueren. 's Morghens
tusschen den
v
ende den
vi. Tusschen den dryen ende den vieren
van der morghenstont. Datter in als zijn
l
haertsteden, daerof de
xx
arm sijn. Dezelfde eigenaardigheid komt in het Ofr.,
Mhd. en Me. voor; zie Grundr. I, 928; D. III, 43; vgl.
voor de 17de eeuw Bredero § 91. |
| f. | Een enkele maal in de plaats van een pron. possessivum.
Ende Aristobolus gaderde volc groot jeghen den broeder
Yrcane. Joab sloech Abner te doot ende wrac den broeder Asaël. Ende
teerst dattie maegt den broeder sach. Hi (Salomo) sloech Joab up enen outaer ende wrac den broeder, alstie coene.
Die (zijne) moeder woude wel datti (haar zoon)
verdroncke in die Denouue. Rust doet hem den lichaem
soe sacht. Als hi dien Sarrasijn vernam ende hiën metten oghen
siet. Vgl. ook den nerenst doen, zijn best doen,
en voor het omgekeerde geval § 83. |
| |
| g. | Voor abstracte zelfstandige naamwoorden.
Sulc heeft die vrese so groot. O wi, ic hebbe den anxt so
groot. Doe hadde die man den dorst soe groot. Hi had den hongher
groot. Ende hi den rouwe gewinne so groot. Fransoys adde van Gode
den troost ontfaen. Uten spele, spotte gaen; uter boerde gaen.
Veelal na vol. || Vol der caritate, der
nidicheden; alder quaetheit vol; vol der weten. Zoo ook bij
namen van ziekten: den hovetsweer, den tantsweer, dat
lancevel, dat buucevel, die bloetsucht, dat menisoen, die artike,
die fistele, dat laserscap, den rede, den snuf hebben, enz.,
waarbij echter het lidw. ook kan worden weggelaten. |
| |
| h. | Dikwijls na gelijc, waar thans het lidw. van onbep.
gebruikt |
| |
| |
| wordt. || Gelijc den steen. Gelijc den
stiere. Wel es de mensche ghelijc den scepe. Ghelijc den brande
waren si root. Nu loopt hi ghelijc der reen.
Opm. Een
enkele maal wordt (in den Rein.) het lidw. gebruikt in
de aanspraak. || Die coninc seide: Grimbert die das, u oom,
die clusenare was. Doe sprac hi: neve Belijn, de ram, ghi moet
allene buten staen. Dit gebruik is ook in het Ofr., in het Me.
en in het Mhd. bekend; zie Grundr. I, 927; Paul § 223;
Wilmanns III, § 347, 3; Paul, Gr. III, § 152; Diez
III, 23 en vgl. thans nog in hd. dialect: Guten Abend, die
Herren (Sütterlin, § 345). |
| |
§ 96.
Het lidwoord van onbepaaldheid kon staan, waar het Ndl. dat niet heeft:
| a. | Voor abstracte zelfstandige naamwoorden.
Ende alle hadden si enen moet te vechtene. Die van hem
sciet omme enen toren. Doe quam hem an een vaec. God gaf Cysarase
enen vaer. Een berou gripen. Mi gesciet ene leet. Op een nieu
beginnen. In ene side es hi getogen. Voor de 17de eeuw vgl. Bredero § 93. |
| |
| b. | Bij stofnamen, vooral wanneer aan eene bepaalde hoeveelheid wordt
gedacht, meestal in vergelijkingen. Zie Tijdschr.
XXIII, 186.
Een snee was gevallen groot. Daventure es als een ijs. Sal
hi gaen over een ijs (ijsvlakte). Den portre
vonden si sittende op een gras (een grasveld; ook dat gras). Keye ontstac alse een vier. Root als
een bloet. Droghe als een perkemint. Swarer dan een loot. Du beste
stinkende als een mes (mest). Twee herten herder
dan een steen (dan steen). Groen als een gras.
Claer als een gout. Die ziele zij gesuvert als een gout datmen
purgeert. Wit alse een snee. Een snee was gevallen groot. Onwert als
een slijc. Tweder doet een schip onsachte yaghen an een zant
(strand) off op een slijc (ondiepte). Vgl. zonder
lidw.: Swert als atremint. Root alse vier. Brooscher dan
glas. Hart gelijc alse cristal, enz.; met het lidw. van
bepaaldheid: Wit alse de snee. Dezelfde constructie
komt in het Mhd. en Ofr. voor: an ein gras (grasveld);
wîz alsam ein snê; swaere alsam ein blî; ofr. une avainne (een haverveld).
Opm. Dit gebruik
is dialectisch nog bekend. || Zoo zaft as en zij; zoo wit
as en wrongel (Boekenoogen § 183); zoo gaar as
enen dauw (V. d. Water § 62); zoo dun als e garen;
zo vet als 'en olie (Antw. Idiot. 92). Voor de 17de eeuw vgl. Bredero § 93. |
| |
| c. | Voor een infinitief als znw. gebezigd.
Men poget om een slapen gaan. Omme een sterven begonste hi
ra- |
| |
| |
| den. Hem was luttel om een liegen.
Van welken hi een nuwe medeliden ontfanghen soude. Doet hijt ooc om
een beniden. Hi speelde om een quite maken. Nochtans ghelove ic op
een verbeteren, dat. Om een cussen te gewinne. Een suchten haer van
der herten voer. Doe so gaf hi een versiken. Vgl. thans nog:
Hij zette het op een loopen; zie Taalk. Bijdr. I, 56.
Opm. I. Op dezelfde wijze werd
ook enich gebruikt, vooral voorafgegaan door sonder. Vgl.: Ocht die knapen riepen om
enich slapen. Sonder enich sparen. Sonder enich wederstaen. Ook
bij stofnamen: Vele swarter dan enich roet oft
atrament. Zie Mnl. Wdb. II, 664.
Opm. II.
Voor het gebruik van een voor maandnamen, vooral voor
Mei zie § 95d opm., en voor een als pron. dem. Tijdschr. VI, 100. |
| |
§ 97.
Het lidwoord van bepaaldheid kan ontbreken.
| a. | Voor eigennamen, voorafgegaan door een bijv. naamw.
Van kalu Karles kinderen. Dode Jhesus Kersts opstaen. Grote
Karel van Vrankerike. Sente Amand. Sinte Marie. Jonge keyser
Loduwijc. Eer gedeghen simpel Karel was te manne. In quaets
Constantijns
xiste
jaer. In goede Constantijns
viiiste
jaer. In groot Karles daghen. In coninc simpels Karels
tiden. Grote Bertaengen. Grote Azien. Vgl. ook met
achtergevoegd adj.: Karel kaluwen sone. Lodewijc simpel,
Karles sone. Karel, Lodewijc simpels sone, etc. Vgl. fr. belle Aude; douce France; eng. fair
Melusina; voor het Me. Grundr. I,
926.
Opm. I. In de 17de eeuw is dit gebruik
nog vrij gewoon, evenals wij nu nog zeggen: Dikke Willem,
Zwarte Daan, Klein Klaasje, Slimme Piet, Mooi Kniertje, Sint
Nicolaas, enz. Zie Vondel's Taal § 213; Van
Helten, § 301.
Opm. II. De constructie met het lidw. komt evenzeer
voor:
Des goets sinte Damiaens kerke. Des salichs Joseps moeder.
Des goets Gregorius bede. Des onnosels Jhesus doot. In des jonges
Theodosius tiden. Die simpel Karel. Des Karles kaluwen zede
enz.
Opm. III. Als de gen. van een eigennaam het bepaalde nomen
volgt, kan bij dit laatste het lidw. worden weggelaten. || Si was nichte Alexanders. Brutus, die sone was Silvius, enz.
Opm. IV. Ook voor een eigennaam, als titel gebruikt, werd het
lidw. niet geplaatst. || Ic wane, die gene die Lancelote
maecte. Hier toe voren dichte hi Merlijn ende Alexander uten latijn,
Toerecke ende dien sompniaris ende den corten lapidaris. Willem die
Madocke maecte.
Opm. V. De meening, dat men in het Mnl.
een lidw. kon plaatsen voor den titel van een werk (Martin, Rein. bl. 345), is onjuist. In het boven- |
| |
| |
| staande
tweede citaat hebben we in sompniaris en lapidaris natuurlijk met soortnamen te doen, evenals in Dat ic dichten moete tware dattie Lucidaris hevet in.
Het bewijs, dat we hier met soortnamen te doen hebben, levert het
voorkomen van een Lucidaris. |
| b. | Voor namen van volkeren, rivieren en bergen.
Daer op achten Sarrasinen clene. Serrasine loegen sere. Des
morghens clommen Sarragoise ten mure waert. Mirmidoenen waren goet.
Fransoyse seiden onder hen sonderlinge. Troyen ende Griecken mede
sullen eer maken vasten vrede. Ganges lette sine vaert. Op Goude, op
Lecke. Op Nilus, die grote flume. Tygris loept an die Oestzide,
Eufrates ant weste. Tlant van over Seine. Hi deden over Rijn vueren.
Over Rijn ende over Dunouwe. Hi voer te hant over Schelt daer in
Brabant. In die flume Jordane. Dat lant van over see of over mere (de Middellandsche zee). Die
uutghetrocken waren over Mase. Dat die erfgenamen van B. dat lant
over IJsel paelden. Caucasus ende Taurus, dese berghe liggen hem ant
nort. Ethna scuerde, daer vlooch uut vier. Olimpus leghet in dat
lant mede. Doe trac hi woch ende wille over berch (de Alpen)
in Gallen. Vgl. Alex. bl. 414;
Mnl. Wdb. V 2069; voor de 16de
eeuw, Van Vloten, Ned. Geschiedz. I, 151: Groninghers hebben hem wel bedocht; voor het Ofr.: Sarrazin ne sont mie doutés (Gramm.
Hist. § 381; Sn. de Vogel § 15; Diez III, 38); Paul, Gr. III § 162.
Opm. I. Ook payen
werd in navolging van 't Ofr. als eigennaam beschouwd (= Sarraceen) en kon zonder lidwoord voorkomen: Payne waren sonder hoede.
Opm. II. Overblijfselen van
deze constructie vinden we nog in Katwijk aan Zee; Bergen
op Zoom; het land van Overmaas; Overijsel; over zee; Waar Maas en
Waal te zamen spoelt (Tollens); enz. Vgl. fr. Châlons-sur-Marne; Bar-sur-Aube; Nogent-sur-Seine; eng. Newcastle-upon-Tyne.
Opm. III. Ook met het lidw.
treft men vele voorbeelden aan:
Wouters van Henegouwe, die den Loreynen oyt was getrouwe.
Die Brabanters met nide des bisscops standaert ondersloegen. Jeghen
die Vriesen vochtie mede drie wighe. Hoe die Romeyne Karle coren.
Tusschen der Lore ende Spaengen enter Rone. Van der Mase tot over
Rijn. Tusschen Dunauwe enten Rijn. Tusschen Mase enten Rijn.
Tusschen der Masen enten Rijn. |
| |
| c. | Voor namen van zaken, die eenig in haar soort zijn en dan als
eigennamen kunnen worden beschouwd.
Van oosten, daer die sonne opgaet, Een buc soude comen ute
noordoosten. Kere dijn herte in orient. Van orient tote occident. Al
oost, al
|
| |
| |
| west, al suut, al noort sal hem noch dies
beromen, dat Jhesus hem liet domen. Van oosten tot westen. In
erdrike noit was tempel dies gelike. Here God van hemelrike. God de
vader almechtich, scepper hemelrijcs ende eertrijcs. God van hemele.
Te hemele varen. Die van purgatoriën no die van paradise (de
bewoners van het Paradijs). Die sonderen die sijn in
purgatoriën. Eer sal aerde sterren draghen. In hemel noch in eerden.
Nu heeft Agolant dorreden heidenisse in alle steden. Het is den
heyden bet ghelijck dan den luden van kerstenrijck (Europa).
Te hove comen, varen, riden. Peins om die bliscap van
paradise. God (of Jesus) van
paradise. Kerke van Rome, trec dijn swaert: kerstijnheit hevet te
doene heden. Alse hem avonture opblies. Nature noit en wrochte
scoonre wijf. Dat tonghe negeene geseggen mach, hoe gruelijc sal
wesen doemsdach. Duvelvolen (hier duvel als
eigennaam; vgl. fr. diable soit de vous); in duvels name. - Bij verschillende der hier genoemde znw.
wordt het lidwoord nu en dan aangetroffen. Vgl. voor hetzelfde
verschijnsel in 't Angelsaksisch, A.J. Barnouw, Textkritische Untersuchungen nach dem Gebrauch des bestimmten
Artikels und des schwachen Adjectivs in der Altenglischen
Poësie, p. 35; 63; 74; Grundr. I, 927 en thans
nog in 't eng. heaven, hell zonder lidw.; zie verder
Diez III, 26; Sn. de Vogel § 16; Paul § 232. Voor de 17de eeuw zie Vondel's Taal § 213 b.
Opm. Men kan hiertoe ook rekenen de namen der
kerkdiensten en sacramenten, die als eigennamen werden opgevat: Messe horen (thans nog gebruikelijk; fr. ouïr messe); van messen comen; des avonts na
completen (fr. chanter complies); dat getide van compliën; als men te metten luudt; als
mettinen waren gesongen (fr. chanter
matines); ic hebbe middach ende noene ende priemen te
segghene (fr. chanter prime); vesper singen (fr. chanter vêpres); biechte spreken, nemen, horen (thans nog biecht hooren; te biecht gaen; fr. aller à
confesse); huwelijc doen. |
| |
| d. | Ook de namen der talen worden als eigennamen beschouwd en kunnen
derhalve het lidwoord missen.
Diegeen diet screef in Latijn. In Ebreeusch, in Griecsch
ende in Latijn. In dietsce, in waelsce, in latijn. Dit was in Ebreus
gemeene, in Griex ende in Latijn gescreven. Hi riep in Sass an sine
gesellen Asax! Asax! Taurus dats in Vlaemsche een stier. Ende brocht
in Ingelscer talen vort datmen in Scots hadde gehort. Zoo ook
in Baerts, in Fransois, naast in t
Latijn, dat Walsc, enz. Vgl. hiermede de soortgelijke
uitdrukkingen in engelscer, in griexscer, in perscher tale.
Verstaen latijnsche tale. Dietsche tale kennen. In dietsce, in
|
| |
| |
| griexe woort, enz.; ohd. in
diutiskûn; mhd. in tiuschen, in tiusch, in
franzois; hd. auf Deutsch; fr. en français; eng. in English. |
| |
| e. | Voor het in den superlatief geplaatste praedicaatsadjectief en voor
den superlatief van het bijwoord.
Joseph was liefst sonder waen metten vader van hem allen.
Dus quam eerst hoocheit onder die liede. Hem die best waren geleert.
Lancst was hi van al den diede. Schoonste es hi in den morghenstont.
Diet hovet diepste int water steken. Ende hi es onder al ander quic
eenvoldechst ende onscalcst. Elc man pijnde hoe hi hem scoonste
maken mochte. Alse die dage lancst comen. Elc dinc es best in sinen
tijt. Hi merkede waer die roche nauste was. Welc gelove sekerst si,
helichst ende best over al. Karel was best onder die Kaerlinghe.
Dats dat ic meest (vgl. eng. most) claghe. Ridderen, knapen die daer geseten waren naest
(vgl. eng. next). Doe hy laetste
(vgl. eng. last) in lyve was. Wat lande
sal di beste voughen. Astronomie was daer eerste vonden. Alst cout
es waster minste. Speelt beste dat gi cont. Te wintere ist dat hi
vetste (var. vest, vetst) te
sijn pleghet om dat hi minste (var. minst)
dan vlieghet. Vooral in zinswendingen als so hi best, scoonst, lelijcst, minst, stillest,
nerenstelijcst, eerst, enz., conde, mochte.
Vgl. Sn. de Vogel § 24.
Opm. Voor 't later gebruik van het zie Ndl. Wdb. VI, 689; Noord en Zuid XXII, 449; Taal en
Letteren VII, 87 en vgl. voor de 17de eeuw Vondel's Taal § 150 en § 246; Bredero § 92. |
| |
| f. | Voor ander, voorafgegaan door elc,
mallijc, haergelijc (haerlijc).
Doe gingen onderlinge die vrouwen elke andere steken ende
houwen. Daer na custe elc anders mont. Ende want ooc haer ne geen
anderen verstont van hem tween. Elc en haette anderen niet sere.
Mallijc sloech op andren met sporen. Haergelijc anderen an hem
dwanc. Haerlijc ontfarmde anders sere. Ook in omgekeerde
volgorde: Ooc ghinc andren elc verslaen. Met het lidw.
worden evenwel ook voorbeelden aangetroffen: Dat elc den
anderen sta te staden. Also dat elc daer dede den anderen hulde ende
vrede. Elc heeft den anderen vercoren. Elc den anderen in armen
dructe.
Ook voor ander in den zin van
de tweede van twee personen, van welke te voren de eerste genoemd is. ||
Hi sal di alse na bestaen alse man mach anderen. Een
boven anderen. Niemen was die andren kende ende menech sloegher
andren doot. Wie dat daer anderen (den |
| |
| |
| ander) conde met crachte onderbringen. Elc van desen drien es een
God ende niemen en was noit vor andren. Ook mèt het lidw. ||
Deen was den anderen so ghevee. Mettien een man den
anderen brachte daer ghejaghet. Elc dade danderen charteren
scriven. Vgl. Mnl. Wdb. I, 409; II, 613; Alex. bl. 447. |
| |
|
g.
| Somtijds voor het telw. een, wanneer dit gevolgd
wordt door ander.
Want een van rechte sculdich es ende dander volget
onbedwongen des. Twee maerberstene waren gheleit een boven anderen.
Nu wille hi een, thant wil hi een ander. Die heymelic seyt een ende
openbaert ander. Vgl. Mnl. Wdb. II, 528. |
| |
|
h.
| Ook voor een rangtelwoord wordt nu en dan het lidw. weggelaten.
In meye, in sevenden dage. Ghi sult hier sien in derden
daghe wonder ghescien. Binnen derden daghe. Tusschen dien berch
enter Rone es derde Gallen. Doen derde rechte werd gedregen. In den
oust te tienden daghe. Vgl. ook anderhalf,
derdehalf, anderwerve(n), vierdewerve(n), enz. Zie Van Helten, Mnl. Spraakk. § 383, opm. 2.
Opm. In sommige
voorbeelden kan aan haplologie worden gedacht. |
| |
|
i.
| Voor het zelfstandig gebezigde pron. poss., praedicatief gebruikt.
Dat dine is, blive dijn. Dese mach niet uwe wesen. Dit goet
es uwe. Die tijt es onse. Want sine es dat werc ende dat hevet hie
gemaect. Zie § 82. |
| |
|
j.
| In zinnen van algemeene strekking, spreekwijzen, staande
uitdrukkingen, enz. ontbreekt gewoonlijk het lidw. van onbepaaldheid;
somtijds dat van bepaaldheid.
So wanneer raetsman ghebrect. Hi es dul die vos betrouwet.
Tonge lieget, maer therte niet. Arm man heet emmer sod. Arm man
dannes gheen grave. Buuc half sat sal bat bediën dan vol. Blode man
quam noit te hoger saken. Viants mont seit selden wale. Drouve herte
die slaept gherne. Vrient es saen vonden. Goede name es beter dan
silver, stene oft gout. Tonghe gheneest been engheen. Elc sette
horen ten monde. Mond, die lieghet, zielen verslaet. Beter es camp
dan hals ontween. Den enen, eer si woort begonden, hebben si
ghesleghen doot. |
| |
| |
| Hi sette voet in
stegereep. Godevaert, die wijs clerc was. Eer minister in Vrancrike
cam. Alsoo verre als die sonne op ende toeghaet, ende eyck in eerde
staet ende water over landt ghaet. Ter selver stont wart grote
erdbeve. Daer dolifant serpent mach beghaen. Die chierlijcste
ghewaden daer hem keyser met moge begaden. Loghene die mans lijf
behout. Gelijc scolier den meester doet. Die arme bie en weet wie
diet (honich) nutten sal met monden. Van meer te
hebbene dan noot gebiede. Si weten vele mere dan menschelijc herte
ghevreest. Mi twifelt daer ane sekerlike oft lantshere comt in
hemelrike. Alse nu was daer perlement om pays ende om vrede.
Voor de 17de eeuw vgl. Vondel's
Taal § 213-215; Bredero § 95; voor het Ofr. en Me. Grundr. I, 927; voor het Mhd. Paul § 223. |
| |
|
k.
| Vooral geschiedt dit achter oit, noit, ie en nie, sonder, nemmer(mee), cume en in 't algemeen in negatieve zinnen. Somtijds
wordt in dit geval ook het lidw. van bepaaldheid weggelaten.
Men sach noit lelic lief. Dat ic u nembermeer ne sage met
oge. Metter zoetster spise, die oit man rooc. Dat scoonste juweel
dat ghi noyt saecht in casteel. So diere tent noit man gemaect en
las. So pleechtmen ghemeenlic te segghene dat noyt goed advocaet ne
wart daer naer goet iuge. Dat hi nie dropel van bloede uut sinen
live daer en liet. Dat si nie toghel up hilden. Sulc dranc quam nie
in vat. Datter cume man mochte keren. Noit gesien wart in rosier so
scone cnoppe. Gine porret nemmer van daer voet. Men vonde smet diet
smeden conde. Dat hi nemmermee vrou en genake. So nes er an let,
datmen bekennen can. Hi en es niet vrient goet, die al des volght
dat vrient doet. Henne leeft mensche onder der sonnen. Sine kerke in
die vloet, daer men sonder te nettene voet elx jaers ghinc up sinen
dach. Gheen beter ridder eerde tert dan Arnoud was. Ic waens noit
landshere ghenas. Dine viande sullen di anguissen utermaten no ooc
steen up andren laten. Noit en maecte die nature nese bat gheset ter
cure. Babylonië was ene stat, die rijcste daer coninc noint voeren
zat. Nie en haddi gheset voet ute sinen lande; enz. enz. Zie
Taalk. Bijdr. I, 56 vlgg.; Ferg., Gloss. 210; Alex. bl. 425; Tekstcritiek. 77; Diez III, 15; Sn. de Vogel § 40; voor de
17de eeuw Vondel's Taal § 235;
Bredero § 95; voor enkele voorbeelden uit later tijd Den Hertog III, §
36. |
| |
|
l.
| In bepaalde zegswijzen en epische formules (abs. nv.).
Berch ende plein riden, varen; velt, bosch, montagne, heide
riden; |
| |
| |
| bootscap riden; bedevaert,
pelgrimage varen; dach leggen, stellen, seggen, setten; ende nemen,
maken, geven; strijt beroepen, nemen; kint dragen, hebben; jonc
hebben; crone draghen; spot houden met; crune sceren; stoot doen op
enen; zeghe winnen; wijch winnen; wijf nemen; parlement driven,
nemen; doepsel, kerstijndoem ontfaen, aenvaen; volcwijch vechten;
hant slaen an; loop doen op enen; camp nemen; claghe maken; moort
doen; hant wringen; doot ontfaen; name ontfaen; dat ors met sporen
nemen (steken), slaen; enz. enz. Cousen gebonden, glavie in die hant. Scone ghewapent quamen si
echt, scilt aen hals ende spere gerecht. Bij verschillende
dezer zegswijzen komt echter ook wel het lidw. voor. Vgl. voor de
laatste gevallen § 201. |
|
m.
| In tal van uitdrukkingen na een voorzetsel:
Achter lande, achter straten, achter voet, achter rugge,
achter velde; aen velde, aen vare, aen handen, an porre, an roere,
an staden; bi getale, bi sinne, bi lande, bi nachte, bi staden, bi
manieren; binnen slage; boven scult; buten dake; eer tijt, eer
avont; in erde, in baren, in drome, in convent gaen, in gront varen,
in hant comen, - gaen; slach in slach, in midden; jeghen avont,
jeghen nacht; met lichame, met kinde werden; onder mouden liggen,
onder voet, onder wint; op water, op mere, op erde (nog
zeldzaam); over dach, over nacht, over rugghe, over berch,
over maeltijt, over tafel, over dorpel; te brande, te dale, te
morgen, te somer, te nacht, te doot slaen, te beene bringhen; tegen
nacht; van nature, van hoghen, van oghen (afwezig); voor daghe, voor wint; enz. enz. Zie Paul, Gr. III § 157; Sn. de Vogel § 40. |
|
n.
| Vóór den genitief, geplaatst tusschen het lidwoord of het vnw. en het
bepaalde woord: Die Gods sone. Boven alle inglen scaren.
Die broeders doot. Int boecs beghin. Zie §
162. en vgl. ook In heren rade (in den raad der
heeren). Hi is gerechticheden fijn (de voleinding der
gerechtigheid). |
| |
§ 98.
Geen lidw. van bepaaldheid schuilt in ten of ter, dat we thans nog aantreffen in ten mijnen huize,
ten zijnen kantore, ter uwer verjaring en dergelijke. Het
voorzetsel heeft hier onder invloed van het volgend woord de n of r aangenomen. Reeds in de middeleeuwen komen
ten sinen castele, ten sinen huse, ten minen wille, ter
uwer name, ter goder ure, ter menegher stont, ten dien einde, | |
| |
ten minen en dergelijke voor. Een soortgelijke
anticipatie vindt men in van eenen saden blauwen laken (=
satblauwen, donker blauw); bij alten,
alle en vooral bij harde in zinnen als in alten groten bliscap, enen alten devoten priester, voor den
alren meesten sot; met harden fellen oghen, van harder snelre vloge,
harder liever wel geminder gesellinne, enz. Vgl. Van Helten, Mnl. Spraakk. § 345; Mnl. Wdb. I, 378;
III, 145; VI, 174; en thans een heele groote appel; een
kolossale dikke boom; fr. toute pure; hd. dial.
ein ganzer guter mann; eine rechte gute frau en
dergelijke; Sn. de Vogel § 47; Nederlandsche Taal §
164Ga naar voetnoot1; Ndl. Wdb. VI, 268-269; §
132; Antw. Idiot. bl. 94: Ik heb harden
grooten honger.
Opm. In sommige handschriften wordt nu en dan de s of de
t van 't lidw. dubbel geschreven: Vans
shertogen wegen. Dat hijt dlant sal winnen (hier is de d later hersteld).
|
-
voetnoot1
-
Nederlandse Taal, proeve
van een Nederlandse spraakleer door J.G. Talen, R.A. Kollewijn en F.
Buitenrust Hettema.
|
Auteursrecht onbekend