Het derde deel van de tragische of claechlijcke historien

Ongheluckich eynde van de liefde, tusschen Massinissa van Numidien, ende zijne beminde Sophonisba, overmidts Massinissa vrient, ende sy vyandinne der Romeynen was, welcker Overste niet en wilde toestaen, dat hy trouwen soude een Coninginne die der Romeynen doot vyandinne was.

De VII. Historie.

Die eer-giericheyt ende groot-moedicheyt heeft haer soo tot allen tijden geopenbaert, dat de vergetentheyt selve, die niet en can verduysteren, gelijck sulcx eertijts wel gebleecken heeft aen den onuytblusschelijcken haet tusschen de Romeynen ende Carthaginensers, ghesproten alleenlijck uyt het onghelijck eenen Vrouwe aenghedaen, hebbende noyt opgehouden, voor ende aleer d'een Volck het ander t'onderghebracht ende verdestrueert heeft: Selve Virgilius spreeckende van Dido, seght op een plaetse:

Van nu end' t'aller tijt, O ghy Tyreners machtich,

Vervolcht sonder respijt, de Troyanen heel prachtich:

V gramschap obstinaet, laet hun zaet oock ghevoelen:

Dit Lichaem desen staet, end' eere doet met woelen.

[fol. 90r]

Nu so heb ic dan wat verre moeten verhalen, om te comen tot de materie die ick voorgenomen hebbe te beschrijven, doordien het geschiet is in de tweede oorloge tusschen de Romeynen ende die van Lybien, daer ick van sprake, ende dat inden personen vanden Coninck Massinissa ende Sophonisba Hasdrubals Dochter een geweldich Heere, ende de voornaemste by die van Carthago, sy zijnde de Huysvrouwe van Siphax, een van de schalcste en ongestadichste Princen in heel Lybien. Desen Massinissa hadde eerst in Spagnien langhen tijt oorloghe ghevoert teghen de Romeynen: Maer sijn Vader Coninc van Masserulen Gales ghenaemt, doot zijnde, so gebeurdet dat tConinckrijc hem ontnomen wert, ende hy ghedwonghen herwaerts ende derwaerts te trecken, om tsijne wederom te becomen tegen hebbende twee quade vyanden, te weten Siphax ende den Senaet met de Ghemeynte van Carthago.

Desen armen Prince hebbende de fortuyne aldus tegen, en gaf daerom den moet niet verloren, maer bestreet sijne vyanden, alsnu onder, alsdan boven liggende, somtijts verloor hij eenige sijner Landen, daer na vercreech hy eenige van sijne vyanden, ende vont hem dicwils in groot perijckel zijns levens, ofte ten minsten van gevangen te worden, door welcke moeyten (ende geen verdriet wijckende) hy vernaemt wert voor den voornaemsten Oorlooghsman ende cloecsten Capiteyn van heel Afriken, als een die in sijne saken voorsichtich was, wijs van rade, ende so ghemeyn by sijne Soldaten, dat hy met hun handelde ende wandelde, niet als een Coninck ende Heere, maer als oft hy hunne mede geselle ware geweest, minnende ende eerende elck een na sijn verdienste, ende kende by name bycans alle de geene die in sijnen dienst waren, sonder nochtans na te laten sijn eere ende staet te betreffen, alst sijne hoocheyt was vereyschende. Nu alsoo hy minder van macht was als sijnen vyant, so onthiel hy hem inde wildernissen ende geberchten, sonder datmen oyt wist te seggen waer by met sijn volc was, met twelcke hy hun dicwils so overviel ende verraschte, dat hy hun meer afbreucx ende schade dede alsoo af ende aentreckende, dan oft hy met eenen grooten Leger de Carthaginensers bestreden hadde. Hierentusschen hy verstant hebbende met de Romeynen, ende met hun vereenicht zijnde,

[fol. 90v]

als ooc niet Scipio door middel van Sallan, hiel Siphax ende die van Carthago so cort als hy conde, verwachtende den Leger der Romeynen in Afriken, ende wan oock hierentusschen de herten der cloecke helden ende vrome Soldaten ende de voornaemste van Numidien: De Romeynen met Scipio in Lybien overghecomen zijnde, maecten alle de Coningen in Afrikca een verbont, ende sochten middel om Massinissa by hun te hebben, niet door liefde die sy hem toedroegen maer op dat door sijn behulp den Vyandt niet te lichtelijck tlant aendoen soude, ende den staet van Carthago t'onderbrochten, onder de welcke Siphax ende Hasdrubal de principaelste vyanden waren, hoewel sy hun bedect hielen, ende boden hem aen alle eenicheyt ende vrientschap oft bestant, so hy wilde, ter tijt toe datse Scipio gelijckerhant uyt het lant verdreven hadden. Nu so hadde Siphax goet vrient der Romeynen geweest, ende met hun in verbont ghestaen, maer na dat hy ghetrout hadde Sophonisba, de schoonste onder de Ioncvrouwen van Libien, Hasdrubals Dochter die den Romeynen seer tegen was, so keerde hy (door haer versoec) den rock om, ende street met hun teghen Scipio, teghen dewelcke hy selfs de wapenen ghevoert hadde soo veel vermach de liefde eener Vrouwen aen een Man die hem laet verleyden door de vriendelijcheden ende aenlockingen vande uytnemende schoonheden. Nu so verhale ic van dese Vrouwe om dat sy de besonderste is van dit spel, ende door wiens doodt dese mijne Historie eyndigen sal, indien ick bemercke dat de soeticheyt deser nieuwer Historie u niet en beneemt den lust om te lesen d'oude geschiedenissen. Massinissa dan met den Romeyn in verbont zijnde, bleef hem soo ghetrou, dat hy hem noyt en liet omsetten, noch zijn verbont ende beloften brac, als ooc niet zijne kinderen, die hem in getrouwicheyt volchden. Als nu Scipio in Afriken was, so vertrock Siphax die hem niet wel op Hasdrubal noch op Massinissa en betroude, na sijn lant, hem gelatende dat eenige wilden in sijn lant ghevallen waren: maer Massinissa bemerckende wat hy binnen hadde, voechde hem by den Leger der Romeynen, ende viel alsdoen inde landen van Carthago. Siphax als een schalc ende listich mensche socht Scheytsman te wesen, om de geschillen tusschen de Romeynen ende de Carthagi-

[fol. 91r]

nensers te vereenighen doende daerentusschen sijn beste om Massinissa aen sijn syde te trecken, ende boodt hem aent Conincrijck van Massilien, ende een van sijne Susters die hy kiesen wilde ten Houwelijcke, ende gaf sijnen Ghesant last so Massinissa nerghens toe verstaen en wilde dat hy middel vondt om hem te doen ommebrenghen met groot ghelt: Maer Siphax Man en was niet gau genoech, ende en hadde niet getreft dien hy meynde, want die hy meynde ghewonnen ende omghecocht te hebben, ghaf Massinissa sulcx te kennen, ende seyde hem dattet Siphax was die sulcx aenghericht hadde. Den trouweloosen Siphax siende sijne schelmerijen ontdeckt, voeghde hem terstondt by de Carthaginensers, ende verloor met Hasdrubal den slach tegen Scipio, dies hy de vlucht nam int hooghste van lybien: also dat Lelius ende Massinissa alle de Landen van Siphax onder tgebiet der Romeynen brochten, ende quamen ten lesten voor de Hooftstat van Massilien Certe ghenaemt, eyghen erfgoet van Massinissa, inde welcke Sophonisba Hasdrubals Dochter des Coninckx Huysvrou was, daer wy voren van verhaelt hebben. Als Sophonisba nu sach dat Massinissa meester vande Stat was, ende zijnen ganc na t'Hof nam om hem Heere ende Meester daer van te maken, so is zy hem te ghemoet ghegaen betrouwende in hem so veel beleeftheyt te wesen, als cloecheyt ende dapperheyt inde wapenen, ende met een Coninclijc ghelaet doordrongh sy alle de Soldaten, ende doorsach byna alle de quartieren, om Massinissa te vinden die zy ten lesten sach ende kende aende cledinge, als oock aende eerbiedinge die hem elc een dede, besich zijnde om der Soldaten wreetheyt ende rooven te beletten, beweecht zijnde met onfermherticheyt over de inwoonders daer hy Coninc over te wesen hadde. Zy dan by hem gecomen zijnde viel op haer knien ende omvatte zijne knie, als ootmoet versoeckende, ende sprac in deser manieren: O Massinissa, dewijle ghy door uwe cracht geluc ende voorspoet, verselschapt met de hant ende hulpe der onsterflijcke Goden, heerlijcken wederom vercregen hebt uwe erflanden ende t'Conincrijcke eertijts by uwe Voorouders beseten, ende met eenen overwonnen ende ghevanghen uwen Vyandt mijnen Man, ende dat het in uwe macht is met my te doen na u belie-

[fol. 91v]

ven, ende te handelen als met een slave, ick bid u my toe te laten, dat ic mach cussen dese uwe overwinnende handen, nimmermeer moede van vechten, ende met eenen een enckele bede mach verwerven, die u so heerlijck sal wesen, als het een Coninc welvoegende is beleeft ende goethertich te wesen: Dit segghende omvatte sy sijne knie ende custe sijne handen met alsulcken graci ende so vol droefheyts, dat de lieflijcheyt harer sprake gemenght met haere natuerlijcke schoonheyt, zijnde int beste van haer leven, soude beweecht hebben den strafsten ende hartbarichsten der werelt. Nu geef ic u te bedencken of dit schoon beelt, ende lieflijc aenlockende aensicht somtijts geladen met tranen, ende daerna met een halflachende gesichte desen Prince aensiende, macht hadde om sijn herte te beweghen oft niet? ende oft hy die cloec, schoon, ende van bequamen ouderdom was, ende amoreus van nature (gelijc den aert van die van Numidien is) mishagen hadde in desen schoonen buyt, ende niet gewillichlijc hem ghevangen en gaf inde netten der Liefde, die Cupido hem gespannen hadde inde lieflijcke oogen ende uytnemende welleventheyt Sophonisba, om hem tot sijn ondersaet te hebben, so wel als Mars int oorlogen, wiens navolgher hy was in vromicheden. Hoe hy meer de Carthagische Venus besach, hoe hy hem meer onder het joc der liefde begaf, hem niet connende versadighen van haer aen te sien, ende eenighe teeckenen van liefde te bewijsen, die Sophonisba (zijnde een vande schalcste Ioncvrouwen in Africa) wel bemercte, ende oock niet en mishaeghden, Ende den Coninc Massinissa wert also met de liefde van Sophonisba ontsteken, datmen niet en leest meerder liefde oyt geweest te hebben, nae den cleynen tijt die hy by haer was: Om dese oorsake dan, nemende Sophonisba byder hant dede haer opstaen, ende ghevende haer moet om te spreken, ende byna versekeringe van tgheene sy niet eens en hadde verhoopt, seyde hy: Mevrouwe het verheucht my dat ic dien ben tot den welcken ghy uwen toeganc genomen hebt, liever als tot een ander, die misschien weynich acht soude genomen hebben op uwe hoocheyt, verdiensten ende uytnementheden, hierom indiender eenige saken sijn tot uwer ontlastinge dienende, t'is in uwe macht die te begeeren, ende met eenen voor te wenden dat u sal believen?

[fol. 92r]

want neffens ickt geerne aenhooren sal, soo belove ic noch daerenboven gheene dingen t'ontsegghen, by aldien sy by redene bestaen moghen. Sophonisba bemerckende desen jonghen Prince meer slave te wesen van hare schoonheyt, als haer Man was by Scipio ende onder tghewelt der Romeynen, sprac tot hem in deser manieren. O machtige Coninc, indient my uwe arme ghevangene ende ootmoedige Dienersse gheoorloft is te versoecken na mijn begeeren, so bid'ic uwe Majesteyt my te gunnen dat ick mach na mijn landt ghevoert worden, ende niet ghelevert inde handen vande opgheblasene Romeynen, op datse hun niet en verheffen over mijn ongheluck ende met Sophonisba den spot niet en drijven, die veel liever heeft alle spetien van straffen te lijden, als dat den waghen van Scipio vereert ende verciert soude worden met d'ongheluckige Sophonisba. Dese listighe Carthaginoise vele ende diergelijcke redenen meer ghebruyckt hebbende, namse de rechte hant van Massinissa die sy custe met alsulcken vriendelijcheyt, ende toonde hem alsulcken aenlockende gesichte dat hy in de stricken der liefde verwerret, meer haer ghevanghen was, als sy de sijne, so dat hy dit gebiet over haer hadde, bereyt was hem te voegen na haren wille: derhalven sonder te verwachten het advijs des ghenen die over haer ende hem mede macht hadde, ende dien de uytdeylinghe des roofs toequam, seyde hy tot Sophonisba: Hout op mijn Vrouwe, hout op van claghen ende kermen, ende stelt alle vreese aen d'een zijde, want so wijt is het van daer, datmen u niet leveren en sal inde handen der gener die u so teghen zijn, maer veel eer (indient u believen is) sal ic u aennemen voor mijn Liefste ende wettighe Huysvrouwe, van nu aen houd'ic u voor alsulcke, u belovende Coninginde te maken, ende niet een slave ofte gevangene, dewijle dese uwe Heerlijcke excellentie niet en vereyscht sodanighen straffe onthalinghe, ende dese woorden sprekende: was hy so ontsteken datter niemandt by ofte omtrent en was, oft hy en konde lichtelijc bemercken d'inwendige pijne ende ontstellinghe sijns ghemoets, ende boven al Sophonisba, door d'omhelsinge ende gebroken woorden van den Numidiaen, als ooc door d'onghestadich gelaet twelck genoech te kennen gaf d'inwendige brandende liefde ende ontsteken

[fol. 92v]

harte: ende om hem noch meer theurwaerts te trecken ende in liefde te doen blaken, so voeghden syer noch alsulcken aes by, dat selfs therte der felle Leuwen ende Tygren soude vermorwet hebben: want zy haer ghelatende als oftse ooc ontsteken was door de beleefde ende vriendelijcke antwoorde van haren Massinissa, so vielse hem wederom te voete, ende kuste de selve also gewapent zijnde, ende latende onderwijlen eenige suchten besprengde het ijser met hare tranen, die zy in menichte uyt-stortede doch van hem met beleeftheyt opgeholpen: o glorie ende eere (seyde zy) aller Coningen des Weerelts die oyt waren oft wesen sullen, ende eenich steuntsel ende bystant van Carthago mijn ongeluckich Landt: o Massinissa, den machtichsten ende geluckichsten der Vorsten in Africa soudet wel mogelijck wesen dat ic dien de Fortuyne des vernedert heeft, na dusdanighen grooten nederlaghe, wederomme soude mogen verheven worden? wat meerder ongeluc soud'ic moghen wenschen, ofte wat soude my beters moghen ghebeuren, dan dat ick mochte ghenaemt worden de getroude Huysvrouwe van den genen die de Romeynen eeren, vresende zijne macht, ende die van Africa ontsien om zijne vromicheydt ende gheluckighe victorien: geensins en can ick my sulcx inbeelden, derhalven bid'ic u, o machtighe Coning, op te houden van mijne hope te vernieuwen, want ic sie ende bemercke mijne saken tot alsulcken staet gecomen, dattet te vergeefs is tbestemde der Goden teghen te staen, die mijnen ondergang ende verderf verordent hebben, my is genoegh van tghene ick gheweest hebbe, ende my gheschiedt groote eere, indien ghy in plaetse van een costelijck Bruyts bedde, my een Graf laet bereyden, ende dat ic van uwe handen mach sterven ofte door eenige van d'uwe, om also ontlast te wesen van de vreese die ick hebbe te vallen in de handen ende macht der Romeynen, op dat mijn Ziele also vry ende verheught inde Velden der geluckighe mach nederdalen. Dit is mijn uyterste ende leste begeeren ende al dat ick van u soude mogen wenschen, u hooghlijckx bedanckende o heerlijcken Coning, der grooter eeren my aengedaen, verkiesende my om te wesen u Lief ende ghetroude Huysvrouwe.

Massinissa overwonnen door de klaeghlijcke redenen

[fol. 93r]

van dese wijse ende schoone Vrouwe, en conde hem niet langer onthouden, oft hy en wert bitterlijc weenende, soo dat de heete tranen hem over d'ooghen liepen, ende beschreyde tgroot ongeluc ende ondergangh van zijne Sophonisba, ende seyde haer: Hout op mijn Vrouwe ende liefste Vriendinne van alsulcke verdrietige gedachten ende quellingen, vaeght af uwe tranen, ende stelt u Herte gerust, want ghy sult mijn Vrouwe ende Coninginne wesen, ende daer op geve ick u mijn trouwe, roepende de Goden tot getuygen, ende wil datmen my straffe indien ick in eeniger manieren mijne belofte breke: ende oft ghebeurde (twelc Iupiter niet en wil gehengen) dat ick ghedwongen waer u den Romeynen over te leveren, ic sweere datse u tot geenen tijde levende en sullen crijgen, noch hun beroemen van u als een Slave te vertonen.

Dese beloften gedaen zijnde, namen de Coninc ende de Coninginne malcanderen by de hant, ende gingen int Hof om de feeste te volbrengen, hoewel Massinissa in grote benautheyt was, hondertderley gedachten hebbende, op de beloften van Sophonisba gedaen, welckers verderf hy voorsach, ende 'tzijn van gelijcken, so hy hem Vyant der Romeynen maecte: nochtans verleyt zijnde door de lichtveerdige liefde, ende volgende meer zijne begeerlijcheden als de reden, so dede hy noch in den selven dach thoulijc tusschen hem ende Sophonisba vercondigen, de welcke hy met alderhaest troude, sonder groote feesten te houden, noch verlof te versoecken aen de welcke hyt schuldich was eerst aen te dienen.

Lelius een Romeyn, groot van machte, ende seer groot vrient van Scipio, ooc Stathouder in dese oorloghe, dit Houwelijc verstaen hebbende, was seer bedroeft, meer om de liefde die hy Massinissa toedroegh, als om de sorge die hy voor Sophonisba hadde, hoewel dat hy quam om Siphax ende haer by Scipio te brenghen, om met hun te doen na sijn believen ende na den raet des Senaets ende der Romeynen. Massinissa dese tijdinge verstaende, wert heel ontstelt, ende alsoo Lelius hem vermaende de Wetten der Romeynen na te comen, soo verhaelde hy soo veele deughden, vrientschappen ende victorien den Romeynen bewesen ende voor hun vervoordert, dat Lelius hem wel

[fol. 93v]

soude hebben laten gheseggen, soo hy overste hadde gheweest, ende hem sijne nieuwe Vrouwe ende Bruyt hebben laten behouden: ende hoewel hy sulcx niet en vermocht, so dede hy hem noch dese vrientschap, dat hyse hem liet behouden tot dat Scipio daer van verwitticht was, ende schreef watmen doen soude, ende sondt Siphax ende de reste der ghevanghenen nae hem toe met eenen Brief inhoudende t'Houlijck tusschen Massinissa ende Sophonisba. Desen tijdingen bevielen Scipio gantsch qualijc, dat den Numidiaen soo stout was gheweest aen te slaen t'gheene den Romeynen toequam, te meer om dat hy selve so jonck als hy was, groote teghenheyt hadde inde wellusten der joncheyt ende aen de gheene die hun tot de Vrouwen begaven, door dien van alsulcke niet goets conde te weghe gebracht worden, gelijck hy daer na aen Massinissa oock verclaerde, wiens daet hem grootelijckx mishaechde, hoe wel hy sulcx voor die tijt niet en liet blijcken. Siphax dan by hem hebbende, die hy niet noode en sach, om den goeden dienst die hy eertijts den Romeynen ghedaen hadde, seyde tot hem: Wat ongeluck heeft u (o Siphax) daer toe ghebracht, dat ghy niet alleen uwe beloofde trouwe ghebroken en hebt, ende de Goden vertoornt, de Romeynen bedriegende, maer hebt ooc die van Carthago teghen ons beschermt ende bystant gedaen, daer wy nochtans u beschermt ende byghestaen hadden teghen de wreedtheydt der Overste van Carthago. Siphax antwoorde hem aldus: V is bekent Heere, met wat Geslachte ick vereenicht ben, wie ende welcke mijne Huysvrouwe is, namentlijck Sophonisba Hasdrubals Dochter, dewelcke ic boven maten beminne, zijnde sy groote bemindtster van twelvaren haers Lants, ende veel meer van hare Stat, begaeft met groote schoonheyt, welsprekentheyt ende beleeftheyt, die kan segghen ende een ander doen aennemen al dat sy wil: sy ist segh ick, die my van u lieden heeft afgekeert. Nu het staet aen u, o Scipio, te vergeten dat by my ende Sophonisba ghedaen is, ende voortaen op uwe saken te letten: maer en gehenght niet dat Massinissa sijne wellusticheyt hebbe met Sophonisba, want ic kenne hare listicheden sodanich, dat al waer Massinissa u hondertmael trouwer als hy is, so sal hy u lieden verlaten ende teghen worden,

[fol. 94r]

want sy niet en tracht als na tgene dat tot eere ende voordeel van Carthago is, daer come van dat wil. Wt wat oorsake den Africaen dese redenen seyde, tsy door jalousije ende spijt dat zijnen Vyandt tgheniet sijner Huysvrouwe hadde, oft dat hy Scipio ten besten raede sulcx alst was, hem waerschouwende van tquaedt datter soude moghen wt volghen, soo nam Scipio even wel sulcx ter herten, de welcke kennende de wijsheyt ende voorsichticheyt van Siphax, ende dat hem de Landen bekent waren, ghebruycte hem ende sijnen raet: ende dit was oorsake dat hy terstont aen Lelius schreef dat hy Sophonisba soude overseynden, ende Massinissa te doen comen om sijn stuck van tHoulijc te verantwoorden, twelc hy aengegaen was buyten wete van de gene die hy schuldich was rekenschap daer van te doen: ofte dat hy metten Koningh alleen comende goede wachte soude stellen by Sophonisba, op datse de slavernije der Romeynen niet en ontquame. Lelius was bedroeft dat hy Massinissa sulcx moeste verclaren, ende hy ontstelde hem seer over de strafheydt van Scipio, soo dat Lelius voor die tijt te vreden was haer tot Certe te laten, ende beval den Romeynen niemant uyt te laten. Hier wast dat de twee Ghelieven begonnen te schreyen, te kermen ende te claghen, de Vrouwe te despereren, ende hy grooten hertsweer te hebben, siende dat hy den middel niet en hadde om te behouden die hy meer beminde als sijn eyghen Ziele: ende bemerckende dattet anders niet wesen en mocht, troc hy aen tharnas der patientie ende nam voren met Lelius na tLeger te trecken, om te winnen ende te verbidden die onbeweechlijck was: maer dat hem meest verdroot, was dat hy den derden dagh sijns Houlijckx sijn Liefste moste verlaten, qualijck gheniet hebbende ghehadt der vreughden ende geneuchten des Houlijcschen staets, hem inbeeldende dat hy haer niet meer levende en soude sien. Int scheyden en warender geen tranen gebreck: Sophonisba begeerde dat hy haer wilde doorsteken, versekert zijnde dat den Romeyn niet toelaten en soude datse sijne Huysvrouwe soude blijven, sy hadde oock groot leetwesen datse om so weynich tijts haer eere, faem ende naem also verloopen hadde, datse een ander getrout hadde geduerende haers eersten Mans leven, selve sijnen meesten Vyandt: maer Massinissa soo

[fol. 94v]

bedroeft als hy was, vertrooste haer, haer biddende hem niet te quellen oft ongheluckich te houden voor den tijdt, hem sterck makende dat de liefde die Scipio hem toedroech ende den goeden dienst die hy den Romeynen ghedaen hadde wel een goede vergheldinghe vereyschten, ende dat sijnen Oversten hem alsulcken gheneuchte als sy tsamen ghehadt hadden, niet en soude willen benemen: ende oft schoon Scipio hem niet en wilde verhooren, soo zijt versekert, seyde hy, dat icker tleven by laten sal aleer Sophonisba levende in de handen der Romeynen sal vallen, veel min een spot der Roomscher Vrouwen sal wesen. Dese leste woorden vertroosteden een weynich, half desperaet herte van Sophonisba, door dien (ghelijck voren verhaelt is) sy veel liever te lijden hadde de wreetste doodt diemen hadde connen bedencken, dan te leven onder de heerschappije der Romeynen. Aldus ging den Coninck van Numidien vol sware ghepeysen met Lelius sijnen goeden Vriendt, die hem noyt van sijne saken en sprac, om hem niet tot desperaetheydt te brenghen. Sylieden int Legher ghecomen zijnde, soo toonde Scipio den Massinissa een schoon ende vriendelijc gelaet, ende onthaelde hem met meerder vrientschap als oyt te vooren, ende inde tegenwoordicheydt des gantschen Leghers, prees hy grootelijcx de cloecheyt, wijsheydt, ende de goede beleydinghe, so van Lelius als van Massinissa, den welcken hy in sijn Tente leyde met een groote ghemeynsaemheydt, al waer hy tot hem sprack in deser manieren: Tot noch toe, mijn weerde Vriendt, zijn mijn ghedachten gheweest, dat t'goede ghevoelen van de deuchden die ghy geacht hebt in my te wesen, alleen d'oorsake geweest is, ende u beweegt heeft om by my te comen in Spagnien, al-waer onse onderlinghe vriendtschap een begin genomen heeft, om altijt ende eeuwelijck te dueren, so lange alsser leven in ons is ende dat de selve deuchden, ick in Africa ghecomen zijnde, u beweeght hebben my te volghen, stellende in mijne handen uwen staet, goederen ende leven: Nu also der verscheyden deuchden in den mensche zijn die sich ondertusschen openbaren, so hebbe ic dicwils gedacht ghy uyt Africa ende ick uyt Europa zijnde, ghy Numidiaen ende ick Romeyn ende Latijn zijnde, verscheyden in manieren, sprake ende nature, welcke de deucht

[fol. 95r]

mochte wesen die u veroorsaecte my also te prijsen ende te beminnen, ende dattet alleene de gestadicheyt, zeeghbaerheyt, reynicheyt ende cuysheyt moeste wesen, die ic beminne, volghe ende achte boven alle dinghen, ende dat die alleen u ghestiert hebben om met my eens te wesen: ende aenghesien het dan also is, dat ghy u tot eenen Vriendt hebt willen verkiesen, die alleenlijc maer eenen glants van sodanighen claerheyt en heeft, so wilde ic wel dat neffens andere loflijcke deughden in u zijnde, ghy ooc dese daer by haddet, die ghy in my prijset, ende wensche die in u boven alle dingen. O Edele Massinisse bedenckt dat onse bloeyende jeucht ende ouderdom overvloeyende in begheerlijcheden, niet soo seer te vreesen en heeft tgheweldt ende den aenval der ghewapender Vyanden, als wel de aenlockinghen ende verteertheden onses vleeschs, ende den strijt die wy dicmael inwendich hebben, ende boven al t'perijckel verborghen ligghende onder de soete ende vriendelijcke onthalinghen der listighe ende schalcke Vrouwen daer sy de Mans mede weten te verstricken, die op sulcke verleydinghe ende bedriegherije niet eens en dencken, door dien alsulcke soete aenlockinghen van een Vrouwe is ghelijck t'soet sluyten eens Voghelaers, daer door hy de Voghelen inden strick crijght: Ic en can my niet versadighen te verhalen t'uwer eeren, tgene ghy in mijn afwesen uytgericht hebt int Conincrijcke van Numidien, met wat een sorghvuldicheyt, dapperheyt, grootmoedicheyt, stercte, cracht ende haesticheyt ghy onsen ghemeynen Vyandt overwonnen hebt, ende hun ontnomen daer sy u van berooft hadden. Het ander datter geschiedt is sal ic met schaemte verswijgen, ende hebbe veel liever dat ghyt by u selven overleght ende bedenct, dan dat ic tselve verhalende u verdrietich soude maken, ende my selven leet doen, die in mijn herte uws beclaghe, ende Godt weet hoe de sake my is mishagende. Ghy weet dat Siphax onse Gevangen is door den middel van t'Crijchsvolck in onse soudije zijnde, ende dat dien volgende hy sijne Huysvrouwe, Conincrijc, Steden, Renten, Erven, Landen ende Inwoonders, alles gelijckelijck den Romeynen tot roof ghevallen is: soo dat ic niet meer en vermach (zijnde de Wet onderworpen) als den minsten onder ons Legioen: Ic en can segh'ic niet anders doen als

[fol. 95v]

na Rome te seynden den Coninc Siphax ende sijne Huysvrouwe, al en waer sy niet van Carthago ende de Dochter van onsen doot vyant: op dat den Raet ende tVolck van Rome daer mede doen na hun welbehagen. Waret dat ick d'eenige Overste waer, ende geen rekenschap van mijnen diensten hadde te gheven, ick soude u misschien in eenighe saken uwe begeerte toestaen, ten ware my belettede hare listicheyt, daer mede sy verduystert tbeste dat in u is. V is bekent (mijn goede Vrient) dat sy de selve erchlistighe Sophonisba is, die Siphax van ons vervreemdt heeft, zijnde onsen Bondtghenoot ende grooten Vriendt, eer hy dit fenijn by hem hadde: sy ist die hem wederspannich gemaeckt heeft ende bedwonghen de wapenen teghen ons t'aenveerden, die voor ende met hem waren tegen die van Carthago. Nu is den tijt, o Massinissa dat ghy moet laten blijcken en Man te wesen, op dat ghy door soo cleynen wellusticheyt niet en verliest den loflijcken naem ende faem daer door ghy gheacht ende gheeert zijt in gantsch Africa ende Europa. Mijnen raet is, dat Sophonisba een ghevanghen Slave zijnde den Massinissa niet en beneme sijn hert noch ghemoet in vryheydt zijnde, maer veel eer datse vervreemt, ja vernieticht werde, dan datse Massinissa ons soude teghen maken ofte zijn verbont metten Romeynen doen verlaten.

Dese leste woorden gaven den minnenden Coninc wat te bedencken, ende bemercte wel dat Scipio hem met redene vermaende, ende ooc bedectelijck was dreygende, so hy zijnen raet niet en volghde: derhalven schaemroot ende in zijn gemoet overtuycht zijnde, seyde tot den Oversten, dat Sophonisba tzijnen besten was, ende met haer doen mocht als een sake de Roomsche macht onderworpen zijnde: maer al suchtende ende bitterlijc schreyende, badt hy Scipio zijn belofte, aen Sophonisba gedaen, te moghen houden, twelc was niet toe te laten dat zy levende inde macht ofte handen der Romeynen soude vallen, want yet anders te begheren, mercte hy wel dat verlooren moeyte soude geweest hebben, want den Oversten om alle tgoet der werelt, niet en soude hebben willen behouden alsulcken beletsel ende tegenheyt als by dese Vrouwe was, die nimmermeer en rustede, noch niet en droomde als

[fol. 96r]

de Romeynen uyt te strijcken ende te bedrieghen.

Massinissa nu uyt Scipions tente vertrocken zijnde, ginc na zijn gewest, ende en was so haest aldaer niet gecomen, oft hy viel op zijn veltbedde suchtende, stenende ende claghende met sodanighen gekerm, dat alle die daer ontrent gheleghert waren bescheedelijck conden hooren ende verstaen dat hy sijn benaut ende gepassijt herte uytspooch als half uytsinnich zijnde, overdenckende den raet ende bevel sijns Oversten: so dat hy een groot deel des nachts overbracht met verscheyden gedachten hoe ende in wat manieren hy zijne Sophonisba soude moghen behouden. Somtijts nam hy voren met sijne Sophonisba te varen door de strate daer eertijts de Calomnen van Hercules stonden na de gheluckighe Eylanden, om aldaer in vryheyt met zijn Lief te leven, maer bedenckende den wech onveyl te wesen veranderde hy van sinnen, ende besloot hem met haer binnen Carthago te begheven, die Scipio ginck belegheren, ende hem met sijn volc daer in te sluyten, om die te beschermen so langhe adem oft leven in hem soude wesen. Ten lesten moede zijnde van so vele ende verscheyden ghedachten, nam hy voren hem selven te verdoen, ende bedenckende by wat middel ofte doort ijser, vergift ofte coorde, ende oft die oock bequaem souden wesen tot soodanighen werck, hebbende d'eere ende de reden sulcx tegen gestaen, ende hem voor oogen gestelt de vernietinge sijner vermaertheyt, dies hy hem wederom tot clagen ende suchten begeven heeft segghende: Och Sophonisba mijn weertste wederhelft ende ziele mijns levens, na dat ic bemercke, ic en sal voortaen niet meer tgeluck hebben, t'aenschouwen u so seer schoon ende lieflijc aen sicht, te handelen u gout-geel hayren noch te moghen kussen dusent ende dusentmael uwe glinsterende ooghen, die de Sonne schaemte aen deden, noch en sal oock niet meer moghen aen hooren de soete, lieffelijcke ende welluydende stemme uwer woorden, die wel de macht soude ghehadt hebben Iupiters gramschap te vermorwen in sijne meeste rasernije zijnde, straffende met sijneb blixem. En sal ick dan ooc berooft worden te kussen, dien liflijcken welrieckenden rooden mont, die de lieflijckheyt der morgen-roose die de Sonne eerst opent, verre te boven gaet: dat en wil Godt niet, dat ick sonder u leve, dewijle

[fol. 96v]

tlichaem sonder de ziele niet en can bestaen, ende ghy mijn ziele zijnde, ist onmogelijck dat ick, u verliesende int leven blijve. O opperste Godt, jont my dat Sophonisba stervende ic ooc met haer een eynde hebbe, op dat wy tsamen in een graf liggende, onse lichamen genieten eenerley geluc ofte ongeluck, ende ons mogen gaen vermeyden inde geluckige Beemden ende Bosschen beplant met de welrieckende Myrten boom, want aldaer en sullen wy niet behoeven t'ontsien Scipio sonder liefde ende couder als marmersteen, die my vermaent u te verlaten ende den Romeynen over te leveren. O ghy groote Capiteyn der Romeynen, wat heb ic u gedaen, dat ghy my in eene sake tleven ghegheven hebt, om inde selve sonder oorsake dat wederom te benemen? Waerom hebt ghy my tot Certen gesonden alwaer dese mijn leven onthiel om daer na my van Sophonisba te berooven die mijn leven is, ende sonder de welcke ic niet en can bestaen. O Lelius sachtmoedich ende beleeft, ghy soudet u over Massinissa wel ontfermt hebben, maer Scipio doover als Rootse, ende wreeder als een Tygher, en wil mijn gheschrey niet verhooren, noch sijn hert door mijn beden vermorwen laten. O ongheluckigen als ick ben, sal ick gehenghen dat mijn weertste Lief ende Huysvrouwe valle inde handen van sulcken ongenadigen mensche? Geensins liever tsamen te sterven, want hy selve uwe schoonheyt gesien hebbende, en soude hem niet hebben connen onthouden hoe straf van ghemoet hy oock is, ofte hy en soude uwes wel hebben willen ghenieten. Is hy niet een mensche so wel als ick, heeft hy niet soo wel het wesen ende ghevoelen als ick ende alle Minnaers met liefde bevanghen zijnde?

Maer wat helpen my alle dese clachten? Scipio wil Sophonisbam hebben, als den Romeynen tot buyt ghevallen: hy vermaent ende bidt my, maer wat fenijn onder dit bidden schuylt, is my ghenoechsaem bekent. Moet ick haer dan hem in handen leveren? Iupiter sla my liever met sijnen blixem, ende stoote my int diepste der Hellen, ofte d'aerde opene haer liever ende verslinde my veel eer al levende dan dat ic als een Booswicht mijne trouwe met eede bevesticht aen mijn lieve Sophonisba breken soude. Nochtans wil ic oft niet, ick moet den Oversten des Legers ge-

[fol. 97r]

hoorsamen, ende alsoo mijn weertste Sophonisba, ghy sult sterven, ende dat door het toe doen van uwen eygenen Man, op dat ghy der Roomscher macht niet dienstbaer en wert, ende om dat het den Goden belieft heeft dat ic sal ombrenghen tghene my in dese wereldt d'alder-aenghenaemste was. Ic doe het, doch niet door een welbehaghen dat ick daer in hebbe, maer om mijne belofte u ghedaen te volbrengen. Dit geseyt hebbende nam hy zijnen drinckbeker ende mengden daer in fenijn, twelc hy voren nam aen Sophonisba te seynden, want in voorleden tijden hadden dese ongheloovighe Coninghen altijt fenijn by hun veerdich om in te nemen, so hun eenich ongheluck overviel, ghelijcmen leest van Mithridates, die liever also door sijn eyghen vergift hadde te sterven, als levende in zijner Vijanden handen te vallen. Massinissa dan, hebbende den dootlijcken dranck bereydet, wert also ontstelt, dattet niet veel en schilde, oft hy en hadde hem selven verdaen, soo dat sijn volck genoech te doen hadden hem sulcx te beletten: hy claeghde tot sijn Huysvrouwe als oftse daer teghenwoordich hadde gheweest, oock over de strafheyt van Scipio, die meer lettede op sijne eygen vernuft, als op den goeden dienst die hy den Romeynen gedaen hadde, ja hy hadde hem so mistroostich, dat hy moede zijnde van so veel claghens ende kermens, ghedwonghen was te gaen liggen rusten, twelck niet langhe en duerde, want na dat hy hem dicwils gekeert ende gewent hadde, began hy op een nieu zijne clachten, seggende. Moet ic selve d'oorsake wesen vanden doot mijns Lijs ende levens, haer sendende dit fenijn? sal ic den Beul wesen van mijn eygen Ziele ende Vernietiger van mijne begheerten? veele dierghelijcke claegh-redenen uytghesproken hebbende, seyde hy: Och den nacht is over, ende de Sonne begint alreede d'opperste der geberchten te beschijnen, sonder dat ick yet uytghericht hebbe: ende my dunct dat ic alreede sie de bootschappe brengen vanden Oversten om mijn Liefste Sophonisba te hebben, derhalven ist noodich, ja het moet wesen, oft dat ic haer levere, oft dat ick haer doe sterven. Sterven? och ja het moet wesen, want zy heeft ghecoren liever in vrijheyt te Sterven, als levende, een Slave der Romeynen te wesen. Dit seggende, viel hy in onmacht

[fol. 97v]

van benautheydt, alsoo dat sijn Edellieden niet anders en meynden oft hy en soude in die van bangicheyt doot gebleven hebben: maer hy weder tot sijn selven ghecomen zijnde, riep hy met luyder stemmen: Och ghy Hemelsche ende onsterflijcke Goden, die daer zijt besittende tsuyverste der Locht, ende ghy Pluto die ghy alle versocht hebt de cracht des vyers twelck my verteert, waer is u lieder macht ende heerschappije? ic en spreke niet over de Liefde (die u lieden selve ooc alle tot Slaven gemaect heeft) maer over de menschen ende sterflijcke creaturen, die alsoo uwe onsterflijckheden verachten? Ick en can niet ghelooven dat Iupiter een Godt zy, ende dat ghylieden eenige Godlijcke macht hebt, aenghesien de menschen meer vermoghen als ghylieden, ende dat Scipio in spijte der Liefde, sijner Moeder ende Vrienden my ontneemt de gene die den fellen Cupido my gegeven hadde. Vervloeckt zy de Roomsche aerde, die alsulcken menschen is voortbrenghende, ende de Zee die haer heeft laten ghebruycken om die in Africa te doen comen, ende vervloect moet ick ooc wesen, dat ick soo veel vermogens niet en hebbe om eene eenighe Vrouwe te behouden, selfs mijne wettelijcke Bruyt ende Huysvrouwe, die ick meer beminne als den Hemel, d'Aerde, de Romeynen, ja selfs de Goden, Hier na sweegh hy een langhe wijle, wandelende in zijne Tente met groote schreden, ende roepende eenen van zijnen Slaven, inden welcken hy hem best betroude, seyde hy hem: Mijn Vriendt, neemt mijnen gouden Kop, ende brengt dit fenijn tot Certe, aende Koninghinne Sophonisba, ende seght haer van mijnen weghen: dat ic veel liever ghehouden hadde de trouwe ende tHoulijcx verbont tusschen ons beyden zijnde, ende tot gheenen tijde vergeten en soude hebben onser beyder reyne ende oprechte liefde, maer (seyde hy, swaerlijc suchtende) dat den Oversten, onder wiens ghebiedt ende macht hy stondt, hem sulcx verboodt, ende gheensins en woude toestaen dat hy soude wesen den Man van die hem de Fortuyne ghejont hadde. Ick hebbe alle middelen gebruyct die in my waren, om haer Coninginne te maken, ende door mijne Huysvrouwe te behouden, maer die over my gebiedt is so straf, vreemdt ende verdrietich, dat ick ghedwongen ben my selven te buyten te gaen, ende mijn ey-

[fol. 98r]

ghen ongeluck te voorderen: ende dat ic kennende haer herte ende heerlijck gemoedt, haer dit fenijn seynde, met alsulcken leetwesen ende benautheden, als ic pijnen int herte hebbe, die haer genoech bekent zijn, ende van de welcke ghy ooc den meerderen deel hebt connen sien. Dit is den eenigen middel om haer selven te behouden ende vry te blijven, want t'is onmogelijc dat zy int leven blijvende, ontcome de handen ende slavernije harer Vyanden. Seght haer, dat zy gedachtich zy de cloeckmoedicheyt haers Vaders, de hoocheyt ende heerlijcheyt der Stadt in de welcke zy op-gebracht is, ende den staet der twee Coningen van de welcke zy de weerde ende wettighe Huysvrouwe is geweest, ende dat sijt alles overleyt hebbende, haer voeghe na dat haer ghemoet sich voeghen wil ende tbequaemste dunct te wesen. De Slave dit dootlijc geschenck aenveert hebbende, is daer mede vertrocken, latende zijn Heer ende Meester suchtende ende schreyende als een cleynmoedige Vrouwe, ende hy ghecomen zijnde voor de Coninghinne, heeft haer zijne bootschappen verclaert sonder yet na te laten van tgene Massinissa hem belast hadde, als ooc d'uytnemende benautheden die hy om deser oorsaken wille was lijdende. De Coninginne Sophonisba den Kop aenvaert hebbende, toonde dien haerder Voetstere, segghende dat de doodt haer een groot voordeel was, aengesien zy door de selve haer vrijheyt was behoudende, ende soude haer noch veel aenghenamer gheweest hebben, so zy den Romeyn gelijcken dranc hadde mogen doen in swelgen, op dat hy hadde mogen vergeselschappen zijne Voorzaten oft Roomsche Medegesellen, die t'oondergebracht waren door de handen der Princen van de welcke zy hare afcomste hadde: ende haer keerende tot de Slave, seyde zy hem: so wanneer ic dese heylsame Medecine ingenomen sal hebben so keert weder tot uwer Heere ende Coninc, ende seght hem, dat ic dese zijne gifte van goeder herten aenneme ende gewillichlijc den doodt sterve, aenghesien ick versekert ben dat geenen Man tot verghenoeghinghe zijner Huysvrouwe meer en hadde connen ofte mogen doen, ende dattet voor my veel beter hadde geweest dat ic overlange gestorven ware, eer ic dit ongeluckich Huwe-

[fol. 98v]

lijc aenginck, welckers voor-bereydinge mijne uytvaert ende begraefnisse sal wesen. Dese redenen voleyndt hebbende, nam zy den Kop, ende sonder haer eenichsins t'ontstellen, dronc sy den selven uyt, met alsulcken smaec als een dorstich mensche een glas Wijns uyt-droncken soude hebben, oft yet anders om zijnen dorst te verslaen. Daer na gaf zy den Kop den Brenger wederom, ende gingh te bedde liggen, sonder te kermen oft eenich teecken van vreese voor d'aenstaende doot te toonen, de welcke niet langhe en vertoefde haer te bespringen tfenijn zijn werc volbracht hebbende, also dat de Slave die op wegh was om tot Massinissa te keeren, noch hoorde t'gekerm ende tgeschrey der Ioncvrouwen van Sophonisba, die met alsulcken stantvasticheyt ende cloeckmoedicheyt den ghangh ghegaen hadde, als zy hartneckichlijcken in hate hadde gehat den naem der Romeynen, desen haet ingesoghen hebbende uyt de borsten haerder Voedtstere, ende dien behouden van tbloet ende den aert haerder Voor-ouders.

Als nu Massinissa de Coninck verstaen hadde de cloeckherticheydt zijner Huysvrouwe int overlijden, ende d'antwoorde die zy hem ontboot, so en scheelde het niet vele ofte hy en hadde den selven wegh inghegaen, ende beschuldichde hem selven van slapherticheyt, om dat een vrouwe (diens Man ende Heere hy geweest hadde) hem te boven ginc in groot-herticheyt ende cloecheyt des gemoets. Maer Scipio die hem beminde, ende sorge voor hem was dragende, so haest als hy verstaen hadde dese voor hem blijde uytcomste, ende wetende dat Massinissa zijnen raet volchde, so dede hy hem halen, om hem geenen tijt te geven de sotternijen der Liefde meer te bedencken, ende om tvoorleden hem te doen vergeten: ende hy in zijn tente gecomen zijnde, sprac tot hem aldus: wel hoe, Massinissa mijn weertste Vrient, ist ooc eenich Mans persoon welvoegende, insonder eenen als ghy zijt, hem so te quellen om tverlies van een sake, die u hondertmael schadelijcker soude geweest hebben, als gijer lieflijcheyts ende vrientschaps van soudet gehat hebben? Moet dan nu Massinissa so verheven ende cloec inde wapenen een Bontgenoot der

[fol. 99r]

Romeynen, ende een Vyant vanden naem van Carthago bedroeft wesen, verlooren hebbende een eewighe schantvlecke zijner afcomste, ende den beul zijner eeren ende vermaertheyt: alle menschen zijn schuldich hun stil te houden over een bedreven misdaet, sonder inde selve een behagen te hebben, ende hem te quellen om t'verlies van het quaet.

Danckt de Goden over hunne genade, ende denct vrijelijc dat u van hun noyt meerder deught noch voordeels geschiet en is, als u den raet gegeven hebbende te doene tghene ghy gedaen hebt, den Romeynen ten dienste, die niet ondancbaer en sullen wesen u dat te vergelden, veel eerlijcker als oftse u toegestaen hadden tot een Huysvrouwe te nemen eene u Vyandinne, die u niet beminde, als om haer eygen proffijt ende om een oorsake uws verderfs te wesen. Hout het daer voor dat ick u so goeden vrient ben, ende so gantschelijc van goeder herten u voordeel soecke, dat so ic eenichsins hadde connen speuren dat dit houlijc u dienstelijc ende tot uwen voordeele soude mogen geweest hebben, dat ic aenden Raet soude geschreven ende alle tvolc gebeden hebben tselve u te willen toestaen ende voorgoet houden maer kennende tgemoet van die u betoovert hadde, hare listicheden, ende waer na sy trachtede, so ist my lief ende aengenaem datse is genietende met haer Voorouders dat zy verdient hadde, ende dat ghy met ons levet in grooter eeren, by elck een gepresen, ende om mijnent wille nalatende ende stillende u ongerust gemoet, u verblijdet, ende met eenen vergetet dat niet gedenckens weerdich en is. Siet hier is een Leger bereyt u te volgen daer ghy henen trect, ende Scipio die neffens die uytnemende liefde die hy u toedraecht, u aendient zijn herte ende de goetgunsticheyt van alle de Romeynen, die hun selven hier toe gebruycken willen om te doen dat u behaeclijck ende aengenaem zy, op indien ghy verghetende de Huysvrouwe van Siphax, meer wercx maect van Romen als van Carthago, ende meer van u beloofde trouwe hout, als vande vleeschelijcke wellusten: Meer andere gelijcke redenen heeft den Roomschen Prince den Coninc Massinissa voorgehouden, by de welcke hy hem so verre bracht, dat

[fol. 99v]

hy ghedwongen was zijn misdaet te bekennen, ende badt Scipio hem te ontschuldigen, selfs hier in dat de wijste der werelt wel in gevallen waren, als zy alderverst meynden van te wesen, ende dat hy voortaen bereyt was den Romeynen te dienen met meerder vlijticheyt als oyt te voren, het welcke hy metter daet wilde bewijsen: van twelcke Scipio hem bedancte seggende dat hy noyt geen ander gevoelen van hem en hadde ghehat ende hy soude laten blijcken in wat achtinge hy ende de Romeynen hem hielden.

T'sanderdaeghs, na dat den Oversten hoochlijcx ghepresen hadde de stantvasticheyt, cloeckmoedicheyt ende trouherticheyt van Massinissa, inde tegenwoordicheyt des heelen Legers, ende verhaelt zijne loflijcke daden ende heerlijcke verdiensten, so schonc hy hem tKonincrijck van Numidien, met alle de Landen ende aencleven van dien, met veel ontallijcke ende costelijcke geschencken grooten schat weert zijnde: twelc den Raet van Roomen voor goet hiel ende bevestichde, ende gaven hem meer previlegien ende voordeels als eenige andere Coningen, ende leefde van doen voorts in alle soberheyt ende getrouwicheyt, so dat vele Histori-schrijvers hunnen tijdt besteet hebben om zijn loflijcke deuchden te vercondigen.