|
| |
| |
| |
Beschrijvinghe vande stadt Jerusalem.
DE Stadt van Ierusalem wiert gebauwt door Melchisedoch, ontrent het jaer vande Scheppinge des werelts 2227. sy wiert ghenoemt Salem, dat is: Vrede; naderhandt wiert'er den naem van Jebus by-gevoeght, om reden dat de Jebuseën die langen tijdt hadden besten. De Mysterien de welcke daer na-dien vervult zijn geweest, zijn oorsaecke dat sy noch veel ander naemen ghehadt heeft, ghelijck Stadt van David, Stadt Godts, ende de Heylighe Stadt: dese leste is haer by-gebleven, want de Turcken noemen haer noch tegenwoordigh Elcoudeck, dat is te seggen, Heyligh: soo ter oorsaecke van Jesus Christus, dien sy voor eenen grooten Propheet houden, als om dies-wille sy ghelooven dat Mahomet daer door gingh als hy trock naer 't Paradijs.
Dese Stadt is ghelegen aenden twee-en-dertighsten graedt vande breedde, in eene hooge ende verheven plaets; inder-voeghen datm'er (van wat ghewest daer aen-komende) wel behoeft te klimmen; 't ghene ons voor oogen leght, dat het niet sonder reden en is, dat de Evangelisten soo dickwils spreken: van het op-klimmen naer Jerusalem; sy was op vier bergen gesticht, te weten: op den Bergh van Sion, den welcken David verkoos voor sijne woon-stede, ende daer den Coninck Salomon sijn Paleys dede op-rechten; den tweeden was den Bergh Acra, die vanden bergh Sion maer verscheyden en was door een kleyn valley, de welcke den Coninck Salomon dede vollen, ende daer een brugge op-worpen, om te beter gemeenschap d'een met d'ander
| |
| |
te hebben: den derden Bergh wiert genaemt Moria, op de welcke Salomon den Tempel dede stichten: den vierden was de gene van Betzetha, dien Herodes inde stadt besloot, de selve vermeerderende.
Ten tijde van Onsen Heer hadde sy twee mijlen inder ronde, tegenwoordigh is sy veel minder; ja selfs en behelst de selve bergen niet, want heden die van Betzetha ende van Sion de meeste van alle vier, liggen buyten de stadt: ende in tegen-deel die van Calvarien ende van Geon, de welcke seer kleyn zijn, liggender binnen, soo dat sy ten uytersten maer een mijle en heeft in haer bevangh: den muer diese omvanght is van seer goeden | |
| |
steen, waer in alle de versterckinge gelegen is, want hy en is noch strijck-hoeckigh, noch met aerde beset: Sultan Soliman dede dien maecken op der voeghen soo hy nu is. Wat haere ghelegentheyt belanght, is seer nadeeligh, mits de bergen diese omringen, ende commanderen van alle kanten: Op de Zuydt-zyde staet'er een Casteel, gebauwt op d'oude manier: men seght dat het gemaeckt is geweest door die vande Republyck van Pisa, ende heden draeght het noch dien naem: sy heeft vier voornaeme Poorten; die van S.Steven, die van Rama, van Sion, ende van Damascus: behalven dese zijn daer noch twee kleyne, waer van d'een genoemt wordt de Poort van Ephraïm, de welcke staet tusschen de poort van Damascus ende van s.Steven; ende d'ander, de ghene staet tusschen de poort van Sion ende van s.Steven, wordt genoemt de Mest-poort, door de welcke de Joden Onsen Heer deden binnen ingaen, naer dien sy hem gevangen hadden in't Hof van Oliveten.
Dese stadt hadde in voorleden tijden acht poorten, vande welcke nu noch vier overblijven, te weten: de Gulden-poort, de poort van Ephraïm, de poort van Sinte Steven, ende de Mest-poort, ofte Sterquilinij; inder voegen dat dese stadt nimmermeer t'eenemael verandert en heeft van plaets, ghelijck sommighe zich inbeelden, maer is alleenlijck verkort geweest op de Zuyd-zyde, ende vermeerdert aende Noordt-zyde. d'Inwoonders vande stadt van Ierusalem zijn Mahometanen, behalven ontrent 100. huysgesinnen van Griecksche Christenen, ende soo veel Ioden: daer mogen in alles ontrent 10. duysent zielen zijn, die daer leven met het gene de Pelgrims ende Monicken (die de heylige Plaetsen dienen) hun gheven ende doen winnen, want hier gheen Koop-handel ghedreven en wordt: ende andersins de grondt rondt-om de stadt is dorre, soo dat'et lichtelijck te speuren is dat sy over langen tijdt verlaten ende verwoest hadde gheweest, 't en waere de Godts- | |
| |
dienstigheyt, die daer de Vremdelingen aen-brenght; van d'een en van d'ander Godts-dienst.
Den Grooten Heer onderhoudt daer eenen Sanjat-Bey, die sy noemen Musalem, die de sorge heeft over 't gene de wapenen raeckt, ende is als Stadthouder: daer is eenen Mula Cadis, die het Recht pleeght, ende eenen Mufty die over de Turcksche Monicken beveelt, vande welcke daer een groote menighte is, mits de heyligheyt der plaets. Sy zijn de gene die de Christenen meest spel leveren, ende die oorsaeck zijn vanden meesten-deel der schattingen, die-men hun af-perst: daer is noch eenen Soubachy, met noch seer veele gheringe Beampten, die nergens toe en dienen als om de aerme Christenen ende Pelgrims te stroopen ende t'overvallen, de welcke daer gebraght zijn tot een vremde ende ellendige slaverny.
De Heerlijcke stadt Ierusalem, Hooft-stadt der Hebreën, 't volck meest van Godt gelieft, ende die soo bejonstight is geweest vanden Hemel, dat Godt in dese alleen sijnen Tempel heeft begeert te hebben, ende daer aenbeden te werden: is soo dickwils verdorven geweest, dat'er niet een oudt ghesticht meer overigh en is: ende ten hadde de sorghe gheweest der Christenen, om de gedachtenisse van dese heylige Plaetsen te bewaeren, ick gheloove dat-men nu de plaets niet en soude konnen kennen, waer sy gheweest waer; sy heeft het scherp der wapenen meer gheproeft als eenighe stadt vande werelt: ten eersten in't vyfde jaer des Rijckx van Roboam, wiert sy verdorven door Asobac Coninck van Egypten, sy wiert herstelt door Iosias: daer naer, Amasias Coninck van Israël plunderdese; sy wiert wederom her-stelt door Osias ten tijde des Rijckx van Ioachim, Nabuchodonosor overweldighdese, ende leyde de mueren ter aerde, de selve verdervende tot den grondt; ende leyde alle de Inwoonders in slaverny naer Babylonien. Emilrodach Naekommelingh van Nabuchodonosor, steldese op vrye voeten, Sedochias, sone van Ioachim, den welcken de stadts- | |
| |
mueren hebbende nauwelijck op-gherecht, Salamanassar wierp die omverre op een nieuw.
Ten tijde der Machabeën verdorfse Antiochus Espiphanus Coninck van Syrien: Pompeius den Grooten hebbende daer geroepen gheweest, midts de verschillen die'er waeren tusschen de Broeders Arcanus ende Aristobulus, maeckte zich meester vande stadt, de welcke haer met gheheel Palestynen onderwierp aende Roomsche Heerschappy': Aristobulus ontkomen wesende de handen van Pompeius, vluchtede naer de Parthen, de welcke op sijn versoeck met hun Legher derwaerts aengetogen quamen, namen in de stadt, ende roofdense gantsch, luttel tijdt daer na quamen sy wederom onder de macht der Romeynen.
De Joden wederspannigh geworden zijnde tegen de Romeynen, ende herodes Antipater Coninck gemaeckt hebbende, Iulius Caesar verderft dese op een nieuw, maer Herodes versoent sijnde, dede die wederom op-bauwen: ontrent desen tijdt Caesar Augustus zijnde Roomsch Keyser, ende doen het al-ghemeyne Vrede was de gantsche Werelt door, soo wiert onsen Heer gheboren: 60. jaeren daer nae, de Joden wederom wederspannigh zijnde tegen de Romeynen geworden, wiert de stadt vermeestert ende geplundert door Vespasianus ende Titus sijnen Soon: 't was als dan de grondige verdervinghe van Ierusalem, ende van 't Hebreusch-volck: alle de mueren ende gebauwsels wierden plat geleydt, uyt-gesondert dry torens, die ghelaeten wierden om de plaetse te betoonen daer de stadt hadde ghestaen.
De Joden de welcke meer als eenighe ander Natie des werelts altijdt met dese natuerelijcke beweginge ende yver tot hun Vaderlandt ontsteken zijn gheweest, versaemden zich al-daer van alle ghewesten, ende begostense te bevolcken, maer met groote moeyte hadden sy haer met mueren besloten, als sy op een nieuw vyandtschap verrichteden tegens de Romeynen, 't gene | |
| |
dat Elius Adrianus genootsaeckte daer sijn Leger te voeren, ende die gantsch te verwoesten. Als-wanneer men seyde dat sy wel 10. jaeren t'eenemael verwoest bleef, tot dat den moedt van Adrianus voornoemt, gekoelt zijnde, hy de selve ded' herbauwen, ende stellen inde selve grootte daer sy nu is, den Bergh Sion daer buyten sluytende, ende begrijpende die van Geon ende Calvarien, ende om dies-wille dat de Christenen in die tijden daer begosten aen-te-nemen ende zich te vermenighvuldigen, soo stichtede hy tot spot van hunnen Godts-dienst eenen Tempel, die hy toe-eygende de Goddinne Venus, op het selve gewest daer Jesus Christus sijn bitter Lijden hadt uyt-ghestaen, hy ded' oock verbodt doen aende Joden op verbeurt van hun leven van daer in te kommen, ende tot getuygenisse van dier, dede op yder Stadts-poorte d'af-beeldinge van een Vercken stellen, 't ghediert dat van het Joodsche volck seer wordt ghehaet ende gheschroomt.
Sy bleef op deser voeghen tot het jaer 330. tot dat S.Helena, Moeder vanden Keyser Constantinus, haer verçierde met veel schoone gebauwsels: daer nae den Keyser Focas regherende ontrent het jaer 590. Cofroës Coninck van Persien wonse op de Christenen ende verderf-se t'eenemael.
In't jaer 612, wiert sy weer in-ghenomen door den Keyser Heraclius, die'er veele schoone gestichten dede op-trecken: 20. jaeren daer naer de Mahometaensche Religie kommende voor den dagh, wiert sy genomen ende geplundert door Omar, den derden Nakomelingh van Mahomet.
Charle Magne Keyser zijnde, wiert sy wederom ontweldight, ende op-gherecht door de Christenen. In't jaer 828. wiert sy inghenomen ende gherooft door de Mooren ende Arabianen. In't jaer 1028. Calise wesende Sultan van Egypten, maeckte zich daer meester: maer sijn Soon ende Nakomelingh Dobrie, mits een | |
| |
groote somme gelts, gaf die aenden Keyser van Constantinopel, diese wederom op-bauwde; maer weynigh tijdt daer naer keerde sy wederom na d'Egyptenaers, diese besaten tot de komste van Godefroot de Bouillon, te weten ontrent het jaer 1100. Sy bleef onder de macht der Christenen 80. jaeren, ende wiert wederom veroververt door den Sultan van Egypten.
Den Keyser Fredericus den tweeden, gheholpen vande Pisanen (als-dan een machtighe Republyck) namse in't jaer 1229. maer de Christenen ter oorsake van hunnen onderlingen twist, bewaerdense luttel tijdts: want Cordirio Soon van Saladin nam die in, ende wierpse ter aerden. In't jaer 1402. den Grooten Tamerlan, roovende dat geheele Landt, verdrierf oock dees ellendige Stadt: naderhandt keerde sy wederom aende Egyptenaeren, diese behouden hebben tot dat Sultan Selim ombraght Campson Gauro, lesten Sultan van Egypten. Daer na dees Heylighe Stadt, waer uyt ghesproten is den Christelijcken Godts-dienst, is gebleven onder de heerschappye vanden Turck, ghesworen vyandt vanden Christen naem.
In't jaer 1304, Robertus Coninck van Cicilien, ten versoecke van Saueha sijn ghemael, verkreegh vanden Sultan van Egypten met macht van gelt, binnen Ierusalem een Clooster te bouwen van Monicken, kiesende die van d'Orden der Observantynen van Sinte Franciscus, ende dien-volgens ded' hy hun een Klooster stichten op den bergh van Sion, daer't dese Monicken gehouden hebben tot in't jaer 1570. als-wanneer sy van daer verjaeght wierden, ende gevangen geleydt na de stadt van Damascus. Sy wierden eenigen tijdt daer naer herstelt door de voorsprake vanden Ghesant des Conincks van Vranckrijck; maer hun woon-stede wiert verandert in een Mosquée, ende inde plaets van die, schicktemense tot den bergh van Geon, die besloeten is inde stadt, daer sy tegenwoordigh woonen, ende een redelijck schoon | |
| |
Klooster besitten, 't welck ghenoemt wordt vanden Salighmaker, daer den Guardiaen woont met geheel sijn Klooster-gesin, die van Monicken alle de plaetsen van't Heyligh Landt voor-siet.
Wy bleven een gantschen dagh in dat Klooster om te rusten, ende s'anderdaeghs maeckten wy ons veerdigh om te gaen besichtigen de Heylige Plaetsen vande Stadt: wy begosten vanden droevighen wegh, soo genoemt om dies-wille onsen Heer daer gingh geladen met sijn Cruys: hy begint van het huys van Pilatus, daer den Heere het vonnisse ontfingh des doodts,
ende daer hy aende deur wiert ghegeesselt in't ghesicht van al het volck: dese plaetse dient noch voor de wooninge vanden Musalem, ofte Stads-vooght.
| |
| |
Twintigh schreden van daer verkent-men de plaets daer-men hem sijn Cruys op-leyde: geheel daer neffens siet-men een verwelft inder maniere van een boghe, 't gene over de straete loopt, waer op onsen Heer vertoont wiert aen het volck, seggendeL Ecce Homo: Siet den Mensch: houdende de rechte streeck inde selve straet ter rechter handt, soo gaet-men voor-by de plaets daer het huys van Herodes stont: ende leeger inde selve straet siet-men het ghewest daer de H.Maghet, ende Sint Ian Jesum Christum ontmoeteden, ende van daer vergeselschapten totten bergh van Calvarien: op den hoeck vande straet aenmerckt-men de plaets daer onsen Heer onder het ghewicht sijn's Cruys viel, ende daer-men Simon van Syrenen aen-ranste, om hem dat te helpen dragen. Af-keerende ter rechter zyde, soo gaet-men door een rechte straet naer d'oude poort vande stadt, daer-men het huys toont van Veronica, de welcke haeren neus-doeck gaf om onsen Heer af-te-droogen, waer in hy sijn Heyligh Aenschijn gedruckt liet. Men bemerckt'er oock de plaets daer hy de dry Marijen weenende te gemoet quam: van daer geraeckt-men aende poort gheseyt Iudiciaria, die van ouden tijden de stadt verdeylde. Ter rechter handt siet-men een colomne van Porphyr-steen, waer aen onsen Heere gebonden wiert, gheduerende dat-men het vonnis des doots voor-las: van-daer keert-men ter slincker handt om te trecken na den bergh van Calvarien, den welcken van daer light ontrent de 300. schreden, ende van het huys van Pilatus tot de vermelde poort 530. schreden, inder-voeghen dat den geheelen droevigen wegh behelst tusschen d'acht en negen hondert schreden.
Daer den Bergh van Calvarien stont, die de Joden noemden Golgotha, is'er tegenwoordigh een Kerck ghesticht van het Heyligh Graf des Heeren: Sint' Helena heeft den Dom ghebauwt, die het H.Graf bedeckt, maer nae dat d'ander Christenen die hebben doen ver- | |
| |
meerderen, om den geheelen bergh van Calvarien daer in te besluyten, ende overmidts sy veel Heylighe Plaetsen begrijpt, soo en is sy niet orderwijs ghebauwt: maer schier inder manieren van een Cruys, hebbende tsestigh schreden inde breedde, ende 120. inde langhde, sonder een grooten neder-gangh te begrijpen daer 't Heyligh Cruys wiert ghevonden. Sy bestaet in dry welfsels, waer van 't ghene 't Heyligh Graf bedeckt, dient voor beuck vande Kerck: daer zijn 30. schreden inden omvangh, ende is van boven open gelijck de Rotondo te Roomen, waer door sy haeren dagh vat, gheen vensters hebbende: het verwelfsel is onder-steunt met veel groote pilaeren, die om-hooghe een wandel-gangh maecken, al-waer in verscheyde vertreck-plaetsen veele Schismatijcken, ofte scheydingh-makende Christenen, hun woonste hebben.
Dese Kercke hadde op ander tijden dry deuren oft in-ganghen; maer tegenwoordigh en is'er maer de voornaemste over, de welcke komt op een groot pleyn: de Turcken bewaeren de sleutels seer nauw, ende en laeten daer de Pelgrims niet binnen kommen, dan gevende negen ducaten: men betaeltse maer eens, wantmer daer na magh in-gaen soo wanneer-mense opent, betaelende slechts een medin, ende met dry Realen van achten magh-mense doen openen als-men wilt; mits dat-men niet langh uyt de stadt en blijft, want dan betaelt-men als nieuwe Pelgrim.
Wy trocken in dese heylige Kerck Donderdaghs s'avondts: aenden in-gangh ontmoet-men den Steen van de Salvinghe, den welcken na dat wy ghekust hadden, ende ter aerden ghevallen voor het Heyligh Graf, ginghen recht op 't gewest der Monicken, die hun wooninghe hebben aende noordt-zyde vande Kercke, al-waer ghemeenlijcke 8. of 9. Monicken zich onthouden, tamelijck wel gherieft.
Nae dat wy daer een weynigh gherust hadden, soo | |
| |
ded' ons den Pater Guardiaen met de Monicken den omme-gangh doen door de Kercke, ende de heylighe Plaetsen besoecken die sy begrijpt: wy begosten van haer Capelle, die-men seght de eerste ghebauwt te wesen ter eeren vande H.Maghet: te midden in dese Capelle siet-men een groote ronde, welcke de plaetse aenwijst daer het waerachtigh Cruys ons Heeren verkent wiert: Sinte Helena dat ghevonden hebbende met de ghene vande twee moordenaers, ende niet konnende weten welck dat het Cruys Christi was, ded' een doodt lichaem daer brengen, op het welck 't Cruys gheleydt zijnde, kreegh terstont sijn voorigh leven. Ter rechterzyde is'er een Schapray ghesloten met een yser-traelje, daer-men een groot stuck vande Colomme siet, aende welcke onsen Heere ghegeesselt wiert, behelsende ontrent de 30. duymen inde langhde, ende 41. inde ronde: het is rootachtigh van coleur, ende en gelijckt geensins aen het ghene dat-men te Roomen siet; doch gheloovender veele dat onsen Heere anderwerf ghegeesselt is gheweest.
In't vertrecken van dese plaets keert-men zich ter slincker-handt, om naer een kleen duyster Capelleken te gaen, daer-men houdt dat den heere gestelt wiert, wachtende tot alles veerdigh was, om hem aen het Cruys te spijckeren. Voor aenden in-gangh is'er een grooten steen met twee gaten, tot den welcken de Griecken een besonder eerbiedinghe dragen, ende segghen dat onsen heer daer-aen gehecht bleef, verwachtende tot alles tot de kruyssinghe veerdigh was.
In't vertrecken van dese Capelle besoeckt-men een ander ghesticht op de plaets daer de Kryghs-lieden de kleederen deylden van Jesus Christus, ende het lot op sijn Rocxken wierpen: dese Capelle wordt onderhouden, ende bedient door de Christenen van Armenien.
Van daer laet-men den rechten wegh die den om- | |
| |
keer doet vanden Choor der Kercke, ende men daelt 40. trappen tot in het dal daer-men de doode rompen wierp, van die by het Recht gedoodt wierden: 't was daer dat Sinte Helena naer een langhduerigh soecken, het H.Cruys vondet: op het selve ghewest is'er eenen Autaer op-gerecht al-waer tot vermeerderingh der eerbiedinge vyf of ses lampen altijdt branden: de Monicken van S.Franciscus Orden bedienen dese plaets: daer neffens hebben de Griecken eenen Autaer.
In't weder-op-klimmen der selver trappen ontrent den halfsten weghe ter rechter-handt, besoeckt-men een Capelle Sinte Helena toe-gheëyghent; men siet'er noch een steenen-setel, daer in de heylighe Princesse gheseten was, ten tijde men bezigh was in het soecken des H.Cruys: dese plaetse wordt bedient door die van Armenien.
Boven ghekomen zijnde, soo vervolght-men den ommegangh vande Kerck, ende d'eerste statie die-men doet, is in een Capelle bedient door de Abissenen, daer sy seer sorghvuldighlijck onder den Autaer de Colomne der verwijtinge bewaeren, op de welcke onsen heere ghesten was, soo-wanneer hy ghekroont wiert, ende beschimpt vande Joden.
Van daer treckt-men naer den Bergh van Calvarien, die-men op-klimt met 18. trappen ende een trede, daer-men op de plaets komt, al-waer onsen Salighmaker de wreede doodt heeft ghesmaeckt, ende sijn bitter Lijden uyt-ghestaen: men behoeft dese plaetse te dweersen om naer een Capelle te gaen die'er gheheel by is, daer Christus ontkleedt zijnde, ghenagelt wiert aenden galge-boom des Cruys: de plaetse wordt bedient door de Monicken Recollecten.
Van daer komt-men op de plaets al-waer het Cruys op-gherecht wiert: dese plaetse is ghehauwen op de manier van een Autaer; in't midden is de put te sien daer het gheplant wiert, de welcke ontrent twee voeten | |
| |
diep is gehauwen inde rots, ende omringht met eenen silveren boordt: de Monicken van Sinte Franciscus Orden hebben langen tijdt bewaerders geweest van dese heylige Plaets: maer t'zedert eenige jaeren hebben de Georgianen (mits een groote somme gelts) de selve verkregen vanden Turck.
Daer by siet-men de manier van een kleyne Capelle rondt verwelft ghesticht, de welcke de plaets aen-wijst al-waer de H.Maghet haer hielt gheduerende haeren liefsten Soon leet, ende stierf aen het Cruys: dese plaetse is buyten de Kerck, ende streckt tot op het pleyn: sy wordt bedient door de Abissinen, de welcke gelooven dat'et daer was dat Abraham sijnen Sone Isaac wilde den Heere gheven tot een slagh-offer.
Daelende vanden Bergh van Calvarien, soo deden wy onse devotie inde plaets daer den Salighmaker des Werelts nae sijn doot gesalft wiert met Myrrhe ende Aloë: dese plaetse is met Marber-steen gedeckt, ende af-ghetuynt met een yser-balie, ten eynde men daer niet over en kan; de Christenen houden altijdt daer boven acht ontsteken lampen.
Van daer treckt-men recht nae 't Heyligh Graf; de plaetse toe-gherust gheweest hebbende door Ioseph van Arimathien, heymelijcken Discipel van Jesus Christus. De gewoonte der Joden en was niet de lichamen te begraven, ghelijck-men doet in het Christenrijck: een-yder dede na sijn middels eenighe rots (de manier van een heymelijck plaets) uyt-hauwen, daer-men het lichaem op een veste tafel uyt-streckte, gemaeckt uyt de selve rots.
Het Heyligh Graf is ontrent 50. schreden gelegen vanden Bergh van Calvarien, ende recht in't midden des groot verheven welfsel vande Kerck: 't is als een kleyne heymenlijcke plaets, gehauwen inde levende rots met het scherp van een steeck-yser: de deure siet na den Oosten, ende en is maer vier voeten hoogh, ende twee | |
| |
voeten en een vierendeel breedt. Het binnenste van het Graf is bykans vierkant: het heeft ses voeten min eenen duym inde langhde, ende ses voeten min twee duymen inde breedde, ende van boven tot beneden acht voeten en eenen duym. Daer is een vaste tafel vanden selven steen, die gelaeten wierdt uyt-hauwende de rest: sy heeft twee voeten vier duymen en half inde hooghde, ende min eenen duym inde langhde, ende twee voeten ende twee derden-deelen en half inde breedde. 'T was op dese tafel dat het Lichaem Christi Jesu geleydt wiert, hebbende het hooft na den Westen, ende de voeten na den Oosten; maer uyt reden dat de Pelgrims desen steen seer braken, heeft-men genootsaeckt geweest dese plaetse te decken met witten Marber-steen, op den welcken de Monicken dagelijckx Misse lesen: daer zijn menighe goude- en silver-lampen, die dagh en nacht in dese heylighe Plaets branden.
Voor het Graf is'er een kleyn Capelle, gheseyt de Capelle vanden Enghel, door dien den Enghel daer zich vertoonde aende Dry Maryen, de welcke quamen uyt groote Godts-dienstigheyt, om den steen van het Graf te wenden: men siet'er noch eenen steen vande selve rots gehauwen, eenen voet en half in't vier-kante verheven, de welcke diende om den dicken steen te onder-steunen, die de deur stopte van het Graf: dese Capelle gelijck oock het Heyligh Graf, is geheel van buyten bekleedt met swart en witten marber, met veele colommen, ende een kleyn welfsel van boven, dienende tot cieraet.
Twaelf schreden van't heyligh Graf, na den Noorden, liggender twee marber-steenen rondt-wijs, die de plaetse aen-wijsen daer Christus zich na sijn doodt vertoonde aen Maria Magdalena, inde ghedaente van eenen Hovenier, de welcke zich willende | |
| |
worpen voor sijn voeten, sprack tot haer: Noli me tangere, dat is: En wilt my niet raecken.
Onder den Bergh van Calvarien is'er een uyt-ghehauwen Capelle, al-waer Godefroot de Bouillon, ende Boudewyn sijnen Broeder begraven zijn: hun Graf-schriften zijn aldus:
His jacet inclitus Dux Godefridus de Bouillon, qui totam istam terram acquisivit cultui Christiano, cujus anima cum Christo requiescat. Amen.
Rex Balduinus Judas alter Machebeus
Spes Patriae, vigor Ecclesiae, virtus utriusque,
Quem formidabant, cui dona tributa ferebant
Cedar & Egyptus, Dan ac homicida Damascus;
Proh dolor! in modico clauditur hoc tumulo.
In't uyterste van dese Capelle siet-men de splete vande rots, de welcke open-berste soo-wanneer dat onsen Salighmaker de doodt smaeckte: veele ghelooven dat dese holheyt loopt tot inden afgrondt der aerde, men houdt oock dat onsen eersten Vader Adam in dese plaetse wiert begraven, ende dat het gat daer het Cruys gheplant wiert, recht aen sijn hooft quam, begeerende dat hy, die de voornaemste oorsaeck gheweest hadde van sijn komst, oock ghewasschen wiert met sijn Bloedt, om hem van sijn ghebreken te reynigen, doch schijnt desen sin meer gelijckenis-achtigh als waerschijnelijck.
Achter 't Heyligh Graf zijnder veele kameren gheholt inde rots, al-waer verscheyde Natien vanden Oosten zich vertrecken, die de heylige Plaetsen komen besoecken: de Assyrianen besittender twee speloncken, die-men houdt te wesen het graf van Ioseph van Arimathien, ende van Nicodemus.
Wy deden de cieraeten van het Heyligh Graf voor den dagh brengen, die overschoon ende kostelijck zijn: daer | |
| |
en is niet eenen Vorst van het Christenrijck oft en heeft daer door eenen milden schenck sijne godtvruchtigheyt betoont; maer niet eenen den welcken aen die te vergelijcken is van onsen Coninck, de welcke onder ander cieraeten ende Juweelen al-daer gesonden heeft een silver-lamp van een uyt-nemende grootte, weghende tusschen de 7. ende 8. duysent onçen silver; sy en dienen zich maer eens s'jaers van dese schoone cieraten, ende kostelijcke Juweelen; op ander tijden van't jaer houdense verborghen onder d'aerde: sy bewaeren daer oock de Spooren ende 't Sweert van Godefroot de Bouillon, die hun dienen soo-wanneer sy Ridders slaen van't Heyligh Graf, waer toe hun de macht van Sijn Heyligheyt ghegeven is, selve den Guardiaen doet dienst met Staf en Myter, als Stadthouder van het Heyligh Landt.
Wy bleven gesloten in dese Heylighe Kerck vanden Donderdaghs s'avondts, tot Sondaghs s'morgens, gheduerende welcken, wy tijdt hadden om meermaels dese heylige Plaetsen te besoecken, ende ghewis het is een wonder met wat een godtvruchtigheyt sy hun in-ghetogen vinden die daer komen: niemandt en kan ghelooven het vernoegen der innige vertroostingen die de ziele daer gheniet, als de ghene die daer gheweest zijn.
Nae dat wy eenen dagh in't Clooster der Monicken hadden gerust, soo gingen wy alle de plaetsen der devotie sien die besocht worden door de stadt: op de plaets daer eertijdts dien treffelijcken Salomons Tempel pronckte, hebben de Turcken hun voornaemste Mosquée op-ghetrocken, de welcke 't schoonste ghebauw is van alle die Landtschappen: de Turcken hebbender een groote eerbiedinghe, ende bewaeren daer een marber-steen, op de welcke sy seggen dat Mahomet stont soo-wanneer hy op-klom ten Paradyse, ende gelooven dat alle de gene die met vierigheyt hun ghebeden storten op dien steen, dat sy van Godt verkrijghen dat sy be- | |
| |
gheeren: de Turcken verbieden de Christenen op lijfstraffe den inganck van die Mosquée; waerom wy ons vernoeghden met die van buyten te aenschouwen, ende de mate te doen nemen door onse Janitsers: het voor-pleyn 't welck d'eerste plaets is, behelst 500. schreeden inde langhde, ende 400. inde breedde, daer-men door veele dueren aenkomt, in't midden van dit pleyn is'er noch een ander plaets gheplaveyt, de welcke ontrent de 200. schreden heeft inde langhde, ende 150. inde breedde, men klimt'er naer met neghen seer breedde trappen die daer rondt-om liggen, 't welck een groote pracht aen d'oogen gheeft; de Mosquée is gebauwt te midden in dit tweede pleyn, ende op de selve plaets, dat-men gist dat voormaels het Sancta Sanctorum was, dat is: 't Heyligh der Heylighen des Tempels van Salomon, haer ghedaente is rondt, acht-zydigh, waer van elcke zyde ontrent de 30. schreden in bevangh heeft, de ronde verwelfde lanteeren wordt onder-steunt van binnen door twee ryen pilaeren van witte marber, den meesten-deel van een stuck, 't binnenste is al gewit, behalven eenige syden al-waer den Naem Godts staet gheschreven met groote Arabische letters ende wat het cieraet belanght, en is'er anders geen als een menighte van lampen ende glase-klooten, de welcke ontrent de hooghde van een spies hangen; het buytenste is beleydt met marber ende kleyne plavey-steen, ghelijckende wel het porceleyn; de lanteeren om-hoogh is omringht met pilaeren van marber- ende Porphier-steen: ter syden pronckt'er noch een ander Mosquée, die voortijdts een Kercke was de Heylige Maghet toe-geeygent, gheseyt van Onse Vrauwe Praesentatie, die door de Christenen ghebauwt is geweest op 't selve geweste daer de Heylighe Maghet dry jaeren oudt zijnde, wiert op-gheoffert inden Tempel, ende sich daer hiel tot de 15. jaeren.
Heel dicht aen het pleyn van dese Mosqueën, op de | |
| |
zyde vanden Noorden wordt de Piscine, ofte Badtwater gesien, die noch in haer geheel overblijft, sy behelst ontrent de 140. schreden inde langhde, ende 110. inde breedde: sy wiert door Salomon gemaekt, om daer alle de beesten te wasschen, die tot den Offer toe-gheschickt waeren inden Tempel: den Enghel hadde voor ghewoonte de waters eens s'jaers te roeren, ende de gene die'er zich naderhandt den eersten wiesch, wiert ghenesen van wat sieckte daer hy mede beswaert was. Onsen Salighmaker ghenas daer den siecken die 38. jaeren ghewacht ende ghequeelt hadde.
Ontrent de midden vande stadt wordender groote vervallingen vande Kerck en Clooster gesien, daer eertijdts de Tempelieren gewoont hadden, de welcke Gasthuys-meesters van Ierusalem waeren, ende besaten de goederen die heden-daeghs de Ridders van 't Orden van Sint Ian van Ierusalem ghenieten.
Men bemerckt'er oock de vervallingen van een Klooster, 't gene de Spaignaerts gebauwt hadden ter eeren van Sint Iacob; de Kercke is schoon ende groot, ende noch in haer geheel, wordende bedient door de Armenianen: ontrent te midden inde Kerck is'er een kleyne Capelle, die de plaetse aen-wijst daer den vermelden Heyligen onthooft wiert.
By dese Kerck siet-men de plaets daer het huys stont van Annas den oppersten Priester, al-waer den Heer d'eerste reys geleydt wiert, ende den kinneback-slagh ontfingh: aen het hof siet-men noch een seer ouden Olyf-boom: men gelooft godtvruchtelijck dat Christus aen dien boom gebonden wiert, verwachtende gehoor by den grooten Priester: die van Armenien hebben daer een kleyne Capel, al-waer sy woonen, ende met groot beslagh geven sy aende Pelgrims kleyne stucxkens hout van desen boom.
Van daer naer het Klooster keerende, gaet-men voor by de plaets daer eertijdts het huys van S.Thomas ghe- | |
| |
staen heeft: daer is een Capelle, waer van de vervallingen redelijck groot zijn: vervolgende den selven wegh ontmoeten wy ter rechter handt een Kerck, onderhouden door de Assyrianen, ghebauwt op het ghewest daer voortijdts het huys van Sint Marcus stont: van daer gingen wy voor-by het huys van Sint Iacob, Sone van Zebedeus, op welckers vervallingen de Griecken een kleyne Kerck gesticht hebben, de welcke sy doen bedienen, ende bewaeren door twee van hunne Priesters.
Op de zyde vanden Oosten, ende neffens de poorte van Sinte Steven, staet het huys van Sint' Anna, in het welcke de Heylighe Maghet geboren wiert; daer was eertijdts een Clooster van Nonnen, het welcke ghelijck oock de Kercke noch in sijn geheel is: daer woonen nu Turcksche Santons, de welcke mits eenen medin of twee, laeten daer lichtelijck iemandt binnen komen: men daelt onder de Kercke als in een kelder, op de plaets daer-men houdt dat de Heylighe Maghet wiert geboren: de Monicken vergeselschapten ons daer den 8. September, op den dagh dat-men haer Gheboorte viert, ende lasen daer Misse.
Hebbende alle de Statien vande stadt besocht, soo gingen wy naer de ghene die daer rondt-om zijn, beginnende vanden Bergh Sion, liggende in 't Zuyden vande stadt: 't was daer dat den Salighmaker des Werelts op den Witten-Donderdagh het Paesch-lam at met sijn Apostels, hun voeten wiesch, ende het Hoogh-weerdigh H.Sacrament des Autaers instelde: terstont na sijn doot d'Apostels binnen d'Eet-kamer vergadert zijnde, veropenbaerde zich aen hun, toonende de Wonden die hy ontfangen hadde in sijn voeten, handen, ende zyde, gaf hun sijnen Heylighen Gheest, verstercktese in ghenade, ende vergunde hun de macht te binden ende t'ontbinden de sonden van een-yder: acht dagen daer na veropenbaerde hy daer noch aenden H.Thomas, ende om dies-wille desen Apostel twijffelde van dese | |
| |
gheheymenis, ded' hem de Wonde voelen die hy in sijn Zyde had ontfanghen.
Op den Pincxter-dagh daelde daer den Heylighen Gheest op de Twaelf Apostels inde gedaente van vierige tonghen.
Op de plaets daer d'Eet-kamer was, ende daer soo veel wonder daeden geschiedt zijn, hadde Sint' Helena een schoone Kerck doen bauwen: naderhandt maeckt'er den Koninck van Cicilien een Clooster, doende dat bedienen door de Monicken van Sinte Franciscus, gelijck ick meermaels gheseyt hebbe, maer nae dien sy verjaeght waeren, hebben de Turcken dese Kerck in een | |
| |
Mosquée verandert, ende het Clooster in een wooninghe van Santons.
Van onder dese Mosquée zijn de graven vande Coninghen David, ende Salomon: men houdt dat sy van oudts vol groote rijckdommen waeren, 't welck de Turcken die doen op-graven ende ondersoecken heeft, inder-voegen dat'er nu niet overigh en is als den kelder, daer-men seght dat dese Coninghen begraven zijn gheweest.
Ontrent de 15. schreden vanden Bergh Sion toonde-men ons de vervallinghen van het huys van Cayphas, 't welck gemeenelijck de woonste was vanden grooten Priester: 't was in't selve dat de Joden raedt schoeren hoe sy Jesum Christum souden vangen: inde selve plaetse verloochende Sinte Pieter sijnen Meester tot dry-maels toe. Aen het voor-pleyn van dit huys toonde-men ons een pilaer die-men houdt de plaetse te beteeckenen daer den Haene kraeyde, die hem van sijn misdaedt waerschouwde, 't welck hy begaen hadde.
In't selve huys ontfingh Christus gebenedijdt den kinneback-slagh, ende bracht den nacht daer over, gheduerende den welcken de dienaers vanden Priester hem alle onweerdigheden aen-deden diese konsten versinnen: van dese plaets wiert-hy gheleydt naer het huys van Pilatus, al-waer het doots-vonnisse over hem wiert uyt-ghestemt: op de vervallingen van dese woonste hadde Sint' Helena een Kerck doen stichten, vande welcke niet als weynige vervallinghen te sien zijn; die van Armenien besitten dese plaets, ende hebben daer een Capelle, al-waer sy onder den hoogen Autaer den steen bewaeren die den inganck van het Graf ons Salighmakers stopte.
Een weynigh hooger als dit huys, toonde-men ons de plaets daer de Heylighe Maghet zich vertrock na de doot van haeren liefsten Soon, ende daer sy woonde den tijdt van 14. jaeren: de Christenen hadden daer een Capel ghebauwt die haer toe-geëygent was, maer | |
| |
sy is soo verdorven dat-men nauwelijckx haere vervallinghen ontdecken kan.
Op den selven bergh Sion aende West-zyde, siet-men noch seer oude vervalle mueren, die-men gelooft te wesen de grondt-vesten des Paleys van David: van daer ontdeckt-men het Badt-water in't welck den Koninck de schoone Betsabe sagh baden.
Den Bergh van Oliveten light op de Oost-zyde vande stadt: om daer te geraecken, soo begaven wy ons uyt de poorte van Sinte Steven, de welcke soo ghenoemt wordt overmits desen Heylighen 200. schreden van daer gesteenight wiert: men bemerckt op 't selve gewest noch twee knien klaer inde rots gedruckt, die daer soo wonderdaedigh overgebleven zijn, ten eynde men daer altijdt de plaets bemercken soude vanden eersten Martelaer.
Ontrent de 50. schreden van daer treckt-men in het Dal van Iosaphat: wy besochten daer een schoone Kerck gesticht onder d'aerde; men daelt'er in met 50. trappen: in't midden van desen neergangh staender twee Capellen, inde ghene des rechter-handts liggen begraven Sint Anna, ende Sint Ioachim; in d'ander rusten Sint Ioseph, ende Sint Simeon: te midden in dese Kerck is het graf vande Heylige Maghet, gehauwen inde rots, ende schier vanden selve bauw als het gene van onsen Salighmaker, behalven dat het korter is: daer zijn twee in-gangen, d'een vanden Oosten, ende d'ander vanden Noorden. Den steen, op de welcke haer Heyligh Lichaem geleydt wiert, dient tegenwoordigh voor Autaer, op de welcke de Catholijcken dagelijcx Misse doen. De Griecken, die nimmermeer op den Autaer der Catholijcken en willen dienst doen, ghebruycken een ander daer recht teghen over, daer sy dickwils de Liturgie komen lesen: daer zijn geduerigh lichtende lampen, die een groote klaerigheyt veroorsaken in dese Kerck, om dat'er niet een venster en is, waer door sy den dagh soude konnen vatten. Dit ghebauw is treffelijck, ende seer | |
| |
aerdigh verwelft, ende by-naer alleen gesticht dat in sijn geheel overblijft van soo veel Kercken die'er geweest hebben in die ghewesten.
In't uyt-gaen van dese Kerck, ende den Bergh van Oliveten ontrent de 50. schreden naderende, treckt-men in een seer droevighe, ende duyster spelonck, in welcke plaetse den Verlosser des Werelts inden nacht vanden Witten-donderdag Water ende Bloedt sweetede, ende sijnen Hemelschen Vader was biddende, dat hy hem den Kelck toch soude weiren, soo het mogelijck waer.
Daer neffens is het Hof van Oliveten daer Christus zich vertrock den nacht voor sijn bitter Lijden: men bemerckt'er noch de plaets daer d'Apostels in slaep vie- | |
| |
len: gheheel dien Hof is noch vol Olyf-boomen, die seer oudt zich vertoonen: men ghelooft dat'er noch staen van Christus tijden.
In desen Hof is'er de manier van een gangh af-ghesondert met steenen, daer-men ghelooft dat Iudas sijn Meester verraede, ende Jesus Christus ghevangen ghenomen wierdt.
Dese Statien verlaetende, soo begosten wy den Bergh van Oliveten op-te-klimmen, soo ghenaemt, om dieswille dat hy van allen tijden seer vruchtbaer is geweest in Olyf-boomen. Hy is den hooghsten van alle de berghen die de Stadt van Ierusalem om-ringen: wy besteden wel een uur' in hem op-te-klimmen: t'eenemael op het spits van desen bergh siet-men de plaets van waer den Heere sienlijck ten Hemel op-klom, latende daer voor teeckenen d'aenbiddelijcke stappen sijnder Voeten gheprint inde rots, vande welcke noch de gene des slincker Voets overblijft, door de welcks men kan speuren, dat Onsen Salighmaker na den Hemel klimmende, het aensicht ghekeert hadde na den Westen: den stap van sijn rechter Voet is uyt-gesneden geweest door de Turcken, dien sy met een sonderlinge eerbiedinghe bewaeren in hunne Mosqée.
Dese plaets daer de heylige gheheymenisse vande Hemelvaert geschiedt is, wordt af-getuynt met een ronde acht-kantige Capel, bekleedt met een schoon rondt verwelfsel: de Turcken hebben een groote eerbiedinghe tot dese plaets, ende komender meermaels hun gebeden storten, ende laeten den in-gangh de Christenen toe, mits eenigh ghelt.
T'eenemael neffens dese Statie quamen wy voor-by de Kluyse daer S.Pelagia langen tijdt scherpe strenigheyt geplogen heeft, ende daer sy begraven light; doch gelijck dese plaetse verandert is in een Mosquée, en moghender de CHristenen niet binnen gaen, ende houden zich te vreden met hunne Godts-dienstigheyt voor de deur te pleghen.
| |
| |
Ontrent de hondert schreden van daer, ende by den grooten wegh die nae Ierusalem leydt, siet-men de vervallingen van een oude Kerck op het gewest gesticht daer den Heer sijn Apostelt onderrichtende, ende leerde het Ghebedt des Heeren.
Aen d'ander syde vanden bergh bemerckt-men de plaets daer d'Apostels den heer onder-vraeghden van het al-gemeyn Oordeel: keerende ter slincker-handt, soo siet-men een Capel schier begraven in d'aerde, onder-steunt met twaelf bogen: men houdt dat sy gesticht is geweest om de gedachtenisse vande plaets te bewaeren, daer d'Apostels na de doot ons Heeren, de twaelf Artyckels des Gheloofs maeckteden.
Laetende den grooten wegh, ende ontrent de 80. schreden treckende ter slincker-handt, soo siet-men de graven der Propheten, ghehauwen zijnde inde rots, vande welcke dat'er meer als hondert verscheyde zijn, verdeelt door kleyne heymenlijcke plaetsen, 9. oft 10. in elck graf: den in-gangh is soo hoogh met aerde ghevolt, dat-men zich op handen ende voeten moest sleypen om daer in te gheraecken; het binnenste is redelijck groot en ruym.
Her-nemende den rechten wegh, ende ontrent te midden vanden bergh, bemerckt-men de plaets daer onsen Salighmaker weende over de Stadt van Jerusalem, voor-siende de ellenden die haer over het hooft hingen.
Daer en is geen gewest rondt om de stadt van waer dat-mense volmaeckt'er ontdeckt; zijnde den bergh neder-gedaelt, soo gingen wy in het Dal van Iosaphat.
Dit dal wiert voormaels ghenoemt het Conincklijck dal, ende heeft den naem van Iosaphat ghevoert nae-dien hy daer begraven is gheweest: het loopt vanden Noorden nae den Zuyden langhs de stadt, ende den bergh van Oliveten, dienende op dese syde als voor gracht vande stadt: het begint van het graf van d'Heylighe Maghet, eyndigende ontrent den bergh van Sion; be- | |
| |
helst ontrent 1100. schreden inde langhde, ende inde breedde hondert: de Beke van Cedron loopt'er te midden door, de welcke light den meesten-deel des jaers droogh, ende en wordt niet vervolt als door den regen.
Dit dal is seer achtbaer mits het gheheym gevoelen is, dat in het selve het laetste oordeel sal gheschieden: de Joden ende Turcken hebben 't selve betrauwen: men vindt soo domme Joden, de welcke hierom binnen Ierusalem hun woonste komen nemen, ten eynde sy mogen in dit dal begraven worden, ende om d'eerste te wesen inde verrijsenisse.
De Gulde Poort komt op dit dal, die eertijdts de voornaemste was vande stadt, ende den in-gangh vanden Tempel: de Turcken houdense teghenwoordigh toegemetst, om dies-wille dat sy by voorsegginge hebben, dat de stadt door de selve poort by de Christenen eens moet ghewonnen worden.
Ontrent het midden des dals van Iosaphat, light het graf van Absalon, Soon van David; het is gesneden inde rots met een steeck-yser, ende is gelijck een Capel: de Joden tot op heden schroomen soo d'ongehoorsaemheyt die sesen Soon aen sijn Vader betoonde, dat sy daer voor-by gaende, steenen worpen tot verachtinge tegen sijn graf, waer door rondt-om het selve bergen liggen van steenen.
Daer neffens is de spelonck daer Sint Iacob de Meerder schuylde ten rijde onsen Heere lijde aen het Cruys, voor-hebbende daer te blijven tot dat hy van sijne verrijsenisse soude hebben vernomen. Men ghelooft dat den Salighmaker des Werelts zich aen hem daer veropenbaerde: daer staet een Capel op dat gewest; doch t'eenemael verlaeten, ende en dient nerghens toe, dan om de beesten daer te stallen vande nae-buerige Mooren.
By dese plaets staet het graf vanden Propheet Zacharias, oock gehauwen uyt de rots, ende genoegh ghelijck aende ghene van Absalon: van daer op het hangen | |
| |
vanden bergh siet-men de plaets daer onsen Heer den Vyge-boom vervloeckte, ende leeger, het gewest daer Iudas zich verhingh. De Joden houden daer hun Kerck-hof, al-waer men een menighte van graven siet. Van dat selve gewest ontdeckt-men den Bergh der Verbelginghe, soo gheseyt, om reden dat Salomon bedrogen van sijn by-slaepsteren, daer eenen Tempel dede bauwen ter eeren van Melchum, Afgodt der Ammoniten. Eenige seggen dat hy daer den Tempel stichtede dien hy aen alle d'Afgoden toe-wyde, de welcke in sijn wesen bleef 363. jaeren, ende wiert af-gheworpen door den Coninck Iosias.
Aenden voet van desen bergh siet-men de vervallingen van het dorp van Siloë, al-waer een Fonteyn vloeyt in eenen neer-gangh van 26. schreden: men naemtse de Fonteyn vande Heylighe Maghet, door dien men ghelooft dat sy daer gemeenelijck gingh water putten. De Turcken hebben daer een besonder Godts-dienstigheyt, ende komender hun meermaels wasschen, ende oock hun gebeden storten in een kleyne Mosquée, die sy gesticht hebben al-daer geheel neffens.
Ontrent 300. schreden van daer, treckende nae den bergh Sion, siet-men het bat van Siloë, naer den heer den Blinden sondt om zich te wasschen, na dien hy hem d'oogen hadt gestreken met een weynigh aerde, ghemenght met sijn Speecksel.
Vervolgende den selven wegh, soo vindt-men een kleyne effenheyt omringht met een leeghen muer, de welcke men seght te wesen het gewest daer den Propheet Isaias levendigh ghesaeght wiert door het bevel van Manasses.
Treckende van daer na den Oosten, siet-men de putten Nehemias, daer het heyligh Vyer verborghen wiert gheduerende de ghevangenisse der Joden in Babylonien. Keerende van daer nae den Bergh Sion, soo vindt-men veele speloncken, inde welcke men gelooft dat d'Apos- | |
| |
stels schuylden ten tijde van het Lijden des Heeren. Dicht daer aen light het landt dat gekocht wiert met de 30. Penningen, die Judas hadde ontfangen om sijn Meester te verraeden, dat ghenaemt wiert Haceldama, dat is: d'Aerde des Bloedts. Dese plaetse behelst 50. voeten inde langhde, ende 30. inde breedde: 't is van onder al hol, ende dient voor kerck-hof om de scheurmakige Christenen te begraven; inder-voeghen dat het noch heden ghebruyckt wordt, waer toe het vande tijden onses Heeren was gheschickt. Van daer keerende na de stadt, ende gaende voor-by aende syde vanden Bergh Sion, soo toonde-men ons een spelonck, inde welcke Sinte Pieter zich vertrock, hebbende sijnen Meester verloochent, daer hy seer bitterlijck weende.
Aende Noordt-zyde vande stadt, ende ontrent een steen-worp buyten de Poort van Damascus, besochten wy de spelonck van Jeremius, daer hy de klaegh-lieden schreef, voor-siende de droefheden die over de stadt van Jerusalem stonden te komen: dese spelonck is groot en hoogh, men houdt dat sy voor Kerck gedient heeft ten tijde der Christenen; tegenwoordigh is sy de woonst' van Turcksche Santons.
Een quartier mijls van daer soo gingen wy de graven besien der Coningen van Juda, zijnde al gehauwen inde rots: men treckt'er in door een seer engen ingangh, daer-men veel heymelijcke plaetsen bejegent, zijnde daer vyf of ses graven in elck: het wonderlijckste in dit gesticht is, dat de deuren die dese heymelijcke plaetsen sluyten, gehauwen zijn inde selve rots, ende en draeyen op geen ander herren, als op de ghene die gemaeckt zijn uyt de selve rots. Een half-mijl van daer liggen de graven der Rechters van Israël, zijnde op de selve manier, maer over-al niet alsoo aerdigh uyt-gewerckt.
Hebbende de Statien besocht soo wel van binnen de Stadt als rondt-om, soo maeckten wy ons veerdigh om | |
| |
de Doode Zee te gaen besien: de Pelgrims houden zich gemeenlijck van daer, om dat'er perijckel voor-valt; maer gelijck wy een grooten hoop volckx waeren, ende genoegh ghemant ende ghewapent om d'Arabianen te wederstaen, soo en maeckten wy geen swaerigheyt daer te gaen sonder voorder gheselschap.
Wy vertrocken van Ierusalem geheel vroegh, ende ghegaen hebbende voor-by den Bergh van Oliveten, soo toonde-men ons de vervallingen van Betphage, de plaets daer Christus den Ezel dede op-nemen op Palm-Sondagh, om sijne in-komst te doen binnen Ierusalem. De Monicken Recollecten onderhouden noch teghenwoordigh dese Ceremonie. Op den Palm-Sondagh treckt | |
| |
den Guardiaen daer henen, vergeselschapt met alle sijn Monicken, al-waer hy op een Ezel geseten inden omme-ganck gaet binnen de stadt, singende Sanctus, Sanctus, benedictus Dominus, dat is: Heyligh, Heyligh, ghebenedijdt zy den Heere. De Monicken en ander Christenen, worpen hunne kleederen ter aerden, om hem daer over te doen treden, ten eynde men de gantsche Ceremonie soude onderhouden, waer in de Turcken hun niet en stooren, nochte beletsel aen doen.
Van daer trocken wy voor-by het huys van Simon den Melaetschen, daer Marie Magdalena de voeten wiesch van Christus: vyftigh schreden van daer siet-men ander vervallingen, die-men seght te wesen het huys van Lazarus: een weynigh voorder soo treckt-men in het dorp van Bethanien, al-waer het graf is daer den Heer den selven Lazarus verweckte vander doot; dit graf is seer leegh, daer-men in-gaet als in een kelder, door een neder-gangh van 30. trappen: het binnenste is noch in sijn geheel, de plaetse daer het lichaem rustede, dient teghenwoordigh voor Autaer, daer de Monicken onse mede-gesellen Misse laesen.
| |
| |
Dertigh schreden van daer siet-men eenige vervallingen, die men seght te wesen des huys van Maria Magdalene: heel dichte daer by worden de vervallingen ghesien des huys van Martha haer Suster; ontrent de 50. schreden van daer siet-men eenen grooten steen langh-wijs, op den welcken den Heer geseten was, als-wanneer Martha hem quam al schreyende boodtschappen de doot van haeren Broeder Lazarus.
Hebbende in dese plaets onse devotie gedaen, soo daelden wy door het dal van Adomin, dat is te bedieden, van Bloedt, daer-men houdt dat desen aermen mensch, waer van de heylighe Schrift spreeckt, wiert ghewondt, treckende van Jerusalem naer Jericho; van daer vervolghden wy geduerigh daelende door heuvel- | |
| |
kens t'eenemael dorre, tot de Doode Zee, die een daghreyse ghelegen is van Ierusalem.
De Doode Zee wordt soo geseyt, overmits sy niet en verdraeght dat leven heeft, ende doet al sterven dat'er ontrent geraeckt, tot de vogels toe die daer over vliegen: sy wordt oock genoemt den Poel Asphaltite, ter oorsaecke vande menighte van peck dat sy uyt-worpt: het water is seer swart, stinckende, dick als slijck, ende soo zout, dat-men het in een vat gietende, ende daer thien-mael soo veel soet water by-voegende, blijft dit even-wel niet onvermindert soo zout als het gene van de Zee: sy is een soo stil-staende water, ende met zwavel ende peck soo gemenght, dat al 't gene men daer in worpt, daer op swemt.
Desen poel is veel langher als hy breedt is, loopende vanden Noorden nae den Zuyden, behelsende ontrent de 20. mijlen inde langhde, ende 5. inde breedde: de dompen die daer uyt-vlieghen bederven soo de locht ende d'aerde die daer rondt-om light, dat'er niet en groeyt een mijl in't rondt, inder-voegen dat dit dal voormaels genoemt verkoren ende gezegent, nu magh geseyt worden het dal van vervloeckinge: de steenen die langhs den oever liggen, deylen mede vande slimme hoedanigheden van dese plaets; want sy dorre zijn, ende branden gelijck als hout: eyndelinge alles heeft Godts toorn ende gramschap alsoo wel beproeft als de steden van Sodoma, Gomorra, Adama, ende Segor, de welcke om de schroomelijcke sonden tegen de natuer, verbrandt ende versoncken zijn gheweest, Godt Almachtigh latende de wateren daer soo stinckende, tot een teecken der afgrijselijckheyt van dat misdaedt.
Men reyst dry mijlen verr' langhs de doode Zee eer men aende Reviere de Jordane komt, de welcke in desen poel is eyndigende: nochtans zijn eenige van ghevoelen, dat sy van onder door loopt, sonder haer in dese zoute, ende stinckende waters te menghen. Men | |
| |
siet noch de vervallingen van een Kerck, die Sint' Helena heeft doen stichten op het gewest daer onsen Salighmaker gedoopt wiert, doch heeft de Revier al-daer haeren loop verlaten, vloeyende wel een half mijl hoogher nae den Oosten.
Van daer dweerst-men het veldt van Iericho, om te trecken na den Bergh des tijdts van veertigh Daghen; al-soo geseyt, om dies-wille dat Christus daer het vasten van 40. dagen heeft uyt-gestaen. Dit veldt behelst 5. mijlen inde langhde, ende twee inde breedde: de stadt van Jericho light in't midden, zijnde eertijdts de vermaeckelijckste ende vruchtbaerigste plaets van geheel Palestynen; maer 't zy door de luyaerdigheyt der inwoonders, ofte om de Arabianen die'er geduerigh stroopen, is gheheel verlaeten: de stadt blijft oock t'eenemael vervallen, ende ter nauwer noodt staender noch 40. slecht-gebauwe huysen.
Den Bergh vande veertigh Daghen light een mijl weeghs van daer: het op-klimmen is seer moeyelijck: op ander tijden (door dien hy soo steyl is) waeren daer 400. trappen, maer zijn nu teghenwoordigh soo vervallen, dat het veel gevoegelijcker waere in-diender niet een van al en waer. Te midden van desen bergh is de plaets daer Christus zich vertrock, gheduerende den veertigh-daeghen Vasten. Op dit gewest siet-men dry speloncken: d'eerste is t'eenemael rondt, behelsende 25. schreden inden omme-loop: de tweede is lanck ende smal, begrijpende 34. schreden inde langhde: de derde is seer kleyn. Men bemerckt noch op seker gewesten voet-stappen ende holligheden, die-men gelooft vanden Heer te wesen. Men klimt op de kruyn van desen bergh door een alder-moeyelijcken wegh, al-waer noch de vervallingen overschieten van een Capel, gesticht om de ghedachtenisse der plaetse te behouden daer Christus versocht wiert vanden duyvel, ende daer hy hem vertoonde de rijckdommen des | |
| |
werelts. Daelende van desen bergh, soo dweersden wy een woestyn, daer-men veele hollen ende speloncken bejegent, al-waer eertijdts menige Kluysenaers hun leven overgebracht hebben in een soet eenigheyt; maer tegenwoordigh en schieter niet een over, mits de Arabianen daer geduerigh stroopen.
Wy keerden wederom naer Jerusalem den sevensten dagh van September, ende s'anderdaeghs op onse Lieve Vrauwe Gheboort-dagh hielden wy onse Hoogh-tijdt in het huys van Sint Anna daer de Monicken Misse lasen op de plaets daer-men houdt de Heylige Maghet Maria ghebooren te wesen. Nae den middagh als wy de Vespers gehoort hadden, vertrocken wy om te gaen naer Betlehem, 't welck ontrent dry dagh-reysen van daer ghelegen is.
Wy vertrocken door de poorte van Jaffa, ende gaende langhs de stadt, soo trocken wy langhs het Waterbadt van Bethsabee: ontrent een mijl weeghs vande stadt, ontmoet-men een Termentyn-boom, die-men noemt vande Heylighe Maghet, om dies-wille dat-men gelooft dat sy daer gemeenelijck rustede, treckende van Betlehem naer Ierusalem: hy hanght geheel over den wegh, men gelooft dat hy dus mirakeleuselijck gebogen is geweest, om de H.Maghet te beter te overlommeren. Daer en kan niet ouder aen d'ooge voor-vallen als het dick van desen boom; des niet-tegenstaende zijn de tacken ende bladeren soo jeughdigh ende groen, als oft hy maer 30. jaeren oudt en waere.
Een weynigh voorder vloeyt'er een Fonteyn, gheseyt vande Dry Coninghen, door dien sy de plaets aenwijst daer sy de Sterr' misten als-wanneer sy trocken binnen de stadt van Ierusalem om met Herodes te spreken: naederhandt begost sy op een nieuw in't selve gewest te verschijnen, om hun voorst te geleyden tot de plaets vande Gheboorte ons Heeren.
Ter rechter-handt op het hangen van een berghxken, | |
| |
siet-men eenige vervallingen, al-waer voor desen het huys stont vanden Propheet Abacue, Men bemerckt daer noch het veldt daer den Propheet spijse dragende aende gene die met den Ougst bekommert waeren, den Engel hem vatte by den hayr, vervoerende naer Babylonien inden kuyl der Leeuwen, om den Propheet Daniël te voeden, die daer in-gheworpen was by laste vanden Coninck Nabuchodonosor.
Dry hondert schreden van daer staet'er een steen-rots, op de welcke den Propheet Elias rustede, t'eenemael vermoeyt vanden langen wegh, dien hy gedaen had om den toorn van Jesabel te vlieden, de welcke hem ter doot vervolghde. Men siet noch eenige holligheyt inde rots, die men gelooft daer wonderdadigh door sijn lichaem in-gedruckt te wesen. Dicht daer by is'er een Clooster van Griecksche Monicken, wel gebauwt ende om-vanghen met hooge mueren, om de Arabianen te wederstaen: het is toe-geëygent aenden Propheet Elias.
Ontrent een mijl voorder toonde-men ons de vervallingen vanden Toren van Iacob: op d'ander zyde vanden grooten wegh light'er een dorre veldt t'eenemael vol kleyne steenen, die men meesten-deel de ghedaente dragen van erten. Men gelooft godtvruchtighlijck, dat ten tijde vanden Heylige Maghet, dese plaets gemeynelijck met erten bezaeyt wiert, waer van sy ghewoon was te eten, ende dat dien volghens altijdt daer steenen ghebleven zijn om de ghedachtenisse te houden van die saecken.
Een half quartier mijls voorder siet-men de plaetse daer eertijdts het graf was van Rachel, huysvrauw van Iacob, de welcke hem hadde doen maecken een kostelijck graf met twaelf Pyramiden rondt-om, om het getal der Kinderen te betoonen die hy by haer gewonnen hadde: tegenwoordigh en schieter niet anders over van dit aerdigh werck, dan alleenelijck een Tombe op de Turcksche-wijs seer hoogh verheven, ende gedeckt | |
| |
met een kleyn rondt verwelfsel ondersteunt door vier pilaeren, ende omringht met een leege muer.
Van daer en ontmoet-men niet aenmerckelijckx tot de oude mueren van Betlehem, al-waer vanden rechten wegh af-keerende, ende gaende ter slincker-handt, soo vindt men den put vanden welcken den Koninck David in sijn Legher wesende, soo seer wenschste water te hebben: dry sijnder Kryghs-lieden gedweerst, broghtender hem aen, waer van hy niet en waude drincken, seggende dat het bloedt was sijnder Onderdaenen.
Dese stadt van Betehem voormaels soo schoon ende soo vermaert, light nu als eenen hoop steenen: daer en staen maer 10. of 12. huysen, bewoont door aerme Christenen, die daer leven by het ghene dat sy konnen winnen aende Pelgrims, ende Monicken, die hun ghebruycken om Teeckenen ende Cruyskens van Olyf-boomen te maecken.
Wy gingen recht naer het Clooster der Recollecten, het welck seer treffelijck is, ende ghelijckt van verre meer een Casteel als een Clooster: de Kercke staet'er noch in haer geheel, ende is een der moyste ghestichten van Palestynen, begrijpende 85. schreden inde langhde, ende 50. inde breedde, verrijckt met twee ryen pilaeren op yder zyde, ende de mueren al bekleedt met een overschoon Mosaichs-werck, het welcke begint te vervallen; den vloer was al van 't selve rijckelijck ghewroght met marberinge, 't gene de Turcken op-gelight hebben om naer hun voornaemste Mosquée tot Ierusalem te vervoeren.
Dese Kerck bedeckt de plaets daer Christus geboren is geweest, op de zyde vanden hoogen Autaer zijnder twee neder-gangen, door de welcke men daer in-gaet, doch overmits de Kercke verlaeten is, blijven de deuren altijdts ghesloten, ende men kan daer niet in als door het Clooster.
| |
| |
Dit Clooster is veel meeder, ende beter ghesticht als het gene van Ierusalem: daer zijn gemeynelijck 10. of 12. Monicken om dese Heylige Plaets te bewaeren, ende te dienen; op den selven avondt dat wy daer aenquamen, den Guardiaen dede ons den omme-gangh doen, ende alle dese Heylige Plaetsen besoecken.
Wy begonden vande Capel der Monicken, Sinte Catharina toe-gewyt: van daer gingen wy door een nedergangh gehauwen inde rots, seer duyster en enge; inde Capellen der HH.Onnooselen, ende van S.Iosph, de welcke wy dweersden, ende door eenen kleynen doorgangh gingen wy recht ter plaets daer het den Verlosser des Werelts beliefde ghebooren te worden, zijnde in die tijden eenen slechten Stal onder d'aerde, maer de Godtvruchtigheyt ende vierigheyt van Sinte Helena, dedese bedecken met een Capelle, behelsende 16. schreden inde langhde, ende 5, inde breedde: sy is geheel gehauwen uyt de rots, ende bedeckt met witten marber, uyt-gesondert het opperste, 't welck bedeckt is met een schoon ende rijck Mosaichs-werck; maer gelijcker geen locht-gat en is, soo is't dat den roock der lampen die daer altijdt branden, sulck een swartigheyt daer veroorsaeckt, datm'er niet kan verkennen.
In't uyterste van dese Capel staet'er een Autaer daer-men dagelijckx Misse doet; onder den selven is'er een kleyn verwelfsel, zijnde de plaets daer Christus wiert ghebooren, de selve bedeckt zijnde met een overschoonen witten marber-steen, daer te midden in een kleyn ronde gehauwen is, behelsende in omvangh 21. duymen, en ontrent een halven voet diep, omringht met een silveren boort, waer op gheschreven staet: Hic natus est Christvs, dat is: Hier is Christus ghebooren; daer is altijdt een lampe brandende in dese plaetse.
Van daer dry ofte vier schreden achterwaerts gaende, daelt-men dry trappen, 't welck de plaets is daer de | |
| |
Heylige Kribbe was, inde welcke het Kindeken gheleydt wiert soo haest als het ghebooren was: dese plaets is verheven van d'aerde ontrent eenen voet, ende gheholt inde rots, die om-hooge noch t'eenemael bloot is, maer het midden daer onsen Heer rustede, is bedeckt met marber, twee voeten en half langh, ende onderhalven voet breedt.
Ter syden dese plaets bemerckt-men het gewest daer de Heylighe Maghet geseten was met haer Kindeken als de Dry Koninghen aen-quamen om hem te aenbidden: dese plaets is gheheel bekleedt met een overschoonen marber-steen, inde welcke men wonderdaedigh uyt-gebeeldt siet de gedaente van een Eerweerdigen Ouderlingh: veele ghelooven dat het d'af-beeldinge is van Sinte Hieronymus, die dickwils sijn behaegen heeft gehadt al-hier innighlijck te bidden, soo dat sijn gedaent' in desen marber-steen daer is gebleven, zijnde daer dry ofte vier lampen, die daer geduerigh branden.
Vertreckende uyt dese Statie, soo ginghen wy inde Capel van Sinte Ioseph, de welcke hem toe-geëygent is, ter oorsaecke dat den Engel zich in dese plaets aen hem veropenbaerde, ende verrichte dat hy de Heylige Maghet soude by-blijven, soo-wanneer hy haer meynde te verlaeten, om dies-wille sy swanger was.
Van daer komt-men inde Capel der HH.Onnooselen, de welcke uyt-gehauwen is inde rots, ende in het midden ondersteunt door een dicken pilaer vande selve rots: onder den Autaer is'er de manier van een kelder, daer-men houdt veel Onnoosel Kinders in begraven geweest te zijn, vande ghene die Herodes ded' ombrengen.
Van daer gaet-men ter slincker-handt door een kleyne deur, de welcke leydt inden gangh, al-waer Sint Eusebius is begraven. Discipel van S.Hieronymus, tot wiens gedachtenisse daer een Autaer staet: daer neffens is het graf van S. Paula, tot wiens eere men dit Graf-schrift leest, ghemaeckt door S.Hieronymus,
| |
| |
Aspicis Augustum praecisâ rupe sepulchrum.
Hospitium Paulae est, caelestia regna tenentis.
Fratres, Cognatos, Romam, I'atriamq́ue relinquens,
Divitias, sobolem Bethlymitii conditur antro.
Hic praesepe tuum Christe atque hic mysteria magna
Munera portantes hominique Deoque dedere.
In't uytterste van desen gangh in een kleyne kamer ghehauwen inde rots, is het Graf van Sinte Eustochia, ende haer Graf-schrift ghemaeckt door den Heylighen Hieronymus.
Scipio quem genuit Paulae fuere Parentes
Graecorum soboles Agamemnonis inclyta proles,
Hoc jacet in tumulo; Paulum dixere Priores.
Eustochae genitrix Romani prima Senatus
Pauperiem Christi & Bethlymitii rura secuta.
Dichte daer by staet'er oock het graf van Sinte Hieronymus: ende schoon dat alle de lichaemen op-gelight ende verdreghen zijn gheweest na Roomen, daerom en laet-men niet een groote godtvruchtigheyt ende eere te bewijsen aen dese graeven. Sijn' Heyligheyt selve heeft daer groote Aflaeten ghejont, ghelijck aen alle d'ander plaetsen vande Heylighe Landen, al-waer men eenigh wonder werck bemerckt gheschiedt te wesen.
Neffens het graf van Sinte Hieronymus is'er een Capel die hem toe-geëygent is, de welcke voormaels gedient heeft tot Studeer-kamer van desen Heyligen: men houdt dat het in dese plaets was daer hy den Bybel over-settede uyt het Hebreusch in't Latyn: in dit Clooster is'er een groote ende schoone kamer, de welcke diende voor een gewoonelijcke vertreck-plaets voor den voorseyden Heyligen; nu herbergender de Pelgrims.
Ontrent een half mijl vande stadt aende Oost-zyde | |
| |
bemerckt-men de plaetse daer d'Engels zich veropenbaerden aende Herders, hun verkondigende de Gheboorte des Heeren: op dit selve ghewest heeft'er een Kerck ghestaen, vande welcke als heden niet over-en-schiet als een luttel vervallingen, daer niet zijnde als een deel van een ghewelfsel onder d'aerde, daer de Monicken gewoon waeren somtijden Misse te lesen; maer t'zedert eenige jaeren soo heeft een Turckschen Santon dese plaets verkoren tot sijn verblijf, daer hy leeft als een Cluysenaer.
Keerende van die plaets naer het Clooster, soo besochten wy een spelonck, daer-men houdt de H.Maghet vluchtede ten tijde de Kryghs-lieden van Herodes den strydt begosten aen te doen d'Onnoosel Kinderkens. Men houdt dat sy dese wreedheyt soo schroomde, dat sy daer van haer Heyligh Sogh uyt-storte.
De Pelgrims nemen uyt eerbiedinghe van die aerde, ende dient om het sogh te vermeerderen aende vrauwen die het noodigh hebben; ja dat meer is, de Turcken ende Mooren gevense tot dien eynde aen hun Vee, dat oock de selve uyt-werckinge daer van heeft.
Van dese plaets ontdeckt-men een groot dal, 'twelck zich uyt-streckt tot de Doode zee: 't was in dese plaets dat den heyligen Saba een lange strenigheyt pleeghde: men houdt dat'er t'sijnen tijde meer als twee duysent Cluysenaers in groote strengigheyt leefden.
Ontrent een mijl van Betlehem op de Zuydt-zyde siet-men een bergh, genaemt Betulien, op den welcken noch versterckingen verschijnen genoegh in hun geheel; de Christenen naer het verlies der Heylighe Landen, hielden't daer goet den tijdt van 40. jaeren, niet teghenstaende de macht van soo veel duysent vyanden.
Wy gingen twee mijlen van Betlehem de Fonteyn sien, geseyt inde heylige Schrift: Fons Signatus, dat is: Ghezeghelde Fonteyn: men daelt'er in als in een kelder, daer-men inde rots twee goten gehauwen siet, door de | |
| |
welcke een soet ende klaer water vliet. Men houdt dat het onder d'aerde loopt, hem beghevende te Ierusalem inden Tempel van Salomon.
Ontrent de 100. schreden van dese Fonteyn zijnder dry schoone ende groote Water-baden, gehauwen inde rots: d'eerste begrijpt 170. schreden inde langhde, ende 80. inde breedde; aen elcken hoeck staet'er een neder-gangh, waer van de trappen bestaen uyt de selve rots: de tweede heeft 150. schreden inde langhde, ende 80. inde breedde, zijnde al gehauwen by trappen ghelijck een Amphiteater, ofte Schouw-plaets; de derde behelst 250. schreden inde langhde, ende 70. inde breedde, al passende d'een op d'ander; doch en is'er maer de laetste die ten halften vol water is: sy zijn omringht met seer dorre geberghten, behalven van een syde, al-waer eenige heuvelkens zijn, bekleedt met boomen. Men houdt dat het in dese plaets was, al-waer eertijdts dien schoonen Hof van Salomon was, ghenoemt Hortus Conclusus, dat is: Besloten Hof: daer desen Koninck gemeenelijck zich vermaecken gingh met sijn by-slaepsters.
Ghelijck de hitte vanden dagh vinnigh brande, ende dat de Monicken ons wat op-gedist hadden, soo namen wy ons middagh-mael in die plaets, ende lieten daer den brandt der Sonne verdwijnen onder de schaduwe van veele boomen: s'avondts keerden wy naer Betlehem, van waer wy s'morgens vroegh vertrocken om ons te begeven nae de Woestijn van S.Ian.
In't vertrecken van Bethlehem, toonde-men ons een dorp genoemt vande Turcken Borgal, ende vande Christenen Boutlicelli, al-waer de Christenen alleenlijck willen woonen, want de Turcken by ondervindinge gewaer worden, dat niet eenen Mahometaen het daer den tijdt van een jaer kan af-sien sonder sterven: 't was in dese plaets dat den Enghel het Legher van Zennacherib verpletterde.
Van daer trocken wy langhs menighe kleyne daelen | |
| |
ende heuvelkens, t'eenemael vruchtbaer ende vol Wyngaerden, ende in eenen neder-gangh gingen wy voorby een schoone Fonteyn daer-men houdt dat S. Philippus den Ghelubden doopte der Coninginne van Candacen. Daer heeft op ander tijden een Kerck gestaen in dat gewest, vande welcke noch een menighte vervallinghen overblijven.
Een mijle van daer geraeckt-men inde geberhten van Judeën, de welcke in dit ghewest gantsch dorre zijn, gelijck oock de Woestijn daer S.Ian sijn strenigheyt heeft geplegen van sijn dry jaeren af. De spelonck daer S.Ian zich vertrock is ontrent te midden van een seer steylen ende moeyelijcken bergh: in't uyterste van dese spelonck staet'er een vaste tafel, gehauwen uyt de rots, hooge ontrent dry voeten en half, breedt twee voeten, ende ses voeten lanck, de welcke hem diende voor bedde. De Monicken die in ons geselschap gekomen waeren, laesen daer Misse op; voortijdts heeft'er een Kercke gestaen in dat gewest; maer tegenwoordigh en sietm'er niet anders als een weynigh vervallinghen.
Een kleyne mijl van daer toonde-men ons een grooten steen, op de welcke Sint Ian ghemeynelijck voor het volck predickte.
Een quartier mijls van daer bemerckte-men de vervallingen van een Kerck, gebauwt op het gewest daer de Heylighe Maghet haer Nicht Elizabeth groetede, ende maeckten den schoonen Lof-sangh Magnificat.
Dry hondert schreden van daer staet het huys van Zacharias, daer de Christenen een Kerck hadden op-getrocken met een kleyn Cloostercken, om de Pelgrims te herbergen, die de Woestyn van Sint Ian gingen besoecken: maer ghelijck de Mooren die daer ontrent woonen, hun geduerigh moeyelijck ende lastigh vielen, zijn genoodtsaeckt gheweest die te verlaeten: de Kerck staet noch in haer geheel; maer ontheylight door de vuyle Boeren, ende slorrige Mooren, diese gebruyc- | |
| |
ken tot stal van hunne beesten: men kan daer noch lichtelijck bemercken waer den Autaer stondt, daer-men gelooft dat Sint Ian wiert gebooren: 't was in dese plaets daer Zacharias de spraeck weder-kreegh, ende t'eenemael onsteken vanden Heylighen Gheest, songh dien schoonen Lof-sangh: Benedictus Dominus Deus Israël.
Hebbende daer onse devotie gedaen, soo hernamen wy den rechten wegh naer Jerusalem: een mijl eer-men aen de stadt komt, besochten wy een Clooster van Griecksche Monicken: de Kercke is seer schoon ende wel verçiert: onder den hooghen Autaer siet-men een groot hol, waer uyt (ghelijck ons de Griecksche Monicken vertelden) dat ghekapt was den boom, vande welcke de voet-banck des Cruys vanden heer gemaeckt wiert; om welcke reden het selve Clooster ghenoemt wordt van 't heyligh Cruys; 't is omringht met hooghe mueren, ende de deuren soo leegh, dat sy nauwelijckx dry voeten begrijpen inde hooghde, dat soo doende om de moeyelijckheyt vande Arabiaenen te ontkomen, die hun peerden noyt verlaetende; dus de deuren soo leege vindende, niet konnen in-gheraecken, ende soo gheen quaet en doen.
Voorts 't en is niet sonder reden dat'er veel twijffelen oft al dese gheheymenissen geschiedt zijn op de plaetsen hier boven vermelt, om dies-wille dat dit landt soo dickwils verdorven, ende gheplundert heeft geweest, dat het schier onmogelijck is dat-men eenige gedachtenisse daer van heeft konnen behouden: dit waeren d'eerste vragen die wy de Monicken voor-hielden, de welcke ons seyden, dat behalven d'overleveringe die-men van dese plaetsen heeft, sy noch bevestight zijn gheweest door de veropenbaeringe die veele Heyligen daer van gehadt hebben, de welcke alle dese plaetsen seer besonderlijck beschreven hebben gelaeten, 't ghene ons dede gheloof gheven aen al dat-men ons toonde, 't welck t'eenemael noodigh is om vernoeghen te krij- | |
| |
ghen in het besoecken van 't Heyligh Landt: want die te neus-wijs begheerde te wesen, ende te seer nauwe ondersoeckigh, soude-men dese Heylige Plaetsen besoecken met kleyne voldoeninge; boven-dien dat ons soude mogen van alle dese plaetsen iet doen gelooven, is de Godtvruchtigheyt van Sinte Helena, Moeder vanden Keyser Constantinus, want dese deughdelijcke Vorstin meer-maels gheheel Palestynen besoeckende, en liet niet het minste merckelijck ghewest van eenigh wonder werck ofte gheheymenisse, sonder daer een Kerck te bauwen, ofte ten minsten een Capel: men teldeder op ander tijden dry hondert vyftigh, de welcke noch tegenwoordigh door hunne vervallingen de plaetsen aen-wijsen daer dese wonder-daeden gheschiedt zijn, ende verwijten aende Christenen de weynige sorge die sy hebben om die te doen herstellen, want 't is te ghelooven dat den Salighmaker des Werelts daer hebbende willen ghebooren wesen, ende sterven, het bewaeren deser plaetsen besonderlijck aengenaem is, ende zich behaeght daer aenbeden, ghelooft, ende vereerlijckt te wesen.
Hebbende met gelegentheyt alle dese Heylige Plaetsen van Ierusalem ghesien ende op-ghemerckt, soo deden wy een Grieck ghenaemt Issa, komen, die den ghewoonelijcken Leydts-man is vande Pelgrims: wy gaven hem 15. Realen van achten voor yder man, om ons van Peerden te voorsien, ende alle de Caffaren te betaelen tot Jaffa toe.
Wy vertrocken van Jerusalem den 13. September; lieten den grooten wegh ter slincker-handt om de vervallingen te gaen sien van het Casteel van Emaus: wy dweersden een dal, daer-men houdt dat Josuë strydt leverende tegen de Philistynen, ende siende dat den dagh hem begost te begeven, beveelde de Sonn' te blijven staen, om sijn victorie te vervolghen: in een dal daer neffens houdt-men dat David Goliath versloegh.
| |
| |
Ghereyst hebbende ontrent de twee uren, soo sagen wy op het hanghen van eenen bergh de vervallingen van een Kerck, de welcke daer gesticht hadde geweest tot gedachtenis dat Christus op dat gewest zich voeghde by de twee Pelgrims, ende met hun gingh tot Emaüs, geduerigh handelende van sijn Lijden.
Hebbende noch een ure ghegaen, quamen wy tot Emaüs, zijnde een redelijck groot dorp, bewoont by de Mooren, ende noch tegenwoordigh geheeten Emaüs: daer schieten noch de vervallingen over van een Kerck, ghesticht op het ghewest daer het huys stont, in het welcke den Heere zich aen tafel sette met de twee Pelgrims, vande welcke verkent zijnde in het breken des broodts, verdween uyt hunne tegenwoordigheyt: hebbende onse devotie in dese plaets gedaen, soo dweersden wy vyf oft ses heuvelkens om den grooten wegh te krijgen van Rama: ontrent een ure inde nacht quamen wy aende Kerck van Sint Ieremias, daer wy onse Janitsers vooren ghestiert hadden, om ons daer het avondt-mael te bereyden.
Dese Kerck is schoon en groot, staet noch in haer geheel: sy is ghebauwt ter eeren vanden H.Ieremias, om dies-wille den Propheet gebooren was in een dorp gheheeten Anathot, het welcke daer dicht by light: dese Kerck is verlaeten, ende dient slechts tot een plaetse aende Mooren, om daer hun beesten te stallen.
Wy vertrocken te middernacht, ende met den dagh gingen wy door de vervallingen van het Casteel, dat-men houdt geweest te zijn vanden goeden Moordenaer: van daer quamen wy in groote velden, al-waer ontrent de dry uren ghereyst hebbende, quamen wy tot Rama aen.
Dese stadt wiert in d'oude tijden genoemt Ramatha ofte Ramula, ghelegen in een schoon veldt, 't welcke loopt vande zee tot de geberghten van Iudeén; sy heeft voormaels wel bevolckt geweest, maer nu soude-men | |
| |
moeyt hebben om daer 300. huysgesinnen van Mooren te vinden, die daer woonen in slimme ende seer leeghe huysen: de monicken van Jerusalem houden daer een huys tot gerief der Pelgrims, het welck sy seggen eertijdts geweest te zijn het huys van Nicodemus: wy bleven daer soo langh maer als het ons noodigh was om te verversschen: men wilde ons daer noch 10. Realen van achten doen geven boven de gewoonelijcke Caffare, doch hebbende plotselijck gheseyt dat wy die niet betaelen en souden, soo en sprack-men ons daer niet meer: 't is ongeloovelijck hoe dese sielen van Mooren, ende Arabiaenen de Pelgrims handelen, de welcke hun sulck eenen schrick met hun dreygementen ende schroomelijck ghetier aen-jaegen, dat sy hun uytperssen dat sy willen; maer zijnde goedt geselschap, ende wel onderricht van het landt, onversaeft, ende een weynigh hunne tael kundigh soo en is-men dan soo seer hunne wreedtheyt niet onderworpen: met den avondt quamen wy noch tot Jaffa aen.
De stadt Jaffa wiert van oudts ghenoemt Joppe van Japhet, derden Soon van Noë; sy heeft voormaels groot ende vermaert gheweest, maer is tegenwoordigh t'eenemael vervallen ende verlaeten, niet anders hebbende als een toren daer de Arabianen gemeenelijck de wacht houden, om hun te versekeren vande Zee-roovers, ende de Schepen t'ontdecken die in zee swieren. Langhs de zee wordt noch het speur van een grooten muer gesien, die op de zyde van het landt gantsch begraven is in het zandt; daer is een kleyne haven, al-waer somtijdts eenige booten aenkomen, oock zijnder eenige verwelfsels ende speloncken langs de zee daer hun de Cooplieden vertrecken, ende de Pelgrims die daer aenkomen.
Dese plaets is van groote achtbaerheyt, om dies-wil sy voor-tijdts gedient heeft tot haven voor het Heyligh Landt: het was daer dat den Coningh Salomon sijn Sche- | |
| |
pen hieldt, ende daer de Ceder-boomen aen-quamen die hem van Tyrus toe-gesonden wierden om sijnen Tempel te stichten: den Propheet Ionas begaf hem daer te scheep, vliedende het Aenschijn Godts, als-wanneer hy hem beveelde de verdervingen der Niniviten te verkondigen. S.Maria Magdalena, haer Suster Martha, ende Lazarus, wierden daer vande Joden in een Schip ghestelt sonder zeylen, sonder roeyers, ofte roer, met het welcke sy wonderdadigh soo veel Zeën kruysten; komende ten lesten aen landt in Vranckrijck: 't was in dese plaets dat Sinte Pieter een vrauwe gheseyt Tabita, verweckte vande doot: hy kreegh daer oock de veropenbaeringe van het slaep-laecken vol van gedierten. Eyndelinge is't dat-men onder d'aenmerckingen van soo veel Heyligheden iet werelijckx magh mengen, soo en behoeft-men de manhaftigheyt van Perseus niet te vergeten, de welcke (naer het seggen der Poëten) heeft doen blijcken in dese plaets, verlossende de schoone Andromede, die daer ghestelt was gheweest om van het Zee-monster verscheurt te worden.
Wy vonden daer een Schip met riemen, 't welcke wy voor ons hadden doen komen van Seyde, om ons naer Egypten te geleyden: den windt die ons tegen was, belette ons dien avondt te vertrecken, ende sliepen daer dien nacht op het zandt: s'anderen-daeghs na middagh, den windt Noordt wesende, soo vertrocken wy: de windt was soo heftigh dat wy in korten tijdt het landt uyt d'oogen hadden, ende wenden recht nae Egypten op, t' welck gelegen is 75. mijlen van daer.
Den windt vervolghde dus t'onsen voordeel, dat wy s'anderen-daeghs s'avondts Egypten ontdeckten, ende hadden noch dien nacht konnen in-vaeren de Revier vanden Nyl, 't en hadde geweest dat wy inden in-gangh een Schip sagen, dat ons docht een Zee-roover te wesen, 't welck ons den geheelen nacht in zee dede blijven: wy quamen daer in s'ander-daeghs s'morgens, doch niet | |
| |
sonder merckelijck ghevaer, want gelijck dese Revier in haer overvloeyen was, storte sy haer water inde zee met groot gheweldt: de winter van d'ander zyde sterck wayende, ende drijvende 't water vande zee tegen t' gene vande Revier. dede de baeren soo op-heffen, dat wy ghevaer liepen van ten onder te gaen, want tot dry keeren toe sagen wy ons Schip ten halfsten overdeckt van het water.
In den inganck van dese Revier, ende ter slincker-handt staet'er een oudt Casteel ghebauwt met careel-steen, in het welcke wy 15. stucken geschut sagen: een weynigh voorder ende aen d'ander kant van de Revier is'er noch een ander Casteel gelijck aen het eerst, dat den ingangh vande Revier bewaert, want tot eenigen tegenstandt te lande en zijn sy niet sterck genoegh.
Op den middagh quamen wy tot Damiaten, gelegen twee mijlen vande zee: wy stelden daer voet aen landt, ende gingen ten huyse van een Grieck, de welcke als Consul diende voor die van Vranckrijck, om hun Schepen af-te-veerdigen: hy ontfingh ons seer heusselijck, ende herberghde ons in sijn huys, daer wy wat ruste namen.
De stadt Damiaten van oudts ghenoemt Pelusium, is ghelegen op een vande dry voornaemste ingangen der Revier vanden Nyl: sy is een Zee- ende grens-stadt van Egypten; 't was inde selve dat den Coninck Lodewyck den V. in't jaer 1257. wiert gevangen genomen door den Sultan van Egypten, gaende om de Heylighe Landen in-te-nemen: daer en is in dese stadt niet aenmerckens weerdigh als haer schoone gelegentheyt, hebbende van vooren de schoone Revier vanden Nyl: voorts sy is omringht met een landt soo vruchtbaer als aenghenaem: daer en zijn niet anders als Weyden ende Hoven vol Oraigne, Cytroen, Granade, ende Caffie-boomen.
De boomen daer de Caffie groeyt zijn seer ghelijck aende Note-boomen, hebbende de blaederen by naer over | |
| |
een-komende, doch een weynigh minder, de blomme is geheel gelijck de Braen-blom, men pluckt de vrucht af inde maent van September als de nieuw al-reede aen den boom is, zijnde daer in gelijck aende Cytroen-boomen: daer zijnder diese af-lesen eer sy rijp zijn, ende maecken daer van Confitueren die seer nut zijn voor de maegh: de blomme gedrooght, ende gesmoockt door de pijp, drooght de herssenen veel beter als Taback.
Daer worden menighte kleyne Cytroenen gevonden een weynigh meerder als een duyven-ey, hebbende de schorse gelijck perkement, ende seer vol zap: sy hebbender in sulck een overvloedigheyt dat sy die perssen, ende senden het zap in tonnekens het gantsche landt door: sy hebben dat eygen, niet-tegenstaende dat-mense eet, en maecken sy de tanden niet eggerigh.
Daer zijn een menighte van boomen die Adams-vyghen voorts-brengen: de Arabiaenen noemense Mahons, dat is: Vrucht vande doodt; 't en is niet sonder gheheymenisse dat sy soo genaemt worden, overmits dat-men houdt dat dit een diergelijcke vrucht is als Eva aen Adam gaf: hy groeyt de hooghde van een pijck, gheen tacken hebbende, maer alle de bladeren spruyten uyt het bol, ende zijn soo groot en breedt dat een alleen een gantschen mensch kan decken: sijn vrucht groeyt gelijck een Wyn-druyf; yder besie is vande grootte ende wesen van een middelbaer Concomer: de schorse schuyft van selfs af; sy is van binnen t'eenemael geel, sacht, soet ende van een voose ende flauwachtige smaeck: op wat maniere dat-men dese vrucht snijdt, men vindt'er altijdt een Sint Antonis cruys t'eenemael volmaeckt: dese boomen en dragen maer eens vruchten, dat is in 't derde jaer: verdrogen daer naer, ende druyppen een seker wit vocht, waer uyt een anderen boom voorts-komt.
Vande geheele Revier vande Nyl vindt-men maerte Damiaten Zee-peerden: sy komen by wijlen uyt de Revier by 20. ende 25. t'seffens, ende doen groote schade | |
| |
inde nae-buerighe velden: de Griecken noemense Hypotamos; zijn twee-maels soo groot als een Peerdt, ende hebben seer een dierghelijck hooft: een lomp lichaem, de beenen kort, ende van een lidt, die hun dienen om in het water te swemmen, ende te gaen door het landt: hun vel is twee vingeren dick, ende gedrooght zijnde, sal een musquet-kogel wederstaen: d'Inwoonders van Damiaten vangender dickwils met slaegen ende putten die sy graeven in het landt, waer in eens gevallen zijnde, midts sy de beenen soo kort hebben, ende het lichaem soo swaer, en konnen sy daer niet uyt komen.
Hebbende eenen dagh tot Damiaten gerust, soo huerden wy daer een schip dat die van het landt noemen Germes; het is geheel effen, ende heeft een vierkantigh zeyl slecht genoegh om handelen: dit Schip wiert bestiert door dry aerme Arabiaenen, met de welcke wy koop maeckten om ons te voeren tot Cairo, in welcke reyse men gemeenelijck dry ofte vier daghen besteden moet.
Wy vertrocken van Damiaten den 17. van September heel vroegh, om dies-wille wy ons vanden dagh moesten dienen om de Revier op-te-klimmen, ter oorsaeck dat-men ghemeynelijck den windt krijght uyt de zee, ende inden nacht mist het zelden van stil weder te wesen; als-dan de gene die de Revier op-gaen, zijn gedwongen stil te liggen; ende in het tegen-deel de gene diese af-kommen, dienen zich vanden nacht, laetende het Schip vaeren met den loop van't water, het welck soo snel is dat het hun ten minsten twee mijlen doet afdoen in een ure.
De Revier loopt geweldigh al draeyende, 't ghene menigh keeren en wenden veroorsaeckt, dat wy niet uyt-en-stonden als met groot achterdencken, soo ter oorsaecke vande kleenheyt onses Schips, op-rijsen der golven, als om de luttel bequaemheyt die wy bemerckten in onse Schippers.
| |
| |
Over-al langhst den Oever vonden wy een menighste van Steden ende dorpen, allegader gesticht op hooghden van aerde, ende voor als-dan al omringht met water, door dien den Nyl als-dan was in vollen overvloedt: wy en gingen bergens aen landt, dan somtijdts om eenige nootdruft te besorgen, ende inde nacht by gebreck van windt: wy onderstonden (geduerende desen wegh) een onverdragelijcke hitte, mits dat wy altijdt recht inde straelen der Sonne waeren, ons Schip soo bijster kleyn zijnde, ende den windt soo heftigh, dat wy geene tent en konden over-slaen; 't is ongeloovelijck de menigte van het gepluymde Wildt dat-men bejegent op dese Revier, ende veele schoone Vogels, by ons onbekent: wy schotender veel, die wy aen landt zijnde s'nachts deden koken, ons nergens van anders dienende om vyer te maecken als van gedrooght Kemels-mest.
Wy schepten groot genoeght veel menschen te sien loopen langhst de kant vande Revier, die al aerme landt-loopers zijn van Egypten, de welcke het landt af-rennen met hoopen van 100. en 200. de voornaemste onder hun en dragen maer blauwe hemden, ende den meesten-deel zijn al naeckt: sy swemmen gelijck water-honden: wy dedense ons Schip volgen al swemmende een ure langh, hun somtijdts een stuck broodt worpende; men moet inde nacht op sijn hoede zijn van dit volck, want sy gheswommen kommen tusschen twee waters, ende vallen t'seffens in het Schip, wegh-nemende het gene sy konnen krijgen, ende duycken op een nieuw in't water, doende dat met sulck een gauwigheyt, dat, hoe goeden oogh-merck men neemt, even-wel noch dickmael bedrogen wordt.
Den derden dagh onser Schip-reys ontdeckten wy van verr' de Pyramiden, al-hoe-wel wy ten minsten 12. mijlen van daer gelegen waeren: sy vertoonden hun als bergen; dit gesicht scheen ons eenigh ongeluck te voor- | |
| |
seggen, want de windt soo onstuymigh begost te wayen, ende de baeren soo ded' op-swillen, dat wy dickwils onse kleyne Germes, ofte Schip in gebaer sagen van te gronde te gaen: de windt rees geduerigh, inder-voegen dat wy in groot gevaer waeren, ons onmogelijck zijnde aen landt te geraecken, want het noodigh was de zyde vande windt te kiesen, die ons ontwijffelijck soude omgesmeten hebben: dit duerde twee uren langh, stellende onse hoop op een ander Schip dat voor ons zeylde, maer sy wiert haest verandert in een uyterste vreese, want ontrent een half mijl vande haven zijnde, sagen wy dit Schip onder dat boven keeren, ende wel 20. menschen in't water, maeckende het deirelijckste getier, ende het schroomelijckste gehuyl vande werelt, sonder dat wy hun konden helpen, moeyt genoegh hebbende om ons te bevrijden van het stooten tegen hun Schip, 't welck omgekeert zijnde, bleef noch op't water vlotten: ick laet een-yder dencken, hoe dat wy (siende dit Schip veel meerder als het onse om-gesmeten, ende daer wy onse hope op-gronden) als-dan ghemoedt waeren: daer en was niet een van ons geselchap die niet en dacht op sijn gewisse, ende den selven dans te dansen: eenige ontkleeden zich op hope van zich te behouden met swemmen, maer hadde Godt ons niet bewaert, ende dat ons Schip hadde om-gesmeten geweest, 't hadde slechts geweest een weynigh teghen de bleecke doot worstelen, want wy waeren wel een half ure van het naeste landt, ende den vloedt was soo sterck, ende het water soo onstuymigh, dat'er gheen middel hadde gheweest om t'ontkomen; eyndelinghe wy ontquamen't met de vrees ende groot nae-dencken, die beyde ons soo verre gebraght hadden, dat wy noch levende noch doot waeren, maer hadden van het een ende 't ander: wy quamen tot Boulac, al-waer ons tuygh uyt het Schip gelost hebbende, ende in't Tol-huys elck een Reael van achten betaelt, namen den rechte streeck | |
| |
op Cairo, 't welck een half mijl van daer is; ons nerghens mede bekommerende langhst den wegh als met het gheleden ghevaer, lachende met den genen meest hadde bevreest gheweest.
|
|
Auteursrechtvrij