Roomsche Reys

t'zamenspraeks-gewijs tusschen Pieter de Reyser ende Abacuk fijnen broeder

VIII. Handeling, Vanden Af-laet.

Pieter.

HIer mede dan volkomentlik, schrift ende reden-matelik, na ick immers meine, verdedigt hebbende de drie eerste motiven van mijn Roomsche Reis, zo en rest my nu anders niet te verandwoorden als het leste, namentlik de winning vanden solemnelen Af-laet, die nae ouder gewoonten in dit aenstaende Iaer van vijf-en-twintig, uitte Kerkelicke Thresoren ontsloten, ende by den oppersten Dispensier, van Christus wegen, aenden Gelovigen uit gedeelt zal worden.

[p. 296]

Abac.

Sig. Pieter, In-dien ghy meendt, het geene ghy zegt, zoo hebbe ick u tot noch toe onbekent versleten. 't Is waer, Ick hebbe voor dezen wel gheweten, dat ghy't, in't stuk van gheloof, hielt mette Roomsche Katholiken, maer hebbe my niet-te-min altijd laten duncken, mids uwe discretie, ende hervarentheid, dat ghy wel wist te onderscheiden tusschen straeten en stegen; Ick wil zegghen, tusschen de principaelste hooft-stukken des Geloofs, ende een deel naecte, ydele Ceremonijen, die de goede Roomsche Kerk by wijlen gewoon is te gebruiken, of tot contentement van 't gemeene volk, of tot verbetering van haeren Offer. 'Twelk alzoo wezende, plegen de luiden van kennis, in't eene wat te lichten, ende in't ander wat te zwaeren; nae datter questie is, of van Artikelen des Geloofs, of alleen van indifferente zaeken, die de Geleerden Adiaphora nommen, ende ick terstondt niet onbequaemelick naeckte Ceremonien hebbe gehieten.

Piet.

⁺'t Gaet wel, Monsieur Abacuk! Maer nae ick bemerke, zoo hebdy quae ghebuyren, om dat ghy u zelven prijst. Doch wildy van my ook gheprezen werden, zoo zeght ons eens wat ghy hier verstaet door naeckte ofte ydele Ceremonijen; op dat wy alzoo in u ook moghen recommanderen de bequaemigheid van dezen naem.

Abac.

Voor eerst, deur de Hooft-stukken ⁺des Geloofs verstae ick de twaelf Artikelen die begrepen sijn in't Symbolum Apostolorum: zoo genomt, om dat de H. Apostelen, daer inne, als in een kort begrip vervaetet hebben alle de pointen, die een Christen mensch van node,

+ Abacuk maekt onderscheidt tusschen Hooft-stukken des Gheloofs, ende naekte Ceremonien.

+ Of de twaelf Artikelen alleen Hooft-stukken des Geloofs zijn, ende alle de reste naekte Ceremonien?

[p. 297]

ende ook genoug sijn te gheloven om zalig te werden: Alle de reste, 't welk hier buiten, 't sy inde Scholen geleerdt, 't sy inde Kerken gebruikt, gepleegt, ende geobserveert werdt, houde ick voor adiaphora, ende voor naekte Ceremonien, die ter zaligheid niet van node en sijn, ende daeromme dat de Christen menschen gheen rumoer en behooren te maeken, noch de broederlicke vrede en behouven te scheuren.

Piet.

Me vrind! met deze eene voor-slag doedy een vier dubbelde mis-greep: voor eerst, wederspreekt ghy de openbaere waerheid des H. Euangeliums. Ten tweden, verwijst ghy het stand-vastig ghebruik vande primitive Kerk. Ten derden, zondigt ghy teghens⁺ de Lering van uw' eigen Reformatie. Ende eindtelick ontwortelt ghy hier mede ganschelick het gehele wezen van 't Christen geloof.

Het eerste blijkt. Matt. 28. 19. Gaende zoo⁺ leert alle volken, hen Dopende inden naem des Vaders, ende des Zoons, ende des H. Geests: hen lerende te onderhouden alle 't gene ick u-luyden geboden hebbe. Hier gebiedt Christus te onder-houden, niet alleen het Symbolum, ('twelk doen noch niet ghemaekt en was) maer alle 't geene hy gheboden hadde; ende namentlick het Doopsel: 't welk⁺ nochtans in't Symbolum niet begrepen en is, ende over-zulks, nae deze uwe propositie, niet anders als voor een naekte Ceremonie gehouden moet werden. Ende waerom zalmen niet zoo wel gehouden wezen te gheloven ende aen te nemen het geschreven woord Godes, 't welk ons voor-ghedragen is inde

+ Vier misgrepen van dit Abacukze onderscheid.

+ Eerste misgreep.

+ Het Doopsel is in't Symbolum niet begrepen.

[p. 298]

H. Schriftuir, als het ongeschreven, daer van ons maer een ghedeelte aenghewezen wordt in't Symbolum? Voorwaer, my verwonderdt, hoe de authoriteit van 't ongeschreven woord Gods, 't welk de Gereformeerde Kerk voor en nae teenemael plag te verstoten, nu in uw' gevoelen zoo schielikken wordt geresen. Dan de kettery, die den menschen weer-haens ⁺gewijs, doet drayen met alle winden van leringe, brengt deze ontstand-vastigheid mede: zo datze 't selve nu hardneckelikken drijven, nu weer al te bottelick ontkennen; niet ⁺verstaende zoo Paulus zeidt, noch watze spreken, noch watze bevestigen.

⁺Het twede blijkt niet-te-min uitte Concilien die de Kerk Gods van d'oudste tijden af gehouden heeft tegens de Arrianen, Macedonianen, Nestorianen, Eutychianen, Monotheliten, Donatisten, Pelagianen, Novatianen, ende dierghelijke Ketters. De deze beleden van woord te woord het Symbolum des Geloofs: maer doolden alleen ter zijden af; d'eene inde Consubstantialiteit vanden Zoone Gods metten Vader, d'ander inde Erf-zonde; de derde in't ontfangen vande vervallen zondaers, &c. Ende nochtans weten wy wel, met wat grote zorgen, costen, moeiten, perikelen hen de H. Vaders, van alle de Oorden des werelds verzaemt hebben, om de waerheid te onderzouken, de zelve gevonden hebbende te sterken, de dolingen te verwijsen, de hard-nekkige dwarsdrijvers uit het getal der gelovigen te verbannen; Ende eindtelik liever alle scharpigheiden van bancken, pleyen, en dooden te verdragen, als eenige vande verwezen ketterijen, in't minsten te dulden, ofte te onderschriven. Maer dit

+ Ephe. 4. 14.

+ 1. Tim. 1. 7

+ Twede Misgreep

[p. 299]

zoude alles te vergheefs, en met groot ongelijk geschiedt sijn, indien de Arrianen, Pelagianen, Novatianen &c. mette belijdinge des Symbolums hadden mogen volstaen.

Het derde blijkt uittet Synode van Dordrecht,⁺ 't welk de Gereformeerde Kerk beroupen heeft, niet op het Symbolum, ofte eenighe Artikelen des zelfs; maer op de vijf pointen, die het Symbolum op 't zevende lid niet en raeken.

Eindtelik, wordt door deze uwe propositie⁺ ganschelick ontwortelt het wezen van't Christen Geloof. Wildy weten waerom? om dat ghy de discretie van yder mensch stellende tot een Regel zijns Geloofs; nae de welke hy in't eene mag lichten, in't andere moet zwaeren; 't eene moet aen-nemen tot een Hooftstuk, 't andere mag rekenen voor een naekte⁺ Ceremonie; zoo komt ghy met eenen het Geloof te veranderen in een menschelikke opinie; die altijd, ghelijk den naem mee brengt, vermengt is met een achter-dencken van doling. Tot welken einde, ghy weten moet, dat tot het Christen Geloof, niet genoug en is iet wes zekerlick te vatten, ofte toe te staen mettet verstand, by exempel het mysterie vande H. Drievuldigheid, vande Incarnacie, ofte vande Passie Christi; Maer het moet daer en boven gevat ende toegestaen worden om een zekere fundamentele ofte formele rede, daer⁺ het Geloof op geboudt, ende van alle andere begrippen onderscheiden wordt. Dit is de Revelatie ofte openbaringhe Gods: Daer van Christus sprak Matt. 16. 17. zalig sijt ghy Simon Bar-Iona: want vleesch noch bloed en heeft u dit gheopenbaert, maer mijn Va-

+ Derde Misgreep.

+ Vierde Misgreep.

+ Het Abacukse onderscheid veranderdt het Goddelicke Geloof in een menschelicke opinie.

+ De openbaringe Gods is het grondvest, ofte formele reden des Geloofs.

[p. 300]

der, die in de Hemelen is. Item Matt. 11. 27. Niemand en ken den Zoon als de Vader, noch niemand en ken den Vader als de Zoon, ende de gheene die't den Zoone believen zal te openbaeren. Dan alzoo wy den Vader niet ghezien, noch den Zoone niet ghesproken en ⁺hebben; zoo moet deze openbaeringhe ons voor ghedragen worden deur den gheenen daer af geschreven staet. Matt. 28. Gaende, zoo predickt het Euangelie alle Volken; dat is deur de Apostelen, ende naer hen deur Apostolike Mannen ende Prelaten der Kerken, die een Firmament ende een Colomne des waerheids is, deur de hand des Heeren zoo ghesterkt, datze ten einde toe onbeweegt zal bliven staen tegens de Poorten der Hellen. In vougen dat de openbaeringe Gods, als wezende de eerste waerheid, ons aenghedient door de H. Al-gemeine Kerck, de fundamentele ofte formele rede is des Geloofs.

Mids-dezen; Indien iemand ghevraegt sijnde of God almagtig die eenvuldig is van wezen, ook Drievuldig is van persoonen? Item ofden Zoone Gods mensch geworden is, gesturven is, verresen is? &c. Antwoordt: jae. Zoo en zal nochtans zoo-daenigen verclaringhe ofte toe-stemminge niet ghenoug wezen ten ghelove, zoo lang als hy vorders gevraegt sijnde nae 't motijf van zijn verclaeringe, voor geen rede en komt te geven, de openbaring vande eerste waerheid, hem ⁺voorgedragen vande waere Kerk. Dit kan yder een wel verstaen zulks te wezen, die maer verstaen kan dat het Geloof steunen moet op een zeker, onbewoghen, onbedrieghelik, ende altijd vast staende fundament: zulks wy we-

+ Deze openbaringe Gods is eertijds geschiet deur de Apostelen, en nu deur de Prelaten der Kerken.
1. Tim. 3. 15.
Matt. 16. 18.

+ Het Geloof moet steunen op een onbeweeggelik fundament.

[p. 301]

ten dat anders niet wezen en kan als de Katholike Kerk, die Christus gestijft heeft op de Poorten der Hellen; Ende voor wiens overhooft hy gebeden heeft, dat zijn geloof niet en zoude gebreken.

Hier uit moet nootsaekelick volghen, dat⁺ eenen, die anders geen rede en geeft van 't gene hy gelooft als zijn eigen gevoelen, zijn eigen goedduncken, ofte 'tgeene alle-velleens is, de Schriftuir geduydt nae zijn eigen-zinnig vernuft, ofte de inspraek van zijn eighen geest, geen Goddelick ofte Christelick geloof en heeft, maer anders niet als een menschelicke, wanckelbaere, ende losse opinie.

Volgt ten tweden. Dat het geen discretie,⁺ maer wel een gheformeerde kettery zoude wezen, in-dien eenig particulier persoon inde Artikelen des geloofs, die ons vande al-ghemeine Kerk voor gehouden worden, zich quaeme te vermeten, in zulker vougen te lichten ofte te zwaeren; Dat hy het eene aen-nam voor een hooft-stuk des geloofs, ende het ander niet dan voor een adiaphorum, dat is, iet indifferents, onverscheidens, ofte een naekte Ceremonie; diemen zonder onderscheid zoude mogen gheloven of ontkennen, aenvaerden ofte verwerpen. Voorwaer die zich aldus quaeme te dragen, en zoude niet alleen op zijn hals halen het misdaed van kettery in dat eene point, 't welk hy quam te verwerpen; maer zoude noch daer-en-boven het Christen geloof verliezen, in alle de Artikelen die hy noch bleef behouwen. Ende dat, overmids hy verstoten hebbende in een Artikel de fundamentele rede des geloofs, in alle de reste geen andere rede en kan geven, als zijn eigen goed-

+ Eerste gevolg.

+ Twede gevolg.

[p. 302]

duncken, ofte de inspraek van zijn eigen geest; De welke, zo nu terstondt vertoont is, overmids haere ongestadigheid, geen fundament en kan wezen des Christen-geloofs.

Dit alles wordt noch naerder bevestigt by den Apostel Iacobus cap. 2. 10. Want gelijk al-daer, die niet dan een ghebod overtreden en heeft, gezeidt wordt misdadig te wezen van alle de geboden; te weten, om dat hy in't eene zondigende, den wet-stelder in alle de reste schijnt te versmaden: zoo gaet het min of meer mette Artikelen des Geloofs. Want een Artikel ontkennende, versmaedt hy de eerste waerheid, die het zelvighe gheopenbaerdt heeft, ende de Kerkelikke Authoriteit die 't voor-ghedraghen heeft. Inder vougen dat daer mede teenemael weg ghenomen sijnde het fundament des Christelikken Geloofs, in zoo-danigen mensch niet anders blijven en kan, als een menschelikke opinie, steunende op een eigen-zinnige discretie. Maer God beware my voor zoo-daenigen fundament des Geloofs! Mids-welken, indien ghy tot noch toe alzulken opinie van mijn gehadt hebt; bidde u vrindelick, de zelve te willen veranderen. Nae-de-mael alzulke discretie als V.L. my toe schijnt te schrijven, in materie van geloof, niet anders wezen en kan als ⁺een bederf ende een totale ruine van alle Geloof. Neen, Abacuk, deze discretie is onder de Katholiken ongehoordt; maer is eigen de liberteit vande Gereformeerde Kerk, daer zich een ygelick berommende van 't verstand der Schriftuiren, vande alder-zwaerste pointen des Geloofs alzulken oordeel mag striken, als hy waent conform te wezen de in-

+ Discretie vande Gereformeerden.

[p. 303]

spraek des H. Geests, die in hem is woonende, ende over zulks zoo veel Kerken te stichten alsser hoofden sijn.

Maer over-mids wy-luiden in den geenen die zich van dezen in-sprekenden Geest aldermeest berommen, als sijn Lutheranen, Gereformeerden, Mennoniten &c. dagelix veel twedrachten zien van monstrueuse opinien, zoo is ons deze inspiratie grotelix suspect; ende hebben veel liever ons clein verstand gevangen te leiden onder de gehoorzaemheid vande Katholike Kerk, als volgende de vermeteltheid van ons eigen vernuft, te draijen met alle winden van Leringen.

Ende dit doende meinen wy in dezen te⁺ achter-volgen 't advijs Erasmi van Rotterdam. De welke te zeggen plag; Alzoo hem de H. Kerk beweegt hadde het Euangelie te geloven, dat hy deur d'eige Meestersse ook geleerdt hadde het Euangelie te beduyden: Of begeerdy zijn woorden in't Latijn? Ecclesia⁺ mihi persuasit Euangelij credere; Et eȃdem magistrȃ didici Euangelij verba interpretari. Voorwaer een oprechte spreuk van een Christen gemoed; ende die Erasmus geleerdt heeft van den H. Augustinus. De welke in lib. contra Epist. Fundamenti⁺ cap. 5. aldus spreekt: Ego verò Euangelio non crederem, nisi me Ecclesiae Catholicae commoveret authoritas, dat is: Ick en zoude het Euangelie niet gheloven, ten waere dat het ghezag der Katholiker Kerken my daer toe beweegde.

Mette deze houde ick het ook Sig. Abacuk, Ende zoude my laten voorstaen, dat ick een Haereticus, dat is, een Verkieser, ofte in plat Duits, een Ketter zoude werden,

+ Advijs Erasmi van Rotterdam.

+ li. 19. epist. ad Conr. Pellicanum.

+ S. August.

[p. 304]

Indien ick uit meer Artikelen, die my de Katholike Kerk voorhiel als van Gode door de Apostelen gheopenbaert, ende overzulks als Artikelen des geloofs; het eene quam te onfangen, ende het andere te verwerpen; het eene als een hooft-stuk te omhelsen, ende 't andere als een adiaphorum te versmaden. Doet dan wel, ende laet varen zoodaenige discretie, die haer discreten van een oprecht gelovig, tot een eigen-zinnig Ketter zoude discreteren.

Abac.

Is u dan 't gemoed zoo bekrompen, ende de conscientie zoo eng, dat ghy zonder gewroug van kettery, niet eene ordinantie vande Roomsche Kerk, zoudt durven over 't hooft zien? By-zonder in materie van Af-laten, die wy weten niet anders te sijn, als specieuse titelen de pane lucrando, ende nieuwe vonden van gheestelikke koopmanschap om den Offer te rijcken.

Piet.

Me vrind! Ghy roert hier twee dingen aen: de Kerkelicke ordinantie int gemeen; ende de Af-laten int particulier. Van't eerste hebbe ick nu gezeidt, ende is nodeloos ⁺te repeteren. Doch met een woord: Dat alle die ordinantien, die de H. Katholike Kerk verclaerdt, 't sy deur beduidsel der Schriftuiren, 't sy deur overleveringhe der handen ontfanghen te hebben vande Apostelen, ende over-zulks sub anathemate ofte onder ban, allen Christen-gelovighen voor houdt; dat alle de zelve, zegge ick, noodsaekelick als Artikelen des gheloofs erkendt ende aengenomen moeten worden. Ist niet om uit-drukkelick te gheloven ('twelk boven eenighe weinighe hooft-stukken den ghemeenen man niet van

+ VVat Kerkelicke ordinantien aen genomen moeten werden voor Artikelen des geloofs?

[p. 305]

node en is) te minsten om geenige der zelver, hard-nekkelick te weder-spreken. Dit blijkt behalven de Argumenten hier boven ghemaekt uit Matt. 18. 17. Die de Kerk niet hooren en wil, laet die u wezen als een Heiden ende een Publicaen.

Van het twede, te weten vande Af-laten, zullen wy-luiden voordaen spreken. Maer om met ordre te handelen, zoude ick uit V.L.⁺ wel wenschen te hooren wat het is, 't welk u inde Katholike Af-laten is mishaghende? Ick bidde u, en vermijdt my niet, maer braekt alles uit, wes u dezen aen-gaende om 't hart leit en walgt, zonder iet te verswijghen: Ick hebbe, mids mijne voor-genome Roomsche Reis, deze materie wel zoo curieuselick onder-kropen, dat ick my wel durf vermeten u met Schriftuiren, ende redenen te zullen ghenougen. Of wildy immers opiniatreren, zoo zal deze onze onder-handelinge wezen, omme mijn zelven, ende met my alle menschen die God, waerheid, ende Religie beminnen, te meer in't Geloof te verstarken.

+ VVat den Gereformeerden in de Katholike Aflaten mishaegt.

§ 1.
Summa Summarum vande Gereformeerde Argumenten tegens den Katholiken Af-laet.

Abac.

'Tgeene my, ende met my alle oprechte Godzalige yveraers vande ghezonde Leer doedt walghen vande Roomsche Af-laten, sijn deze nae-volgende Redenen:

Ten eersten; Dat de naem van Af-laet inde⁺ Schriftuiren zo van 't oude als van 't nieu-

+ 1.

[p. 306]

we Testament onbekent ende ongehoordt is.

⁺Ten 2. Dat het ghebruik der Af-laten, zulks die teghenwoordig inde Roomsche Kerk ghepleegt worden, nieuw ende huidendaegsch is.

⁺Ten 3. Dat de Af-laten van veel Heilighe, gheleerde, ende Godzalighe Mannen, van haer eerste beginselen af, altijd op 't alderhoogste verfoeit, ende weder-sproken sijn gheweest.

⁺Ten 4. Dat de Af-laten niet anders en sijn, als een geestelicke koopmanschap, tot geenen anderen einde vanden Roomschen Antichrist verziert; dan om zijn blauwe sack te vollen, en zijn offer te verbeteren.

⁺Ten 5. Dat de Af-laten strekken tot zeer grote ende atroce injurie van 't bloed Christi.

⁺Ten 6. Dat de verzoenelicke genade Godes, het Euangelio benomen, ende inde loode ofte blikke zeghelen vande Af-laets Bullen besloten wordt.

⁺Ten 7. Dat Christus volkomentlicken voor ons voldaen hebbende, voor de Af-laten niet met allen gelaten en heeft.

⁺Ten 8. Dat de Kerkelicke discipline door de Af-laten teenemael bedurven wordt.

⁺Ten 9. Dat de Af-laten niet haer Carenen, honderden, ende duizende van Iaeren, alle getallen te boven gaen, ende over-zulks bespottelick, ende ridiculeus sijn.

⁺Ten 10. Dat de Af-laten die den overleden ghegheven worden, te boven gaen alle Kerkelicke Iurisdictie. Ofzeker indien het in't vermogen vanden Paus is, de zielen uit het Vegevier te verlossen, dat hy

+ 2.

+ 3.

+ 4.

+ 5.

+ 6.

+ 7.

+ 8.

+ 9.

+ 10.

[p. 307]

Ten 11. Een al te wreeden Tyran is, zoo⁺ weinig daer uit helpende, ende de reste latende inden brand.

Eindelick dat de autentijkste Af-laten gegrondt⁺ sijn op een deel verzierde fabelen.

Piet.

Ick zie wel, ghy hebt het effen gepast op een dosijntje: by avontuir daeromme zoo curieuselick, om daer mede te vergoeden de twaelef Gereformeerde Blasphemien, die ick u hier boven aenghewezen hebbe. Dan, in-dient u belieft, laet ons eens de stof van uw' dosijn-werk, stuk voor stuk examineren. Ende ick verzeker my, wildy immers bescheidelicken handelen, dat ghyze voor't aenschijn des waerheids niet anders als spinne-webbe zult zien ontveteren. Maer om ordentelick te procederen, ende om te verstaen wat de Af-laten sijn, ofte wat daer deur werdt verkreghen, nae de Lering vande Katholike Kerk; zoo dienen wy eerst ende al-voren te maken zekere Presuppoosten ofte Voor-werpen. Eensdeels om de Katholike waerheid opentlicker te bevestighen; eensdeels mede om uw' op-gheworpe Argumenten duidelicker te solveren. Op dat wy niet en komen te twisten van ydele naemen, dat is, van dinghen die wy niet en verstaen.

+ 11.

+ 12.

§ 2.
Eerste Voor-werp.

Deur het woord, Af-laet, en verstaen wy anders niet, als een milde ende gratieuse quijtschelding vande tijdtelicke boete, die wy Gode noch dickwils schuldig blijven, nae dat

[p. 308]

hy ons deur de Penitentie de zonden vergheven heeft. Om dit beter te verstaen, neemt dit

§ 3.
Twede Voor-werp.

Wy hebben uitte H. Schriftuir, dat God almagtig, nae verscheidenheid der zondaeren, de zonden ook verscheidelick vergheeft. Eenige absolutelick ende in't geheel, zoo wel van schuld, als van boete: Andere met reserve van eenige tijdtelicke straf. Tot bewijs van dezen, volgt het

§ 4.
Derde Voor-werp.

⁺De zondaers die deur het Sacrament des Doopsels, zich voor de eerste mael met Gode versoenen, verkrighen een absolute vergiffenis van zonden, zonder eenig over-blijfsel van tijdtelicke boete. Het blijkt, want in't Doopsel wordtmen besproeit metten hy-soop daer David afpropheteerde Psal. 50. dat ons wasschen, reinigen, ende boven de sneeu wit zoude maken. Item deur het Doopsel wortmen herboren, ende ghesteldt inde staet van nieu geboren kinderkens. Ioan. 3. 5. 1. Pet. 2. 2 Item in het Doopsel wortmen op zijn aldervolmaekste vergheleken de dood ende de begraeffenisse Christi; zo dat wy daer deur den ouden mensch volkomentlicken sterven. Item het Doopsel is het lavoir des levens, deur het welke Christus zijn Kerk zoo heiligt ende reinigt, dat in haer niet eene vlekke ofte vou-

+ In het Doopsel wordt zoo wel de straf als de schuld vergeven.

[p. 309]

we, ofte iet verdommeliks over en blijft. Ad Ephes. 5. 26. Ad Rom. 8. 1. Eindtelick dit verclaren ons de Concilien der Kerken, ende het gemeen consent der Doctoren: In vongen datter niet een exempel aen-gewesen en kan worden van eenige penitentiale werken, diemen den Doopelingen tot boete van haer voorgaende zonden op-geleit zoude hebben.

§ 5.
Vierde Voor-werp.

Die nae hun Doopsel in zonde ghevallen sijnde, deur waerachtig berou, weder op staen, verkrighen vergiffenisse van zonden; maer meest altijd met reserve van eenige tijdtelicke straf, daer mede zy haer misdaeden schuldig bliven Gode te verzoenen. Dit heeft aldus gedefinieert het algemeine Concilium van Trenten, Sess. 6. cap. 14. Et Sess. 14. c. 12.

Het blijkt; Eerst uitte exempelen vande H. Schriftuir: want 2. Reg. 12. wordt David⁺ nae de verghiffenis van zijn bedreven overspel ende dood-slag, gestraft mette dood van zijn kindt. Item 2. Reg. 24. De zelve koning ghezondigt hebbende door het tellen van't volk, doedt penitentie, ende verkrijgt ghenade; doch zoo dat hy nae de vergheven schuld, noch tot boete des zelfs verkiesen moet, pest, honger, of oorlog.

Abac.

Maer dit en gheschiede niet tot wraek ofte straf van 't voorgaende, maer alleen tot waerschouwing van 't toekomende.

Piet.

'Tis waer, dit is de solutie van Calvijn lib. 3. Instit. cap. 4. §. 31. & 35. Maer tegens

+ Bewijs uit Texten van Schriftuiren.

[p. 310]

den openbaren Text der Schriftuiren; medebrengende wel uit-druckelick, als dat David die boete op-geleit werde, overmids hy deur zijn zonde den naem Gods hadde doen lasteren. In vougen dat den H. Gregorius lib. 9. moralium cap. 27. hier van sprekende, met goede rede geleerdt heeft: Dat den Heer de zonde niet en vergeeft, zonder eenige wraek. Dominus delictum sine ultione non deserit. Blijvende dan dit eerste bewijs in zijn gheheel, blijkt niet-te-min dit Voor-werp

Ten tweden, uit dien dat de H. Schriftuir schier al-omme inde bekeringhe der Zondaeren, is vereisschende vasten, traenen, asschen, haere kleden, ende dierghelike penitentiale werken. Ioel 2. 12. Bekeert u tot my uit ganscher harten met vasten, weenen, ende zuchten. Iob cap ult. Doedt penitentie in asch ende voncken. Psal. 6.7. arbeidt David in zijn zuchten, ende wascht alle nachten zijn bedde met tranen. Psal. 101. Eet hy asch als brood, ende mengt sijn drank met gheschrey. Isaiae 38. 15. Herdenckt Ezechias Gode alle zijne verlopen Iaeren in bitterheid zijnder zielen. Deze ende andere diergelike sijn al-omme te lezen inde H. Schriftuir: Het welk al t'samen te vergeefs zoude geschieden, in-diender na de vergeven zonde geen boete meer en resteerde.

Abac.

Resteertter boet nae de vergeven zonde, waerom staetter dan geschreven Ezech. ⁺18.22. ende cap. 33. 12.16. Zoo wanneer de Zondaer zich bekeert zal hebben van zijn boosheid, dat hem zijne boosheid niet meer schaeden en zal; maer dat God alle zijne zonden zal vergeten?

Piet.

Dit lezen wy met goede rede: want

+ In wat zin dat God de vergeven zonde niet meer ghedachtig en is.

[p. 311]

zoo zaen zich een mensch volkomentlick tot Gode bekeert, vergheeft hem God zijn misdaeden, zoo veel als belangt de schuld ende de eeuwighe straf der Hellen, die deur de zelve was verdient; ende dezen aengaende, en is God de zonden niet meer gedachtig. Maer overmids wy claerlick besporen uitte by-gebrachte Schriftuiren, dat God nae de vergiffenisse der zonden noch efter overzeindt, dooden, pesten, honger, zwaerden &c. ende elders traenen, asschen, haere klederen, ende bitterheiden der zielen is eisschende; zoo sijn wy ghenood-saekt te gheloven, dat God de zonden vergevende, de verdienste vande eeuwige straf, verandert in een tijdtelicke; Die de bekeerde Zondaer, al is hy schoon nu weerom geworden een vrind Gods, noch even-wel ghehouden blijft te voldoen, tot verbetering vande eere Gods, die hy deur zijn zonden zwaerlick hadde vertorent.

Ende deze Katholike Lering is gegrondt,⁺ niet alleen op het uit gedrukte woord Gods, zulks nu vertoondt is: maer zelfs ook op het bescheid vande rechte rede. Want nae-dien de rechtvaerdigheid in Gode zoo wel oneindig is als zijn barmhartigheid, ende dat de zelve al-om inde heilighe Schriftuir te zaemen worden gheprezen; zoo ist immers meer als rede, in-dien God uit barmhertigheid de zonden vergheeft, dat hy ook eenigsins, zoo veel als moghelick is, zijn rechtvaerdigheid voldaen begeert te hebben.

Abac.

De deze heeft onzen Heiland Christus⁺ Iesvs voor ons aen zijn Hemelschen Vader meer als t'over voldaen.

Piet.

Onzen Zaligmaker heeft uit genade

+ Bewijs uitte rechte reden.

+ VVaerinne de Heere Christus de rechtvaerdigheid Gods voor ons voldaen heeft.

[p. 312]

zijn H. Vader voldaen voor alle het gheene, daer vooren wy niet voldoen en konden, als was de vergiffenisse vande schuld, ende de quijtschelding vande eeuwighe straf: In dezen, als wezende beide oneindig, ende overzulks verre boven 't vermogen van alle gheschapen magt, most ons noodsaekelick (zouden wy ter zaligheid geraken) geappliceert worden de voldoeninge Christi. Maer nu nae de verzoening gheworden zijnde vrinden Gods, ende deur de gratie Christi bequaem om eenige goede werken te kunnen doen, zoo was ook meer als rede, dat wy de eere Gods, die wy door onze zonden hadden gheoffenseert, wederomme met onzen arbeid zouden vergoeden.

Abac.

En wat is dit toch voor een tijdtelicke straf? hoe-daenig, hoe zwaer, of hoe lang-durig? Ende waer moetze voldaen worden, in deze of in d'andere wereld?

Piet.

⁺De straf van d'andere wereld is de straf, die de zonde eigen is: want die tijd, ende die plaets heeft Godt gheordonneert om de zonde te veroordeelen ende te straffen. Midsdezen seidt hy Psal. 74. 3. Cum accepero tempus, ego justitias judicabo, dat is: Als ick tijd genomen zal hebben, zal ick rechtvaerdigheiden oordeelen. Nu dezen tijd, en is den tijd van dit tegenwoordig leven niet; want gelijk de Wijzeman zeidt Ecclesiast. 9. 1. zoo en weet een mensch hier niet, ofhy haet of liefde waerdig is; nae-dien alles tot inden toekomenden tijd onzeker ghehouden werdt; ende dat alhier alderlei geval gelijkkelicken over komt, zoo wel den rechtvaerdigen, als den zondaeren, den goeden als den quaeden, den reinen

+ De straf van d'andere wereld is de zonden eigen.

[p. 313]

als den onzuiveren, den Gods-dienstigen als den Goddelozen, &c. Maer het is den tijd vande toekomende eeuwe: 'kwil zeggen den dag des Oordeels; die daer over inde H. Schriftuir genomt werdt den dag des Heeren. In alle schijn, of alle deze dagen die wy al-hier leven, onze dagen waeren, binnen de welke wy onze zaligheid mogten bewerken. Ende dat vanden dag des oordeels af, den tijd des Heeren beghinnen zoude. Doch als ick zegge, den dag des oordeels, verstae ick niet alleen den uitersten dag des al-gemeinen oordeels over levende ende dooden, maer ook des particulieren oordeels van yder mensch int by-zonder: De welke wezen zal den dag van ons over-lijden, naer-volghens de ghetuigenisse vanden Wijse-man Ecclesiastici 11. 28. 't is voor Gode licht, eenen ygelicken nae zijn wandel, op den dag van zijn over-lijden, te vergelden.

Ende hoe-wel het gheene ick hier kom te zegghen waerachtigh is, nae de ordinaris voor-zigtigheid Gods; Nochtans zoo sijnder eenighe uit-stekende misdaeden, die de Goddelikke rechtvaerdigheid, ook gewoon is te straffen in deze tegen-woordige wereld; gelijk als sijn weder-spannigheid der kinderen, vergieting van onnosel bloed, ende diergeliken. 't Sy hoe dan deze tijdtelicke straf genomen werdt, ofvan't toekomende leven,⁺ ofvan dit tegenwoordige; Dient voor andwoord op uw' vraege: Dat ons de manier ende maet van deze straf onbekendt is, overmids het Gode niet belieft en heeft ons iet wes zekers daer van te openbaeren. Maer even-wel, nae-dien de Kerk Gods vande ⁺al-

+ De maet vande tijdtelicke straf is ons onbekent.

+ Vlde Concil. Ancyranum can. 8. Conc. Nicen. 1. can. 11. Conc. Elibert. can. 5.

[p. 314]

der-oudsten tijden af, den bekeerden zondaeren nae de verzoeninge, gewoon is geweest, op te leggen, Penitentien van zeven, elf, twaelf, ende dertien Iaeren, ende dat dickwils niet dan voor eene dood-zonde, van over-spel, dood-slag, verzaking des Geloofs uit vreze der tormenten &c Zoo kanmen hier uit wel lichtelicken ghissen, wat gevoelen hier van ghehadt heeft de H. Kerk. te weten dat God, die int vergheven vande schuld, verheven hadde zijn barmhartigheid; in't af-eisschen vande boete, oock wilde vertoonen zijn rechtvaerdigheid.

⁺Mids-dezen heeft my altijd behaegt de Lering vanden Cardinael Cajetanus tractatu de Contritione quaest. 4. Te weten dat de tijdtelikke straf, die te verdragen staet nae de vergiffenis vande schuld, niet anders en is, als de eige zelve straf des ghevoelens, die de zondaer geleden zoude hebben in 't Helsche vier, ⁺weg-ghenomen alleen de eeuwigheid. Wel verstaende, de pijn der Hellen begrijpt drie dinghen; de straf des schaedes, de straf des ghevoelens, ende d'eeuwigheid van allle beide. d'Eerste is voor den af-keer van God. De twede voor den ongheschickten toe-keer totte Creatuiren. De derde voor de viandschap vanden eeuwigen ende oneindigen Koning. Van d'eerste ende derde wordt de Zondaer verlost, zoo zaen hy door een oprechte bekering hem wederom stelt inde vrindschap Gods. De twede, naementlick de pene des gevoels, wordt hem alleen gereserveert; doch niet dan voor een zekeren tijd, die Gode bekendt is, te verdragen.

Ende al-hoe-wel de rechtvaerdigheid Gods

+ Lering vanden Cardinael Cajetanus.

+ Poena damni.
Poena Sensus.
Aeternitas.

[p. 315]

met groot gelijk zoude mogen af-eisschen de volduldigheid van deze eige zelve straf des gevoelens in't ander leven; Nochtans ghelooft de Katholike Kerk als hier nae volgt.

§ 6.
Viifde Voor-werp.

De tijdtelicke straf des toe-komenden levens mag verzoent werden met ghebeden, aelmoessen, vasten, haere kleden, asschen, ende dier-gelike goede werken dezes levens; 't sy of die vry-williglick vanden bekeerden zondaer aenghenomen worden, 't sy ofze by den Priester int Sacrament van Penitentie, hem op-geleit sijn.

Nota. Ick spreek hier vande tijdtelicke straf des toe-komenden levens: Want de straffen van dit leven, gelijkze somtijds met andere goede werken weder-houden kunnen werden, als blijkt aen die van Ninive, Ionae ult. Daniel 4. 24. Ieremiae 18. 7. &c. zoo sijnze ook by wijlen t'eenemael onverzoenelick: Gelijk als te zien is aen David 2. Reg. 12. ende aen Moyses Deuter. 3. die gheen van beide haer op-geleide penen, d'een van 't af-sterven zijns zoons; d'ander van niet te mogen komen in't Land van Beloften, met geenigerley werken van Penitentie, asschen, vasten, ende ootmoedige supplicatien en hebben kunnen verbidden. Dit aldus voor-heenen genoteert; wordt dit Voor-werp bewezen, eerst inde vry-willige werken van Penitentie.⁺

Met Schriftuirlicke exempelen. Iob cap. ult. bekent gezondicht te hebben tegens God door onwijze woorden, die hy hadde gesproken.

+ Bewijs van de penitentiale werken vriwilliglik aengenomen.

[p. 316]

Hier over bestraft ende verwijst hy zich zelven om penitentie te doen in assche, ende in vonken. Item David, als nu zijn overspel al ghestraft was mette dood zijns kinds; ende het tellen zijns volks, mette pestilentie, zoo blijft hy noch efter alle nachten wasschen zijn bedde met tranen Psal. 6. 7. Het haere kleed dragen voor zijn purper, Psal. 68. 12. De asch eeten voor zijn brood, ende met zijn tranen vermenghen zijn drank Psal. 101. 10. Waer hadd' hem God deze werken bevolen? Nergens. Ergo waerenze vry-willig, ende nochtans Gode aengenaem; dieze daerom in zijn Schriftuir heeft laten beschrijven, op dat wy ⁺naer zijn exempel, vande verzoende zonden niet zonder vrees en zouden wezen; maer met gelike werken van penitentie, de tijtelicke straf, die de rechtvaerdigheid Gods ons gereserveert heeft, zouden schikken te vergoeden.

Dezer halven zijn de bouken der Oud-vaderen, ende in zonderheid Tertulliani lib. de poenitentia, S. Cypriani Sermone de lapsis. S. Smbrosij ad Virginem corruptam, ende meer anderen, vol van vermaeninghen, om met vrywillige werken van penitentie, voor de zonden te boeten. Hoort voor de resten de woorden S. Augustini (apud V. Bedam in Comment. cap. 11. prioris ad Corinth.) uitleggende 't gene Paulus zeidt: Si nos ipsos judicaremus, non utique judicaremur. Pro illis, inquit, peccatis, quae legis Decalogus continet, & de quibus Apostolus ait: Quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt: In poenitentia majorem in se quisque severitatem debet exercere, ut à seipso judicatus, non judicetur à Domino; sicut idem Apostolus ait:

+ Eccl. 5. 5.

[p. 317]

Si enim nos judicaremus, à Domino non judicaremur. dat is: Voor die zonden, die inde thien Geboden begrepen sijn, ende vande welken den Apostel tuigt; Dat all' de geen die zulks doen, het Rijke Gods niet bezitten en zullen; moetmen over zich zelven meerder scharpigheid van penitentie beouffenen; op datmen van hem zelven veroordeelt sijnde, van Gode (gelijk den zelven Apostel zeidt) niet veroordeelt en werde.

Zo veel nu aengaet de penitentiale werken,⁺ die ons vanden Priester Gods in de Biecht worden bevolen: Dat dit in dezer voughen mag ende moet gheschieden, ende van Gode gheaccepteert wordt, blijkt uit het stand-vastig ende ghestadig gebruik der Kerken, die van beghinsel aen de ghedoopten zondaeren noit zonder op-geleide penitentie toe gelaten heeft tot verzoening, ofte verder ghebruick der H. Sacramenten. Iae het al-ghemeine Concilie van Trenten sess. 14. can. 15. leerdt wel te recht, dat Christus zijn Dienaren zulks heeft belast; ter-wijl hy Matth. 16. ende Mat. 18. hen-luiden niet alleen gezeidt en heeft: Al wat ghy ontbonden zult hebben op der aerden &c. maer ook; Al wat ghy ghebonden zult hebben opter Aerden, zal gebonden wezen inden Hemel. Met deze woorden hen gevende de sleutelen der Hemelen, niet alleen om de zondaeren te ontbinden vande schuld haerder misdaeden deur de absolutie, maer ook om te verbinden tot zekere pijnelicke werken, deur op-legging van penitentie.

Dit heeft mede aldus verstaen den H. Leo,⁺ d'eerste van dien naem: Want Epist. 91. ad Theodorum, spreekt hy aldus: Mediator Dei &

+ Bewijs vande penitentiale werken by den Priester bevolen.

+ S. Leo.

[p. 318]

hominum hanc Praepositis Ecclesiae tradidit potestatem, & ut consitentibus actionem poenitentiae darent, & eosdem salubri satisfactione purgatos, ad communionem Sacramentorum, per januam reconciliationis admitterent, dat is: De middelaer tusschen God ende de menschen, heeft de Regierders der Kerken over-ghelevert deze magt; datze den geenen die haere schuld beliden, de Penitentie zouden bedienen, ende den zelven deur een zalige voldoeninge gezuivert sijnde, totte ghemeenschap der Sacramenten zouden toe-laeten deur de Poort van verzoeninge.

⁺Min noch meer schrijft ook S. Gregorius Magnus lib. 3. in 1. Regum, uit-legghende het 7. Capittel. Afflictio poenitentiae ad delenda peccata idonea est, cum Sacerdotis fuerit judicio imperata, cùm ab eo confitentium actibus discussis, pro modo criminis, onus eis decernitur afflictionis, dat is: De pijnelickheid vande Penitentie is bequaem totte af-wissinghe der zonden, zoo wanneer de zelvige geboden is deur het oordeel des Priesters: Ter-wijl hy met kennis van zaecken onder-zocht hebbende de werken der Penitenten, hen-luiden nae den eisch des misdaeds, komt te belasten met boete.

Vougt hier by de Decisien vande alder-oudste Concilien, by de welken de Penitenten door-gaens een zeker getal van Iaeren, maenden ofte daegen belast ende gheprefigeert wordt tot voldoening van haer op-geleide boeten.

Abac.

Wat de oude Concilien zegghen, laet ick onder-zouken den gheenen, die het woord Godes verlatende, hun gheloof funderen op in-zettingen van menschen. Aen-

+ S. Gregorius.

[p. 319]

gaende van my, ick houde my aen de claere belofte des heiligen Euangeliums Matt. 11. 28. komt all' tot my, die daer arbeidt, ende beladen sijt, ende ick zal u verquikken. Item aen de claere Texten Ezechielis 18. ende 33. hier voren verhaelt; mede-brengende, dat ten zelven dage, als zich een zondaer bekeerdt, God al-magtig de menigfuldigheid zijnder zonden niet ghedencken en zal. Hebben nu eenige Oude-vaderen, ofte Concilien hen vermeten de Goddelicke ghenaede (die ons ten zelvigen dage van onze bekeringe bereidt is te ontfanghen) op te schorten, ende te beswalken met drie-jaerighe, zeven-jaerighe, mindere ofte meerdere Penitentie, dat laet ick hen-luiden verdedigen. Ick houde my, zegge ick weder, aen de H. Schriftuir, die my alleen bevolen is te onder-zoukken. Scrutamini Scripturas: Ioan 5. 39.

Piet.

Ghy houdt u aen de Schriftuir; dat is, aen uw' eighen dartel, op-gheblazen ende neus-wijsig vernuft, daer mede het u belieft de Schriftuir, niet als van ouds, maer in een nieuwe zin te beduiden. Zulks dat uw' andwoord, hoe-wel van buiten aen beleefder, nochtans inder daed het zelve is 't gheene uwen⁺ eersten Reformateur uit-bulderde tegens den Koning vande Engeland, wanneer hy tot bewijs van 't H. Sacrificie der Missen by ghebracht hadde de eendrachtige Lering der Oude-vaderen. Dicta Patrum (riep hy) Inducit Rex pro missario Sacrificio, & ridet meam stultitiam, quod solus velim sapere prae omnibus. Hoc est quod dixi Thomisticos asinos habere nihil quod producant, nisi multitudinem hominum,

+ Martinus Luth. contra Regem Angliae.

[p. 320]

& usum antiquum. Sed nihil curo, si mille Augustini, aut mille Cypriani contra me stent, dat is: Den Koning behelpt zich met het getuig der Oud-vaderen, ende belaght mijn zottigheid, dat ick alleen wijs wil sijn boven de reste. Dan dit is 't geene ick gezeidt hebbe, dat de Thomistische Ezelen niet anders en weten by te brengen als een menigte van menschen, en 't oude gebruik. Maer al stondender duysent Augustijnen en duisent Cyprianen tegens mijn zo en vraeg icker niet nae, zoo en passer ⁺icker niet op. Ende elders: Neemt het Euangelium, ende weet dat noch Paus, noch Concilien, noch eenig mensch bevolen is te besluiten, watmen geloven moet. Ende daeromme moet ick zeggen: Paus! Ghy hebt het besloten in uw' Concilium; maer nu komt my toe te oordeelen, of ick het aennemen kan ofte niet. Dus sprak den eersten Reformateur der Kerken: daer mede de gansche wereld te kennen gevende, van wat moeder zijn Reformatie ghebaerdt was, ende aen wat boesem datze hadt gezogen. Want voorwaer ghelijkerwijs het Geloof de ootmoedigheid heeft tot haer moeder, ende de gehoorsaemheid tot haer voedster; zoo wordt ter contrarien de Kettery vande hovaerdigheid geboren, ende gezoogt vande hard-nekkigheidt. Nu wat meerder op-geblasentheid, hard-nekkigheid, neus-wijsigheid, vermeteltheidt magger gevonden worden onder de Son, dan dat een particulier persoon sijn eigen opinie, beduidsel, ofte uit-legging durft stellen voor de Lering van alle Doctoren, Bisschoppen, Prelaten ende Concilien, niet alleen dier nu sijn inde ghehele Christen wereld, maer zelfs ook

+ Articulo 115. ex 500 Articulis.

[p. 321]

dier gheweest sijn over zoo veel honderden van Iaeren? Voorwaer, wetende dat God den hovaerdighen weder-staet, ende den ootmoedighen begracijt, zoo en kan van geenig redelik mensch aen genomen worden, dat een Reformatie her-gekomen uit eene zoo monstrueusen vermeteltheid, van Gode gheinspireert zoude wezen: maer veel eer vanden geenen die by Iob 41. 25. genomt wort een Koning over alle kinderen des hoomoeds.

Abac.

Sig. Pieter! Waer toe deze Exclamatien? Of misdoe ick by avontuir, dat ick my verclaer te willen houden aen't woord Godes, liever als aen de Lering der menschen?

Piet.

Me Vrind, dit en is de questie niet:⁺ Maer wel wie het woord Godes beter uitleit; ofghy, ende de Meesters die ghy volgt, Lutherus, Calvinus, Besa &c. ofde Katholike Kerk mette Oude-vaderen ende Concilien? Verstaet het mette gelijkenisse van twee⁺ pleitters, die zich alle beide behelpen met eenen Text van beschreven Rechten; doch d'eene nae zijn eigen zin, d'ander nae de gemeine uit-legginghe der Doctoren, die hy tot dien einde is allegerende. Ick vraeg u; ofzoodaenigen eigen-zinnigen Pleiter wel gelijck zoude hebben zijn party te verwijten, dat hy ter zijden stellende den Text, zijn fundament zocht te maken op Bartholus, Baldus &c. Voorwaer, wildy te recht vonnissen, ghy zult moeten zegghen, neen; maer dat zoo-daenigen persoon behoort te thryumpheren, die zijn voorstel doedt bliken mette over-een-stemminge vande gemeene Doctoren. want zonder dat, en waerder noit eind te verwach-

+ Questie tusschen den Katholiken ende Gereformeerden.

+ Gelikenis.

[p. 322]

ten van Processen; ter-wijl het licht zoude wezen voor 't menschelicke vernuft de beschreve wetten daghelicks op een nieuw en nieuwen zin te interpreteren. Dus gaet het even in dezen: Wy pleitten hier op de vergiffenisse der zonden, die van Gode, naer het Doopsel, verkregen wordt deur de penitentie: Te weten, ofnae de vergheven schuld, de Penitent noch efter verplicht blijft met eenighe tijdtelicke boete? Wy zeggen, jae. Ghy ontkent het. Daer worden te weder zijde Schriftuiren geallegeert, doch met zulken onderscheid, dat ghy daer inne niet anders en vertoont als uw' eighen vernuft ende ongheregelde passie van nieusgiericheidt: ende dat wy onze allegatie bevestigen mette uit-legginge der Oud-vaderen, keuren van d'eerste Concilien, ende d'ordinaris gewoonte vande primitive Kerk. Wie van beiden dunckt u behoort het Proces te winnen? Oordeelt maer nae 't getuig van uw' eigen conscientie, ende ick verzeker my dat ghy u schaemen zult zo quaeden zaek langer te vervolgen.

Abac.

Hebt ghy-luiden t'uwen voor-deel de Concilien, ende 't oude ghebruick der Kerken; wy hebben wederom voor ons de practijck ende gewoonte Christi zelfs: want men leest niet, dat Christus de zonden verghevende, iemand met eenige Penitentie bezwaerdt heeft.

Piet.

Ick hebbe u voor eerst, al-rede doen blijken met Schriftuirelicke exempelen dat God almachtig zulks met David, Moyses, ende anderen gepleegt heeft. Wat den Heere Christus belangt, dit Argument wordt ghenomen ab Authoritate negata, 't welk ghy uitte

[p. 323]

eerste regelen van uw' Logica, wel weet, dat niet bundig en is om iet te besluiten. behalven dat niet en volgt: Christus en heeft hen geen Penitentie op-gheleit; ergo en warenze in geen Penitentie gehouden. Zegge ten derden dat den Heer hen met geen vorder Penitentie belast en heeft, of om dat hy eenighen zoo grooten berou van haer zonden heeft in-ghegeven, dat daer mede ook alle de boete ghequeten is geweest; gelijck aen Magdalena, ende den goeden Schaecker claer genoug te zien is: of om dat sommighe patienten voor haer zonden lang te vooren veel pijnen ende smarten geleden hadden: of eindtelick om dat den Heer over hen-luiden wilde toonen zijn magt van excellentie, die hy hem zelven gereserveert, ende zijn ordinaris dienaers niet gecommuniceert en heeft.

§ 7. Seste Voor-werp.

Door middel vande Penitentiale werken, gheloofden de Regierders der H. Kerken, dat de kleynigheid die Gode aen-ghedaen was deur de zonde, vergoedt; ende de tijdtelicke straf, daer voor ghereserveert, ghequeten werde.

Abac.

Hola Pieter! Dit ontkenne ick wel expresselick. Want alle de uitterlicke Penitentie der Oud-vaderen en streckte tot geen anderen einde, als tot een Kerkelicke politie; te weten, om daer mede te toonen een oprecht leed-wezen van 't voorgaende quaede leven, ende om een goed exempel te gheven aen de Ghemeente. Zonder dat

[p. 324]

haer mening oit geweest is dat de rechtvaerdigheid Gods, daer deur eenigsins vergoedt ofte voldaen werde: naedemael de Schriftuiren al te claer ghetuigen, dat God de zonden niet dan uit ghenade, uit goed-willighe gratie, ende om zijn eigens zelfs wille vergeeft. Isaiae 43. Ick ben't, Ick ben't die uwe boosheiden uit-wissche om mijnent wil; Ende 'ken zal uwe zonden niet meer ghedencken. Ende Isaiae 52. 3. om niet sijt ghy vercocht, om niet zuldy wederom verlost werden.

Piet.

⁺Dit sijn de Argumenten daer Ioan Calvijn deze Katholike Lering mede bevochten heeft. lib. 3. Instit. cap. 4. §. 25. Maer te vergeefs: Want de zelve God die gezeidt heeft: Ick ben't die uw' boosheiden uit-wissche om mijnent wil; Item om niet sijt ghy verkocht, om niet zuldy weer verlost worden: heeft ook gesproken Proverb. 16. door barmhartigheid ende waerheid wordt de boosheid verzoent. Item Dan. 4. Verzoent uw' zonden door Aelmissen. Item Ioel 2. 12. Bekeert u tot my uit ganscher harten; in vasten, schreyen, ende huilen. Item Lucae 3. 8. Doet waerdighe vruchten van penitentie. Ende Lucae cap. 7. Haer worden veel zonden vergeven, om datze veel lief gehadt heeft &c. Het is dan alle beide waer; te weten dat de zonden om niet ofte uit gratie vergheven worden; ende dat door penitentiale werken, vasten, aelmissen &c. de zonden werden verzoent. Wel-verstaende, om niet ende uit gratie worden de zonden vergeven, om dies-wille dat Christus zonder eenige onze verdienste, jae nae ontallicke onze mis-diensten voor ons gesturven is. Item om dat hy ons voor niet, ende uit puire ghenade

+ In wat zin de zonden om niet vergeven, ende nochtans door vasten en aelmoessen verzoent worden.

[p. 325]

in-stort Gheloof, leed-wezen en penitentie. Item om dat hy ons voor niet ontfangt tot zijn vriendschap ende eerste gratie: Item om dat hy ons om niet quijt scheldt de schuld der zonden, ende de eeuwighe straf der Hellen. Ende eindtelick om dat hy ons om niet ende uit genade die gratie geeft, door de welke wy nae de vergeven schuld, voldoen mogen voor de over-gebleven boete.

Ende dat dit de openbaere Lering geweest⁺ is der Oud-vaderen, blijkt claerder als den dag uit haer eigen woorden. Tertullianus lib. de Poenitentia Offendisti, sed reconciliari potes, habes cui satisfacias & quidem volentem. ende weinig lager: Quam porro ineptum, poenitentiam non implere, & veniam delictorum sustinere? Hoc est precium non exhibere, & ad mercedem manum emittere: hoc enim precio Dominus veniam addicere instituit, hac penitentiae compensatione, redimendam proponit impunitatem, dat is: Hebdy ghezondigt, ghy kunt u weer verzoenen. Den Heer is willig ende volbodig om uw' voldoeninge t'aen-vaerden. Maer hoe verwaent ist, de penitentie niet te volbrengen, ende efter vergiffenis der zonden te verwachten? dat is, gheen prijs te bieden, ende zijn hand uit te reiken tot het loon: Want dit is de prijs, daer voor dat den Heer de quijtscheldinghe belooft heeft, ende door penitentie vergolden sijnde, de zonde onghestraft zal laten.

Ambrosius ad Virginem lapsam cap. 8. Grandi⁺ plagae altȃ & prolixȃ opus est medicinȃ: grande scelus, grandem necessariam habet satisfactionem, dat is: Een grote wonde, heeft een diepe ende lange medecijn van doen; zoo mede tot een

+ Bewijs uitte Oud-vaderen.
Tertull.

+ S. Ambrosius.

[p. 326]

groot misdaed, staet een grote voldoeninge. De zelve Ambrosius lib. de Helia & jejunio cap. 20. Habemus plura subsidia, quibus peccata nostra redimamus. Pecuniam habes? Redime peccatum tuum. Non venalis est Dominus, sed tu ipse venalis es. Peccatis tuis venundatus es, redime te operibus tuis, redime te pecunia tuȃ, dat is: Wy hebben veel middelen, om onze zonden te rançoenen. Hebdy geld? Rançoent uw' zonde. Den Heer, wel is waer, en is niet te koop, maer ghy sijt zelfs te koop. Ghy sijt verkocht deur uw' zonden, verlost uw' deur uw' werken, bevrijdt u deur uw' geld.

⁺S. Hieronymus in cap. 1. Ioelis. Qui peccator est, & quem remordet propria conscientia, cilicio accingatur, & plangat vel propria delicta, vel populi; Et ingrediatur Ecclesiam, de quȃ propter peccata fuerat egressus: Et cubet & dormiat in sacco, ut praeteritas delitias, per quas offenderat Deum, vitae austeritate compenset, dat is: Die een zondaer is, ende geknaegt wordt van 't gewroug zijnder conscientie, die trekke een haeren kleed aen, ende begheve zich om te beschreijen de zijne ofte des volks zonden: kome inden Tempel daer hy overmids zijne misdaeden uit-gegaen was: legge ende slape in een sak; op dat hy alzoo zijn voor-gaende weelden, daer hy God mee heeft vertoorent, met scharpigheid van leven wederom vergelde. Aldus Hieronymus.

Ende dit les van haer Meester onthouden ⁺hebbende de H. Paula, plag te zeggen: Turpanda est facies quam contra Dei praeceptum purpurisso, & cerussȃ, & stibio saepè depinxi: Affligendum corpus, quod multis vacavit delitijs: Longus risus perpeti compensandus est fletu: Mollia

+ S. Hieronymus.

+ Vide S. Hieron. in Epitaphio Paulae.

[p. 327]

linteamina, & serica pretiosissima, asperitate cilicij commutanda, dat is: Het aenzigt, 't welk ick wel eer met princeellen, blancketsel, ende rossetsel teghen Gods Gebod hebbe beschildert, moet nu wederom met traenen vervuilt worden: 't lichaem moet nu bezuiren, 't gheene het van te vooren heeft bezoet: Het menigvuldighe ghelach, moet ick nu verghelden met een ghestadig gheschrey. Ende de zachte lij-waetten mette kostelicke fluweelen, veranderen in de scharpigheid van haere klederen.

In deze zelve zin ende mette eige moeite, zoude ick u al-hier kunnen by-brenghen de getuigenissen Irenei, Hilarij, Basilij, Nazianzeni, Paciani, Leonis, Paulini ende meer anderen; Maer om kortheids wille, zal ick u voor alle de reste noch doen hooren de Lering van den H. Augustinus, de welke nae de stipulatie Calvini⁺ by alle zijne Scholieren, op 't stuk vande oude Kerkelicke gewoonte, ghehouden moet worden voor een getuig boven alle exceptie.

Zoukt dan inde Werken Augustini, niet dan deze twee nae-volgende passagien: Ende als ghy de zelve gevonden ende ghelezen zult hebben, zo oordeelt zelfs, of ghy daer terstond wel gelijk hadt, om op mijn zeste Voor-werp zoo schitterlick te exclameren: Hola Pieter, dat ontkenne ick wel expresselick?

d'Eerste plaets van Sinte Augustijn is in libr. 50. homiliarum homilia 50. cap. 15. daer hy aldus spreekt: Non sufficit mores in melius commutare, & à factis malis recedere, nisi etiam de his quae facta sunt, satisfiat Deo, dat is: Ten is niet ghenoug zijn quaede zeden in betere te veranderen, ende voord-aen van de zon-

+ S. Augustinus.

[p. 328]

den te wijcken; ten sy datmen ook Gode van zijn voor-gaende werken komt te voldoen.

d'Andere passagie zuldy vinden tomo 8. In enarratione Psalm. 50. opte woorden: Reinigt my van mijn zonde. Ende luidt aldus: Implora misericordiam, sed attende justitiam. Misericordia est, ut ignoscat peccato; Iustitia est, ut puniat peccatum. Quid ergo? Quaeris misericordiam? peccatum impunitum remanebit? Respondeat David, Respondeant Lapsi, Respondeant cum David, ut misericordiam mereantur sicut David, Et dicant: Non Domine! non erit impunitum peccatum meum, Non impunitum erit, Sed ideo nolo ut tu punias, quia ego peccatum meum punio, dat is: Verzoukt barmhertigheid, maer let ook op de rechtvaerdigheid. 'Tis barmhertigheid de zonden te vergeven; maer 't is rechtvaerdigheid de zonden te straffen. Wat dan? Staet ghy nae barmhertigheid? En zal de zonde onghestraft bliven? Laet David andwoorden; laet de Zondaeren andwoorden: Iae laetze andwoorden met David, op datze barmhertigheid verdienen ghelijck als David, en laetze zeggen: Geenzins o Heer! Mijn zonde en zal niet ongestraft blijven, Neenze, z'en zal niet ongestraft bliven: Maer daerom en wille ick niet dat ghyze straft, om dat ick zelfs mijn zonde straffe. Dus verre Augustinus.

Sijdy nu niet verkouwen, Sig. Abacuk, zoo kundy wel ruicken, hoe veele dat de Penitentie die in't gebruik was ten tijden Augustini, verschelende is vande Penitentie der Gereformeerden. Want

⁺Hier uit besluit ick twee dingen. 't Eerste dat de Penitentie in dier vougen verstaen en-

+ Twee besluitten.
1.

[p. 329]

de gebruikt is geweest inde primitive Kerk, datze niet alleen te vrede en was, met het toekomende leven te vernieuwen, maer ook vereischte het voorgaende quade leven te beklagen ende te straffen. Zulks dat de Gereformeerden wel ontrouwelicken, of immers wel onverstandelicken ghehandelt hebben mettet over-zetten vande H. Schriftuir: terwijl zy al-omme het woord Penitentia in't Latijn in Resipiscentia, ende in Duits in beterschap ende bekeringhe hebben verandert. Wel-verstaende de nieuwe Epicuraei, lief-hebbers van alle ruymte, zoetigheid ende zachtigheid, zochten niet alleen weg te nemen inder daed alle droufheid, leed-wezen, hardigheid, scharpigheid &c. Maer zelfs ook alle die woorden, die iet wes zulks mogten beduiden, ofte ons inde memorie brengen.

Het twede, Dat de penitentiale werken,⁺ als vasten, waekken, bidden, schreijen, asschen, haere kleden &c. by de eerste Christenen niet alleen ghepleegt en wierden tot Kerkelicke politie, ofte voor-schrift ende waer-schouwing vande Gemeente; maer principalick omme daer mede te voldoen de Goddelicke Justitie, ende te vergelden de injurie die deur de zonde Gode gedaen was. Ende hier mede bewesen sijnde dit 6. Voor-werp, volgt het

+ 2.

§ 8.
Sevenste Voor-werp.

Op dat de menschelicke krancheid, niet en kome te beswijcken, overmids de langduyrigheid vande penitentiale werken, die onze zonden hebben verdient, ende de Kerkelicke

[p. 330]

discipline vereischt; ofte ook om andere wettelicke redenen; zoo werdt ons by-wijlen, uit de schat der H. Kerken, deze tijdtelicke straf, 't sy in 't geheel, 't sy in't deel quijt ghescholden, nae den eisch ende gelegentheid der zaeken.

Ick hebbe hier vooren, int 4. Voor-werp, uitte Concilien Ancyrano, Niceno, Elibertino, Item uitte Oud-vaderen Tertulliano, Cypriano, Ambrosio &c. vertoondt de discipline der primitive Kerken in't op-leggen vande Penitentien, namentlick voor eene bekende doodzonde, drie, zeven, tien, twaelef, ende twintig Iaeren; jae somtijds ook het gansche leven, naer advenant de zwaer-wigtigheid der zonden. Geduyrende dezen tijd, waeren de Penitenten gehouden eenige dagen ter week, namentlick des maen-daegs, woons-daegs, ende vry-daegs te vasten, by wijlen ook haere klederen te draghen, zich t'onthouden van vrolicke mael-tijden, van bad-stoven, van Paerd-rijden, ende dier-gelike recreatien, ende in zonderheid vande Communie des H. Sacraments. Alles blikende uitten ouden Tertullianus lib. de poenitentia, ex Concilio Triburiensi Canone 54. Item ex Cap. Hoc ipsum 33. q. 2. Et cap. Accusasti 8. X̄ De Accusationibus. Ende dusdaenigen lang-duirigen penitentie, meinden de voor-nomde Concilien ende Oude-vaderen van node te sijn, tot voldoeninge vande rechtvaerdigheid Gods, voor de tijdtelicke strafdie daer over-gebleven was nae de vergeven schuld; gelijk nu terstond in't lest voorgaende Voor-werp bewesen is.

Doch alzo deze opgeleide boete vande Penitenten dickwils verscheidelick werde voldaen; te weten, by den eenen vlijtelick, by den an-

[p. 331]

deren traegelick, by den derden met hoop van vordering, by anderen wederom met vrees van kleinmoedigheid; zoo heeft de goedertierenheid Gods zijn H. Kerck last ende magt ghelaten, omme van zijnen 't wegen, naer ghelegentheid van zaeken, hier inne te voor-zien; ende zijn rechtvaerdigheid op een andere voet te contenteren: ende dat by manier van Af-laet, gelijck ick nu voord-aen u zal doen bliken.

Ende eerstelick mettet exempel Pauli. 2.⁺ Corinth. 2. vers. 10. Dien ghy-luiden wat vergeeft, die vergeve ick ook. Want ist dat ick ook iet vergeven hebbe, dien ick vergeven heb, hebbe ick vergeven om uwen 't wil, inde persoone Christi; op dat wy niet bedroghen en werden vande Duivel. Hier wordt ghesproken vanden Bloed-schender van Corinthen, die Paulus 1. Corinth. 5. vers. 3. & 4. uitten naeme Christi, inden ban gedaen, ende de Duivel over-gelevert hadde. Ende alzo hy hier deur tot waerachtig berou was ghekomen, ende met grote droufheid des harten zijn op-gheleide Penitentie was doende; zoo hadden die van Corinthen door Titum, den Apostel doen aenzouken, ter-wijl nu een goed deel, vande Penitentie voldaen was, de resterende boete hem te willen vergeven. Dit verzouk accordeert hen-luiden al-hier den Apostel; ende dat zoo hy spreekt inde persoone Christi. Ziet hier Sig. Abacuk, een claer Schriftuirelick Voor-schrift vanden Kerkelicken Af-laet: daer inne aen te wijzen sijn de drie dinghen, die vande Katholike Theologanten in de Af-laeten worden vereischt: te weten authoriteit ofte magt, inden gever; Godvruchtigheid in de oorzaek; ende staet van gratie inden ontfan-

+ Eerste bewijs vanden Af-laet uit de H. Schriftuir.

[p. 332]

ger. Deze sijn hier alle drie te vinden: Want de gever al-hier is den Apostel; ende dat, zoo hy zelfs spreekt, inde persone Christi. De oorzaek is het ghemeen profijt vande Kerk der Corinthen, om te bejegenen de lagen des duivels, overmids de al te grote hardigheid des Apostels, ende onmatighe droufheid des bekeerde zondaers. Eindtelick de staet van gratie des Penitens blijkt uiten rou die hy maekte over zijn bedreven zonde. Dit alles brengt den Text mede, ende is de ghemeene uitlegginge der H. Doctoren. Ziet naementlick Theodoretum, & D. Thomam in Commentario loci.

Abac.

⁺Dezen Text en brengt niet mede, dat Paulus den Bloed-schender eenigen tijd ofte slag van penitentiale werken op-geleit, ende nae-der-hand quijt ghescholden zoude hebben. Ofzeker, heeft hy hem iet wes quijt gescholden, dat en is anders niet gheweest, als eenighe boete die hy schuldig was aen de discipline der Kerken; ende niet aende rechtvaerdigheid Gods. Ergo past dezen Text zeer weinig op de Indulgentien.

Piet.

⁺Dezen Text brengt zoo veel mede, dat Paulus dezen zondaer een openbaere boete op-geleit heeft; ter-wijl hy hem gheboden heeft te sluyten uit het gezelschap der gelovigen, ende doen vermanen tot penitentie. Nu zoo was meer als kennelick, hoe ende in wat manieren hen draghen mosten de gheenen die pentitentie deden. Want inde oude Concilien en wordt ook anders niet ghezeidt, dan zoo veel, of zoo veel Iaeren zullenze penitentie doen, die zulken of zulken zonde ghedaen hebben. Het vorder, te weten wat de Penitenten

+ Opwerping tegens den aengewezen Text der Schriftuiren.

+ Andvvoord.

[p. 333]

doen ofte laten mosten, en wordt niet gezeidt, als wezende eenen igelicken notoir ende kennelick.

Dat vorders deze boete een schuld was vande rechtvaerdigheid Gods, blijkt uit de qualiteit, die Paulus in deze quijtschelding bezigt, zeggende; inde persoone Christi. Daer mede te kennen ghevende, dat Christus voldaen most wezen, ende over-zulks 't gheene hy vergaf, van Christus wegen, ende uit zijnen naem vergaf.

Abac.

Den Text en houdt niet, inde persoone Christi, maer in't aenschijn Christi, dat is, oprechtelick ende onbeveinsdelick.

Piet.

Vwen Text is de Geneefschen Text, dat is, den nieuwen Text. Ende uwe Glosse daer op gedient, is de Glosse van Besa. Ick houde my aenden ouden Text, ende aende Translatie van S. Hieronymus, die het Grieksche woord ἕν προσώπῳ χριστοῦ immers zo wel verstaen heeft als Beza. Iae Theophilactus een geboren Griek, paraphraserende op deze woorden, vertaeltze aldus ὡς ἀντιπρόσωπος ὣν χριστοῦ, dat is als een Vice-persoon ofte een Vicaris Christi. Ende dat deze zin ofte overzetting oprecht is, blijkt 1. Cor. 5. 4. want ghelijkerwijs Paulus aldaer dezen zelven zondaer verbant inden naem ende magt Christi, zoo hy daer spreekt; zo en kan hy hem ook al-hier niet anders ontslagen hebben, als inden naem ende magt Christi. Nae-de-mael alle ding op ghelike manier ontbonden moet werden, gelijk het te vooren gebonden is geweest. Dan dit is de getrouwigheid, daer de Geneefsche den Text mede vertalen.

Het twede bewijs werdt ghenomen uitte⁺

+ Tvvede bevvijs uitte Oud-vaderen.

[p. 334]

getuigenissen Tertulliani lib. ad Martyres cap. 1. Ende Cypriani lib. 3. epist. 15. & Sermone de lapsis circa finem. Mede-brengende de vergiffenis vande straf die de Bisschoppen verleenden op het verzouk ende voor-spraek vanden Martelaren. Te weten, de Penitenten die zeven, tien, ofte twaelf Iaeren mosten boeten, een deel van haer op-geleide Penitentie volbracht hebbende, addresseerden hen aen de Martelaren, dat is, aen den gheenen die al-rede een reis ofte twee voor 't Christen Geloof de pijnbanck verdragen hebbende, alle daegs de sententie des doods verwachtende waeren; verzoukende dat zy-luiden voor hen believen zouden te intercederen by de Prelaten der Kerken; ten einde hen het restant van haer Penitentie quijt ghescholden, ende zy-luiden totte vrede, dat is totte absolutie, ende H. Communie toe-gelaten mogten werden.

Abac.

⁺Dit scheelt noch al te veel vande Roomsche Af-laeten: Want de Bisschoppen en maekten geen mentie vande schat der Kerken, noch en zeiden niet, dat zy de Penitenten voor haer resterende boet appliceerden ofte toe-vougden de vol-doeninge Christi ende zijnder Heiligen. Maer deden zulks alleen om de Belijders te vereeren, ende tot haer eindtelick martyrie te verwekken.

Piet.

⁺Dat de Bisschoppen geen uit-drukkelicke mentie en maekten vande schat der Voldoeninghe Christi &c. en gheeft noch en neemt in dezen: Want zoo en dedenze mede niet alsze de Sacramenten des Doopsels, ende der Penitentien bedienden: Inde welke nochtans, buiten alle twijfel geappliceert worden de verdiensten Christi. 'Tis genoug dat wy

+ Op-werp.

+ Andwoord.

[p. 335]

weten, dat in alle quijtscheldinge van zonden, schulden ofte boeten ('t sy ofdie gheschiedt in, ofte buiten 't Sacrament) de rechtvaerdigheid Gods voldaen moet sijn. Wat de resten aengaet, de Prelaten en deden deze gratie niet alleen om de Martelaren te vereeren ofte te verwekken; maer ook om te beouffenen het Artikel des Geloofs, vande gemeinschap der heiligen; mede-deilende den eenen de verdiensten ende voldoeningen vanden anderen, tot af-lossinge vande quijt-gescholde Penitentie. Ende dit brenghen uit-drukkelicken mede de woorden Cypriani Sermone de Lapsis hier boven verhaelt: Poenitenti, operanti, roganti potest clementer ignosci, potest in acceptum referri quidquid pro tralibus & petierint Martyres, & fecerint Sacerdotes, dat is: Den demoedigen, vlijtigen, smekenden Penitent kan genadelik vergeven, ende tot ontfang gerekent worden, al wat voor hem de Martelaren verzocht, ende de Priesteren hebben vergunt.

Voor 't derde bewijs dienen de alder-oudste⁺ Generale ende Provinciale Concilien, Nicaenum 1. can. 11. Concil. Ancyranum can 5. & Laodicenum canone 2. By de welke gekeurt wordt als dat den vlijtighen Penitenten by de Bisschoppen eenige indulgentie verleent zal mogen werden: maer dat de onachtsaemen gehouden zullen blijven, haer bestemden tijd uit te harden.

Nae deze tijden, zoo is, ten vierden, notoir ende in confesso, oock by de Gereformeerde⁺ Schribenten zelfs; dat Gregorius primus, nu gheleden duisent Iaeren, op de Stacij-daghen van Romen Af-laten ghegheven heeft. Item dat Leo tertius over acht honderdt Iaeren; ende Sergius secundus Anno Domini 844. 't zelve mede ghepleegt hebben. Tot

+ Derde bewijs uitte Generale ende Provinciale Concilien.

+ Vierde bewijs uit het oude ende gestadige gebruik der Kerken.

[p. 336]

een zeker teicken, dat deze ghewoonte inde Kerk Gods zeer oudt ende immemoriael is: Nae-de-mael de voor-ghenomde Pausen opentlick verclaeren, datze haer Af-laten verlenende, nae-volghen het oudt ghebruick der Kerken. Ende daer-en-boven niet te geloven en is, dat zoo-daenighe treffelicke, geleerde, ende H. Mannen iet zulks ghedaen zouden hebben, en hadden zijt van hunne ⁺Voor-zaten niet ontfangen. Mids-welken, al-hoe-wel in voor-leden tijden het gebruik der Af-laten, overmids den meerderen yver der gelovigen, ende scharpere discipline der Kerken, spariger is geweest; zoo blijkt nochtans datter altijd eenighe gheweest sijn; Ende over-zulx voor een Apostolische Lering gehouden moet werden: Dat de Christen Kerk magt heeft dusdaenige Af-laten te verlenen. ⁺Conformelick den Regel van S. Augustijn. lib 4. de baptismo contra Donatistas cap. 24. Te weten; Dat alle 't geene de ghemeine Kerk is onderhoudende, ende altijd onderhouden heeft, noch by egeene Concilien bevonden werdt ingesteldt te wezen, niet anders ghelooft en moet werden, als vande Apostolike authoriteit overgelevert te sijn.

⁺Hier uit zoo formeer ick dit nae-volgende Argument: Alle die Ceremonien ende usantien, die altijd gebruikt sijn geweest inde algemeine Christen Kerk, ende niet bevonden en worden ingestelt te sijn by eenige Kerkelicke Prelaten, ofte Concilien, moeten ghehouden worden voor Apostolike Traditien. Maer zoo-daenig sijn de Af-laten. Ergo zijn de Af-laten Apostolike Traditien. De eerste propositie, is de Regel van S. Augustijn, ende daer-

+ Het ghebruik der Af-laten hier voortijds spariger als nu.

+ Regel van S. Augustijn.

+ Bundig Argument voor d'Af-laten.

[p. 337]

en-boven gefundeert in alle rede. De conclusie moet noodsaeckelick volgen; want het argument staet in formâ syllogistica primae figurae. Zouder dan iet op te zeggen vallen, dat zoude moeten wezen op de twede Propositie; ende men zoude moeten aenwijsen, wie, waer, ende⁺ wanneer de Af-laten eerst begonnen hadde. Maer voorwaer die zulks bestondt, zoude evelleens varen, gelijck als Martinus Kemnitius in zijn Examen van 't Concilie van Trenten 4. parte pagina 333. Al-waer hy, als met verbonden ogen nae de blinde-pot slaende, heeft durven schrijven, dat de Af-laten eerst inde wereld ghekomen sijn, ontrent het Iaer ons⁺ Heeren duisendt twee honderd. Maer zijn onbeschaemde leugen en is niet alleen geachterhaelt geweest, deur de Ingulgentien van Gregorius de eerste, Leo de derde, Sergius de tweede, Pachalis ende Vrbanus beide mede de twede, ende Sergius de derde. Vande welke de jongste namentlick Paschalis by nae honderd Iaer gezeten heeft voor den aengewezen tijd; de anderen twee, drie, vier, vijf, ende zes honderd Iaeren. Om niet te zeggen vande Concilien, ende Oude-vaderen hier boven geallegeert, die de primitive Kerk, jae d'Apostolike tijden zelfs aentreffen: Niet alleen hier deur, zegge ik, is d'onbeschaemtheid Kemnitij weder-houden, maer zelfs ook deur⁺ sijn eigen pen: Want int zelve examen pag. 375 schrijft hy dat de Waldenses, (die mede ghenaemt werden Armen van Lions) de eerste geweest sijn die de Af-laten hebben bevochten. 'Twelk indien 't waer is, zoo en kan niet waerachtig wezen, dat de Af-laten eerst inde wereld ghekomen sijn ontrent het Iaer

+ Men kan niet bewizen wie, waer, ofte wanneer d'Af-laten eerst begonnen.

+ Leugen Martini Kemnitij over ghehaeldt.

+ De VValdenses aliàs Armen van Lyons hebben d'Aflaten eerst bevochten.

[p. 338]

1200. Want deze Waldenses sijn lange Iaeren te vooren inde wereld geweest. Ergo de Af-laten mede, ende Kemnitius moet liegen. Ofte de Waldenses hebben d'Af-laten bevochten eerze noch inde wereld waeren. Dan dit en kan niet wezen: Ten waer dat-men vande Armen van Lions Propheten wilde maeken, die de toe-komende Indulgentien deur den geest van prophecijen voor-ziende, bestreden ⁺zouden hebben. Maer dit is de Canonisatie vande Gereformeerden, de welke om eenigerley successie, ende af-komst van Kerk te vertoonen, ghenood-zaekt sijn van Wiclef, Hus, Hieronymus van Praegen, Waldensius, Berengarius, Iovinianus, Vigilantius, ende van meer andere notoire, verweze Ketters, heilighe Propheten, Patriarchen, ende Reformateurs te maeken.

Eindtelick wordt 't allen over-vloed dit Voor-werp bewezen met Goddelicke ⁺overtuigde Mirakelen van S. Bernardus, Franciscus, Brigitta ende anderen. Maer om dat ghy mette Heiligen Gods gewoon sijt te spotten, zoo zal ick u hier alleen zegghen van S. Bernardus, ende de reste bewaeren tot mijn andwoord op uw' laetste Argument.

't Is kennelik uitte Hystorien van Otto Frisingensis, ende andere Schrijvers van dien tijd, hoe dat inden Iare ons Heeren m. c. x. l. v. onder den Paus Eugenius de derde, regnerende inden Roomschen Rijck de Keiseren Conradus ende Emmanuel; de Godvruchtige Koning van Vrankrijk Ludovicus vii. gehoord hebbende de drouve ellende, die de Stad van Edessa, niet verre van Ierusalem over-gekomen was, door 't innemen vande onghelovighe Sara-

+ Canonisatie vande Gereformeerden.

+ Vijfde bewijs door overtuigde Mirakelen.

[p. 339]

sijnen, een begeerte ghekregen heeft, om met een Koninglicke Leger, tot verlossinghe der Christen volken ende Kerken, over te schepen nae 't H. Land. Op welke zijne begeerte hy hebbende beraed-slaegt mette Princen ende Heeren van zijnen Raede; zoo was met ghemeen advijs goed ghevonden te doen roupen Bernardum den Abt van Claraval in Borgoignen; wezende een Man eerwaerdig van leven, Religieus van Oorde, uitstekende van geleertheid, ende daer toe noch vermaerdt van teikenen ende Mirakelen: Omme uit zijnen monde, als uit een Goddelick Orakel te hooren ende aen te nemen, wat den Koning in dezen zoude hebben te doen ofte te laten?

't Zelve gedaen zijnde, Alzoo Bernardus op een zaek van zoo grooten gewigt, weigerig was zijn uit-spraek te gheven, maer gheraden hadde daer op te verzouken het goedduncken vanden Apostoliken Stoel; zoo wasser tot dien einde af-ghevaerdigt een solemnele Ambassade aenden Paus Eugenius. De welcke over-weghende d'exempelen zijnder Voor-zaten; ende in-zonderheid hoe dat Urbanus de twede, door een gelike occasie, wederom totte cenigheid des Geloofs ghebracht hadde de twee Patriarchale Kerken van Antiochien ende Ierusalem; ten lieven danck toegestaen heeft, het Godvruchtig verzouk vanden Christelicksten Koning. Over-zeindende tot dien einde twee Brevia Apostolica; 't eene aenden heilighen Bernardum, daer mede hy hem, als eenen die by alle Volken van Vrankrijck ende Duitsland ghehouden was voor een Propheet ende Apostel, last gaf, omme de aen-staende Cruis-vaerd te pre-

[p. 340]

dicken, ende de harten der Gelovighen daer toe te verwecken. 'Tandere aenden voor-gemelten Koning, Princen ende Inwoonderen van Vrankrijck. 'Twelk noch met dag en datum te legen is by Otto Frisingensis lib. primo vitae Frederici Imp. cap. 35. Maer in-zonderheid dienen t'onzen propooste, ende sijn gedenk-waerdig de twee middelen daer inne begrepen; die Eugenius gebruikt heeft, omme den Princen ende t'gelovige Volk de spoor te gheven tot deze heilige Krijg. Waer van 't eene tijdtelick was; te weten een vaste Sauvegarde van de Huis-vrouwen, Kinderen, ende Goederen der Cruis-broederen, zoo langhe zy-luiden om deze Tochts-wille van huis zouden wezen. 'Tandere geestelick: namentlick een vollen Af-laet van zonden, voor allen den gheenen, die met waer berou des harten ghebiecht hebbende, de Cruis-vaerd volbracht, of inde zelve gebleven zouden sijn.

Hoe hem voorts hier inne den H. Bernardes gequeten; ende wat grote menichte van Princen, Edelen ende Burgeren, zoo op zijn predicatie, als op het Koninglicke voor-schrift van Conradus ende Ludovicus, het Cruis ontfangen hebben, ende ten H. Lande getrocken sijn, ghetuigt niet alleen Otto Frisingensis ter voornomder plaetse, maer ook den H. Bernardus zelfs in verscheide Zeind-brieven. Ziet hem onder anderen epist. 322. Daer inne ghy vinden zult het formulier, ofte het kort begrip vanden theem, daer mede de Man Gods den Af-laet van deze Cruis-vaerd den Francoisen ende Hoogduitschen ghepredickt ⁺heeft. Beatam ergo dixerim Generationem, quam apprehendit tam uber Indulgentiae tempus, quam

+ Kort begrip vanden gepredikten Af-laet Bernardi.

[p. 341]

invenit superstitem Annus iste placabilis Domino, & verè Iubileus. Diffunditur haec benedictio in universum mundum, & ad signum vitae certatim convolant universi. Habes nunc fortis miles habes vir bellicose ubi dimices absque periculo; ubi & vincere gloria, & mori lucrum. Si prudens Mercator es, si conquisitor hujus saeculi, magnas quasdam tibi Nundinas indico; Vide ne pereant. Suscipe Crucis signum, & omnium pariter de quibus corde contrito confessionem feceris, Indulgentiam obtinebis, dat is: Zalig nomme ick dat gheslagt van menschen, die te beur valt een zo vruchtbaeren tijd van quijtschelding; ende in levende lijve gevonden werden van een zo waeren Iubilee, ende van zulken Iaer van verzoeninge voor den Heer. Dezen zeghen werdt uitgestort over de [gansche] wereld, ende op het teiken des [levens vloeijen] te zaemen alle de volken. Ghy hebt nu o klouke Soldaten ende vroome Mannen! waer ghy strijden moogt zonder perikel, daer u 't verwinnen zal strekken tot glorie, ende het sterven zal gedijden tot winst. Ist dat ghy-luiden nu voorzigtige Koopluiden sijt, ende begeerig tot profijt, zo verkondig ick u-luiden een zeer grote Markt. Ziet immers voor u datze u niet vruchteloos en vergae. Ontfangt het teicken des Cruisses: Ende ghy zult verkrigen Af-laet van alle uw' zonden, daer van ghy-luiden met berouw des harten uw' Biecht zult hebben gesproken.

Ziet hier Broeder Abacuk! den vollen Af-laet vanden Paus Eugenius vergundt, van Bernardus gepredickt, van de Bisschoppen ende Kerkelicke Prelaten beijvert, van Keiseren, Koningen, Princen, ende int kort van-

[p. 342]

de geheele Christen wereld met groot verlangen ge-aen-vaerdt.

Abac.

Wat wildy nu zeggen mettet verhael van deze History?

Piet.

Wat ikker mee zegghen wil? Ick wilder mede bewijzen, datmen den gekken geen halfwerk en moet laten zien. Hadt ghy my met patientie uit ghehoordt, ick hadde daer noch by gevougt de Teikenen, Mirakelen, ende Wonder-daden, daer God almagtig de vergunning van Eugenius, ende de predicatie van Bernardus mede bevestigt heeft. Nu meugt ghyze zelfs gaen lezen by Otto Frisingensis lib. 1. cap. 39. Ende by den Auteur die 't leven Bernardi tegenwoordig gezien, ende getrouwelick beschreven heeft. lib. 3. ⁺cap. 4. Hier van zuldy, dezen aen-gaende, aldus lezen: Evidenter enim verbum hoc praedicavit Domino cooperante, & sermonem confirmante sequentibus signis. Sed quantis, & quam multiplicibus signis? Quanta vel numerare, nedum narrare difficile foret. Nam & eodem tempore scribi caeperant, sed ipsa demum Scriptorem numerositas scribendorum, & materiâ superavit Autorem. Nimirum, cum aliquando una die viginti, seu etiam plures, ab incommodis varijs sanarentur; nec facile ab hujusmodi dies ulla vacaret. Denique plures eo tempore Christus per servi sui tactum & orationem, ex ipsis etiam matrum uteris caecos videre, claudos ambulare, aridos convalescere, surdos fecit audire & mutos loqui; Mirabilius restituente gratiâ, quod minus prestitum fuerat à naturâ, dat is: 'Tis kennelick dat Bernardus dit woord ghepredickt heeft mette hulpe Gods, hem by-staende, ende zijn woord bevestighende deur nae-volgende teikenen. Maer hoe veel

+ Ontallicke Mirakelen tot bevesting vanden gepredikten Af-laet Bernardi.

[p. 343]

ende hoe-daenige Teikenen toch? zoo-daenighe ende zoo menig-vuldige voorwaer, dat niet alleen het vertellen, maer zelfs ook het tellen zeer moeyelik zoude vallen. Want alsze ter zelver tijd, begonnen waeren te schrijven, zoo is de Schrijver, overmids de over-grote menig-vuldigheid, ghenoodsaekt geweest, de zelve te laten steken. Ter-wijlen datter dickwils twintig, ende daer over genezen wierden op eenen dag, van verscheide gebreken: ende nauweliks eenen dag zonder dus-daenige teikenen en quam te verlopen. Eindtelik de menigte was groot der geenre die Christus te dezer stonde doort aenraken ende voor-bidden zijns Dienaers geholpen heeft; gevende 't gezigt aende blindgeboorenen, de gang aende krepelen, de radigheid aende gichtige, 't gehoor aende doven, de spraek aende stomme. Wonderlikker reparerende deur genade alst gegeven was van natuire.

Ende als niet-te-min deur de verhengenisse, ende de verburgen oordeelen Gods, dit heilig oorlog mislukt was; ende de vrind des Heeren, daer over by veelen besmaelt ende besproken werde; zoo is ghebeurdt, dat een zekere blinde zoon, van zijn Vader werde gebracht voor den Dienaer Gods. De welke nae lange weigeringhe, eindtelick verwonnen deur des mans menigvuldighe gebeden, legghende de hand op het hoofdt des kinds, badt den Heer; door de verlichting van dien⁺ blinde te willen toonen, als dat het woord vande ghepreekte Cruis-vaerd, uit hem ghekomen; ende deur by-stand van zijn heilighen Gheest verkondight was gheweest. Wat meer? Ter-wijl datmen verbeidt de uit-komste des ghebeds, begindt de blin-

+ Nota.

[p. 344]

de te roupen: Vader, wat zal ick doen? want ick zie. 'Twelk hoorende ende ziende de geene die daer zo geestelick als waerlick in groten ghetale rond-omme stonden, sijn zonderlinge vertroost ghebleven, en hebben Gode zijn lof ende zijn dank gegeven. Dus verre de Schrijver van 't leven Bernardi lib. 3. cap. 4.

Iae Bernardus zelfs, en heeft dit ook niet ongeraekt gelaten, maer met bedekte woorden zedelick te kennen gegeven. Want lib. 2. de Consideratione ad Eugenium; Int beginsel verdedigt hebbende het verdriet vande behaelde nederlag met twee Schriftuirelicke exempelen, 't eene van Moises, 't andere van de elf geslagten Israels ongelukkelik oorlogende op het woord Godes, tegens Benjamin; vervolgt hy daer nae in dezer vougen

Sed dicunt forsitan isti: unde scimus quod à Domino sermo egressus sit? Quae signa tus facis ut credamus tibi? Non est quod ad ista ipse respondeam: parcendum verecundiae meae. Responde tu pro me & pro teipso, secundum ea quae audisti & vidisti, aut certe secundum quod tibi inspiraverit Deus, dat is[:] Maer by avontuir zullenze zegghen: Waer aen weten wy, dat dit woord vanden Heer ghekomen is? Wat teikenen doedt ghy, dat wy u moeten gheloven? Ten vougt my niet, daer op zelfs te andwoorden: Men behoordt mijn zedigheid te spaeren. Andwoordt ghy liever voor my, ende voor u zelven, O Eugeni! na 't gheene ghy ghehoordt ende ghezien hebt, ofte, immers na 't geene Gode gelieven zal u in te geven. Aldus Bernardus.

⁺Uit het geene nu gezeidt is Argumenteer ick aldus: Aen de waerheid van die dinghen die God met wonder-daeden bevestigt heeft,

+ Besluitendt Argument.

[p. 345]

en kan niet ghetwifelt worden. Maer God heeft den vollen Af-laet Eugenij, deur Bernardum gepredikt, met wonder-daden bevestigt. Ergo en kan aende waerheid des zelfs niet getwifelt worden. De eerste voorstelling is in haer zelven kennelick, want God die de eerste waerheid is, en kan geen getuig wezen van valscheid: Ende anders en zoude de Heere Christus die Marci ult. 17. tot bewijs van zijn gepreekte Euangelie de Mirakelen ghegeven heeft, zijn Apostelen niet krachtig genoug beweert hebben: De tweede voorstelling blijkt uitte authentijcke History-schrijvers van dien tijd, aen wiens geloof noit getwifelt en is geweest: jae uit het eigen schrijven van Bernardus, die van alle de Reformateurs zelfs, gehouden wordt voor een heilig Man ende een Godvruchtig Schrijver. Deze twee voorstellinghen bewezen sijnde, moet de Conclusie noodsaekelick volghen. want het Argument heeft zijn behoorelicke form. de Katholike Lering haer overtuigde waerheid, ende de nieuwigheid haer behorelikke schande. Nu voorts tot het

§ 9.
Achste Voor-werp.

Inde H. Kerk wordt bewaerdt een onghemete Schat vande voldoenelicke werken Christi; Ende daer beneffens van alle de uitverkoren vrinden Gods, die op deze wereld meer pijnelikheids hebben geleden, als haer eigen zonden wel hadden verdient.

Nota. 1. Deur deze Schat ofte Tresoor en⁺ verstae ick anders niet, als de geheughenisse

+ Twee bemerken tot beduidsel van dit 8. Voor-werp.

[p. 346]

Gods; voor wiens oogen de voldoenelicke wercken Christi, ende zijnder Heiligen altijd levende ende blijvende sijn.

⁺Not. 2. Om te weten wat ick zeggen wil met voldoenelicke werken: zoo dient hier geheugt dat in alle goede werken een ⁺twederhande prijs is, te weten d'eene van verdienste, d'ander van voldoening. Het blijkt: want d'aelmis, by exempel, is verdienstig van 't Rijk der Hemelen. Matt. 25. 34. Ontfangt het Rijk 't welk u-luiden bereidt is vanden begin des werelds: want ick hongerde, ende ghy hebt my ghespijst. Ende de zelve Aelmis is oock voldoening voor de zonde. Tob. 4. 11. De Aelmis bevrijdt van alle zonde, ende verlost vande dood. Ende Daniel 4. 24. verzoent uw' zonden deur Aelmissen. 'Tselve ghetuigt oock de H. Schriftuir van't vasten: Want Ionae ult. vasten de Niniviten ende verzoenen de straf die hen ghedreigt was vande rechtvaerdigheid Gods. Ende daer-en-boven spreekt Christus Matt. 6. 18. Wanneer ghy vast, zalfst uw' hooft ende wascht uw' aenzigt, op dat uw' vasten niet ghezien en worde vande menschen, maer van uwen Vader die int verburghen is, ende uw' Vader die't in't verburghen ziet, zalt uw' vergelden. Desgelijks zoude ick u van 't ghebed ende andere goede werken oock kunnen toonen, maer deze twee exempelen ⁺sijn genoug.

Dit aldus ghenoteert sijnde, zoo staen my toe, tot bevesting van dit Voor-werp, op 't alder-kortste drie dingen te bewijzen. Eerstelik dat de voldoenelicke werken Christi ongemeten sijn. Ten tweden, dat de zelve bewaerdt

+ Twede bemerk.

+ In alle goede werken is twederley prijs, d'eene van verdienste, d'ander van voldoening.
Het blijkt in d'Aelmis.
Item in't Vasten.

+ Drie dingen te bewizen tot bevesting van dat 8. Voor-werp.

[p. 347]

worden in de H. Kerk, tot voor-deel vande Gelovigen. Ende eindtelick dat daer by ook ghevougt sijn de voldoenelikke werken der Heiligen, die hen-luiden hier in dit leven sijn over-geschoten.

Het eerste, weet ick wel, en zuldy my niet⁺ ontkennen. Want nae-de-mael Christus gheweest is de twede persoon vande H. Drievuldigheid, ende over-zulks oneindig ende onghemeten, zoo sijn oock alle zijne daeden ende passien mede gheweest van een onghemeten waerde.

Hier uit zoo blijkt ook het twede. Want⁺ sijn de voldoenelicke werken Christi, ghelijk nu bewezen is, gheweest oneindig ende onghemeten van waerde, die nochtans niet te staede gekomen en sijn, noch komen en zullen dan alleen een eindig ende gemeten getal van zielen, zo moet daer uit volgen, dat het overschot of te loor gegaen is, of bewaerdt moet worden: Niet het eerste, want is de dood van⁺ de Heiligen dierbaer inde ooghen Gods, hoe veel te meer de dood van den Heilig der Heiligen: Ergo het twede.

Abac.

Zou men hier op niet mogen zeggen:⁺ Dat God den Vader Christo zijnen Zoon voor de verdienste van zijn gelede Cruis een genoug-zaeme ende op-gehoopte prijs heeft ghegeven; Ende datter over-zulks niet met allen onvergolden ghebleven en is, omme in't Tresoor der Kerken gheleidt ende bewaerdt te werden? want dit schijnt den Apostel te kennen te willen gheven totten Philippensen in't tweede, als hy zeidt: Den Heer⁺ heeft zich zelven vernedert, ghehoorsaem sijnde totter dood, jae de dood des Cruyses.

+ 1.

+ 2.

+ Psal. 115.

+ Of het lijden Christi niet ghehadt en heeft zijn juiste vergelding?

+ Philip. 2. 9.

[p. 348]

Daeromme heeft hem ook God hoochlick verhoocht, ende heeft hem eenen naem gegeven, de welke boven alle namen is &c.

Piet.

⁺Neen Abacuk, dit en kan niet gezeit worden; inzonderheid, voor zo veel het lijden Christi voldoenig is geweest.

Abac.

Wat wildy hier mede zeggen? Of wat is het lijden Christi, voor zo veel het voldoenig was?

Piet.

Hadt ghy mijn twede Nota wel verstaen, ende gevattet het onderscheid van verdiening, ende voldoening; zo zoude deze vraeg nodeloos geweest hebben. Ick wil dan zeggen: dat de Passien Christi, als zijn Geesseling, Kroning, Cruissing &c. voor zo veel als het waeren werken van ootmoedigheid, gehoorsaemheid, verduldigheid, liefde, ende van andere deugden, verdienstig geweest sijn: ende over-zulks eenige vergeldinghe ghenoten hebben; naementlick de glorieuse verrizenis zijns lichaems, ende de verheffinghe zijns naems, gelijk Paulus tuigt: Maer zoo veel als de zelve Passien straffelick ende pijnelik waeren, zoo en hebbenze inde persoone Christi egeene vergelding altoos ontfangen, aengezien hy noit eenighe eighen zonde ghehadt heeft, daer vooren hy ghehouden was te boeten. In vonghen dat alle de pijnelikheiden Christi, voor zo veel alsze voldoenig waeren, hem nodeloos gheweest, ende t'onsen profijte bewaerdt ende ghebleven sijn in het Tresoor der Kerken.

Ick zegghe t'onzen profijte: Want heeft God de wereld zoo lief gehadt: dat hy zijn ⁺eenigen zoon aen ons heeft ghegeven Ioan 3. 16. zoo heeft hy ook met hem, ende in hem ons

+ Andwoord.

+ Ad Rom.[ca]p. 8. 32.

[p. 349]

alles gegeven, 't welk eenigsins t'onzen voordeel heeft mogen strekken. Ende hier om wordt⁺ Christus van Paulo ghe-eerdt met zoo veelder-hande titelen, als hy hem zeidt voor ons geworden te sijn, onze Wijsheid, Rechtvaerdigheid, Heiligmaking, Verlossing, Verzoening, &c.

+ 1. Cor. 1. vers. 30. & alibi.

Dat de Voldoenelikke werken der Heiligen ook bewaerdt worden int Tresoor der Kerken.

Dit is het derde, 't geene my in dit achtste⁺ Voorwerp te bewizen staet. Ende het blijkt uit dit naevolghendt Argument: Daer sijn veel Heiligen gheweest, die om Godes naem ende om de gerechtigheids wille, al-hier op de wereld, meer pijnelikheids hebben gheleden, als haer zonden oit hadden verdient. Maer deze pijnelikheiden en kunnen niet gezeidt worden verloren ofte vergeten te sijn voor den Heer. Ergo blijvenze bewaerdt inde Schatten der Kerken. De eerste Propositie is hier alleen van node bewezen te worden: want aen-gaende de twede, In-dien by den Heer niet eenen beker koud waters ongheloont en blijft, Matt. 10. vers. 42. Indien alle⁺ de hooft-haeren vande vrinden Gods geteldt sijn; ende alle de gebeenten van zijn Heiligen tot eenen toe bewaerdt worden Psalm. 115. Iae in-diender niet een musken 't welk om drie mijten verkocht wordt in vergeteltheid is voor den Heer, hoe veel te min zullen dan by hem verswijmt ofte vergeten worden, de straffelikheiden ofte pijnelikheiden, die by zijn vrinden om zijnen 't wil, zonder ofte bo-

+ 3.

+ Luc. 12. 6.

[p. 350]

ven haere verdiensten sijn geleden?

⁺Blijkt dan d'eerste propositie uitte persoon vande alder-heiligste Moeder ende Maged Maria: De deze heeft met Christo, ende om Christus wil, haer gansche leven lang veel gheleden, namentlick armoede, ballingschap, op-spraek, spitigheid, ende in-zonderheid ten tijde vande Passie Christi, het swaerd van Simeon, 't welk haer ziel passeerde. Ende nochtans nae de gemeene Leering der Oud-vaderen en isze noit besmet gheweest mette alderminste zonde, waer voren zy zulks zoude mogen hebben gheleden: In voughen dat Augustinus lib. de Natura & gratia cap. 36. wel expresselicken bevoorwaerdt, sprekende van de zonde, dat hy Mariam de moeder Gods, ganschelicken uit-bezondert begheert te hebben, Als de welke boven allen anderen zoo veel gracijs ghegeven was, datze van allen kanten de zonde most verwinnen. Ende dat om de waerdigheid vanden geenen, dieze verdient heeft t' ontfanghen ende te baren. Ziet mede Ambrosium Sermone ultimo in Psalm. 118. Bernardum epist. 174. ende meer anderen. 'Tgeene dan de alder-heiligste maged gheleden heeft, ende zelfs tot voldoeninghe niet van doen ghehadt, dat is voor u, ende voor my, ende ons gelijks zondige menschen, wegh gheleit ende bewaerdt.

'Tselve hebben wy oock naer advenant te zegghen vanden Voor-loper Christi Ioannes Baptista,⁺ die in zijns Moeders lichaem geheiligt tot zijn onthalsinge toe, zulken scharpen ende pijnelicken leven geleit heeft.

⁺Item vande heilighe Apostelen, wiens leven niet anders schier geweest en is, als hon-

+ Dat veel Heiligen meer pijnelikheids geleden hebben als haer zonden hadden verdient.
De heilige Maegd ende Moeder Christi.

+ S. Ian Baptist.

+ De H. Apostelen.

[p. 351]

ger, dorst, naektheid, balling-schap, Kerker, arbeid, pijn, ende eindtelick voor 't leste een scharpe ende schandelicke dood. Ende nochtans alles met zo Heiligen ende Godzaligen conversatie, dat een van hen-luiden wel dorst zegghen 1. Cor 4. Ick en kenne mijn zelven nergens inne schuldigh. Ende 2. Cor. 1. Dit is onzen roum, 't ghetuig van onze Conscientie; Als dat wy inde eenvoudigheid onzer harten, ende inde oprechtigheid Gods ghewandelt hebben door deze wereld.

Vougt hier by een ontallicke menigte van⁺ Martelaren ende van heilighe Confessoren, vande welke de eenen, om de liefde Gods onghehoorde tormenten verdraghen; ende d'anderen om de deugds wille, een zeer scharp leven gheleidt hebbende, buiten alle twijfel een groote schadt van voldoenelicke werken int Tresoor der Kerken hebben ghelaten.

Abac.

Deze Lering en is niet schrift-matig, maer gegrondt op Legend-bouken van Heiligen, mits-gaders op een deel vermetelde beuselen van Paepen ende Munnicken: na⁺ de welke ghy-luiden liever hebt te luisteren, als naer het gheene den almagtighen Vader ons verzekert heeft deur sijn heilig Woord. Onder-zoukt de Schriftuiren, ende zult bevinden, datter gheen mensch opter aerden en leeft zonder zonde, ende over-zulks zonder verbintenisse van boete Ecclesiast. 7. 21. Daer en is geen mensch opter aerde die goed doet, ende niet en zondigt. Item Iacobi 3. 2. Wy struikelen alle gader in veelen. Ende 1. Ioan 1. 8. ist dat wy zegghen, dat wy gheen zonden en hebben zoo bedriegen wy ons zelven, ende de

+ De H. Martelaren ende Confessoren.

+ Of alle Heiligen zonde gedaen, ende haer Penitentiale vverken voor hen zelven van node ghehadt hebben?

[p. 352]

waerheidt en is in ons niet.

Piet.

⁺Ick andwoorde u, ten eersten datter geen regel zo generael en is, of ze lijdt wel een exceptie, want ghelijk buiten alle twijfel hier van uit-bezondert moet werden den zoon des menschen, van den welken Petrus seit: hy en heeft geen zonde ghedaen, noch daer en is geen bedrog in zijn mond gevonden 1. Pet. 2. zoo is ook deur des zelfs gratie daer van vry geweest sijn alderheiligste moeder, die daeromme vanden Engel gegroet wordt vol van gratie, ende ghezegent boven alle vrouwen: zoo dat van niemand beter als van haer verstaen kan worden 't geene wy lezen Cantic. 4. Ghy sijt ganschelick schoon mijn vrindinne, ende niet eene smette en isser in u. Deze uitstekende ghenade, sijn alder-naest gheweest Ioannes Baptista ende Ieremias de Propheet, die alle beide in haer moeders lichaem geheiligt sijn Lucae 1. 15. & Ieremiae 1. 5. Item den onnoselen Iob, de welke cap. 27. 6. van hem zelven ghetuigt, dat hem zijn conscientie noit en berispte van zijn gehele leven.

⁺Ten tweden, met deze ende dierghelike Schriftuiren, als ghy hier by gebracht hebt, houdt de Katholike Kerk teghens u-luiden staende haere distinctie tusschen doodtelicke, ende dagelixe zonden. Want naedemael Iacobus, Ioannes, ende d'Apostelen hen-luiden bekendt hebben zondig te wezen, die wy nochtans weten dat vrinden Gods ende Heilighe menschen gheweest sijn; zoo moet daer immers nood-zaekelik uit volgen, datter een slag van zonden is, de welke te zaemen staen kan mette heiligheid, ende de Goddelicke vrindschap: ofte, 't welk op een uit komt, datter

+ Andwoord.

+ 2. Andvvoord.

[p. 353]

zonden sijn, in de welke de Rechtvaerdighen vallende, noch efter rechtvaerdig blijven: Nae 't getuig van de Wijze-man Prov. 24. 16. zeven-werf des daegs zal den Rechtvaerdigen vallen, ende weder op-staen.

Ten derden, zo en volgt hier nochtans niet⁺ uit, 't geene ghy daer uit poogt te besluiten; te weten dat de Heilighen, als mede zondig geweest sijnde, haet Penitentiale werken ofte pijnelicke passien, wel zelfs tot haer eigen voldoeninge van node hebben gehadt; zonder de zelve voor ons te laten over-schieten. Dit, zegge ick, en volgt niet: Want dus-daenighe dagelixe zonden, gelijkze de ziel niet en scheiden vande vrindschap Gods, zoo sijnze ook, geduirende de staet van gratien, lichtelick te verzoenen. Ende daerom wast dat den H. Iob⁺ (die ten hoogsten God almagtig niet dan met dagelixe zonden en hadde vertoorent) door in-spraek vanden H. Gheest, vrimoedelicken zeide cap. 6. 2. Oft Godt gave dat mijn zonden daer mede ick de gramschap verdient hebbe, ende de ellende die ick lijde ghewogen werde in een schael; men zoude zien, dat de deze swaerder waere, als het zand vande Zee. Hier uit zoo besluit ick met goede rede; Al ist dat de vrinden Gods by-wijlen komen te vallen in dus-daenige zonden, dat zy-luiden nochtans overmids de scharpe Penitentie die zy williglicken doen, ofte ook de zwaere ellende dieze lijd-zaemelick verdragen, ons wel na kunnen laten een goede provisie van voldoenelicke werken.

Abac.

Hoe past deze solucie op 't gheene⁺ dat David zeidt Psal. 143. 2. Heer en gaet niet in 't gerichte met dijnen knecht, want voor

+ 3. Andwoord.

+ Iob cap. 42. 3.

+ Opwerping, de H. hebben gevreest.

[p. 354]

u en zal geen levend mensch gerechtvaerdigt ⁺worden. Ende 1. Pet. 4. 18. Indien den rechtvaerdigen nauweliks behouden en sal worden; waer zullen de Goddelozen ende de Zondaeren dan verschijnen?

Piet.

My geeft wonder, dat deze ende ⁺diergelike Texten niet magtigh en sijn om u-luiden te doen desisteren van uwe onverdraggelicke vermeteltheid, daer mede ghy u verzekert hout vande eeuwige zaligheid: ter-wijl ghy hier hoort en ziet dat de Heiligen zo van't nieuwe, als van 't oude Testament, voor 't Oordeel Gods ghevreest hebben. Midswelken, indien ghy deze Schriftuir-plaetsen by-ghebracht haddet, omme daer uit te besluiten, als dat wy schuldig sijn, nae de vermaninge Pauli Philip. 2. 12. Met beven ende vrezen onze zaligheid te bewerken, zo zoudy wettelick ende Christelick besloten hebben. Maer wat is nu uw' meining?

Abac.

Ghy vraegt nae de bekende weg. zeker, wie zal noch blijven zeggen dat den Heiligen eenige voldoenelicke werken overschieten, die, nae rigeur van Iustitie, schier zelfs perikel lopen van verstoten te werden?

Piet.

Zoo veel als aen-gaet de woorden van David: Voor u en zal geen levend mensch gerechtvaerdigt worden; sijn waerachtig buiten twijfel; maer moeten verstaen worden, of ⁺met S. Augustijn, vande rechtvaerdigheid, die een mensch uit hem zelven zich vermeten zoude te hebben, ende niet uit Gode. Ofte met S. Hieronymus, Hilarius, Bernardus, van de waere rechtvaerdigheid, maer vergeleken by de rechtvaerdigheid Gods; voor de welke de rechtvaerdigheid ook vande alder-heiligste Menschen ende Engelen zoude komen te

+ Voor't Oordeel Gods.

+ Andwoord. Ergo en behoren de Gereformeerden hen zoo vermetelik niet te verzekeren van haer zaligheid.

+ August. in Commentario.
Psal. 143.

[p. 355]

verdwijnen, niet anders als de Starren voor 't licht der Sonnen. In vougen dat David hier niet anders en wil zeggen, dan 't gheene Iob cap. 4. 17. & cap. 9. 2. voor hem ghezeidt hadde. Ick weet zekerlick dat het zoo is; ende dat geenig mensch by Gode vergeleken, gerechtvaerdigt en zal worden. Dan met geen van beide deze rechtvaerdigheiden en hebben de vrinden Gods noch hier haer heiligheid, noch daer haer zaligheid bekomen; maer wel met een rechtvaerdigheid, die eerste van Gode door puire ende voorkomende genade ingestort, by hen-luiden met Gods mede-helpende gratie, door 't onderhouden vande geboden, Iae 't achter-volgen vande Euangelische Raden, zoo was vermeerdert, datze niet alleen geen perikel hebben gelopen van verstoten te worden in't Oordeel Gods, maer veel eer opte belofte⁺ Christi haer hoofden op-gebeurt hebben van blijschap, dat haer verlossing was naekende. Horende uit de mond des Rechters die lieffelicke wellekom, die wy lezen Matt. 25. 21. Wel aen goede ende getrouwe knecht! om dat ghy over weinig getrou sijt geweest, zal ick u over veele stellen; gaet in die blijschap uws Heren. Ist nu te verwonderen, dat hy die over veelen gesteldt wordt, ook aen veelen, ten deele met voor-bidden, ten deele door mede-deiling van voldoenelikke werken vorderlik kan wezen?

Op de woorden Petri en behouf ick u niet te andwoorden, uwe eighe Geneefsche annotatie heeft my deze moeite af-genomen, medebrengende dat Petrus verstaen moet worden van dezen tegenwoordigen leven, inden welke de rechtvaerdige oock dickwils ghestraft ende gecastijdt wordt. Op de deugdelickheid

+ Luc. 21. 28

[p. 356]

van deze Glosse is my hier ongelegen vorder te disputeren; 't is my genoug u aengewezen te hebben, dat ghy nae de Lering van uw' eigen Kerk, u mette woorden Petri, tegens my niet en kunt behelpen.

Abac.

⁺Kan ick my mette woorden Petri niet behelpen, zoo zal ick het dan doen mette woorden Christi zelfs. De welke Matt. 25. mette ghelikenisse van de vijf wijse, ende vijf dwaese Maegden ons wel uitdrukkelick geleerdt heeft, als dat in't toekomende leven, elk een ghenoug te doen zal hebben met zijn zelven, zonder eenige mede-deiling, van werken ofte verdiensten. Zoo dat hy daerom de wijze Maegden alsze gebeden waeren vande dwaesen om oly, heeft doen andwoorden: Op dat misschien noch ons noch u en gebreke, zoo gaet liever totten Verkopers, ende koopt voor u zelven.

Piet.

⁺De Euangelische parabel is zeer leerlick; ende in-zonderheid om den Gereformeerden te doen gedencken, dattet niet ghenoug en is in d'eene hand te hebben de lamp des Geloofs, ten sy dat ook d'andere voorzien sy, met provisie van oly, dat is van liefde ende deugdelicke werken. Welke liefde naedemael van niemand anders in-ghestort en kan worden inde harten der menschen als van ⁺God alleen, door de over-zeinding vanden H. Geest; zo wierden de dwazen wel te recht vande wijzen nae de verkopers, dat is nae Gode gezonden; die alleen dezen kostelicken oly te koop heeft. Zulks dat deze Schriftuir t'eenemael buiten propoost is, als handelende van den oly van gratie; daer wy spreken van de mede-deiling der voldoenelicke werken,

+ Andere opwerping.

+ Andwoord.

+ Ad Rom. cap. 5. 5.

[p. 357]

ten profijte vanden geene, die nu al-rede met Gode verzoent sijn. Het eene en kan niet geschieden, ghelijk uw' Argument wel besluit. Het ander is nu al-rede bewezen, ende zal voord-aen noch naerder bliken.

Abac.

Hebben de H. Gods hier in dit leven⁺ iet goeds gedaen, of iet zwaers ghedult, daer vooren sijnze vanden Heer meer als t'over vergolden: naementlick met die goede, op-gehoopte, over-lopende maet, die hen-luiden inde schoot ghestort wordt, zoo Lucas spreekt cap. 6. 38. Hebbenze dan t'over ontfangen, zoo en kunnenze geen over-schot nae laten voor het Kerkelick Thresoor.

Piet.

Tot solutie van dit Argument, en⁺ behouf ick niet nieus te zegghen, dan alleenlick te vervatten 't gheen ick hier vooren bewezen hebbe vande tweder-hande waerde, dier te vinden is inde goede werken, te weten verdiening, ende voldoening. Voor d'eene hebben de Heiligen meer als t'over haer loon ontfangen, gelijk de woorden Luce overtuigen. d'Andere, zoude in veel Heiligen vruchteloos bliven, en werdenze niet besteet tot voldoeninge van ander-luy boete. Nae-de-mael dat zy-luiden zelfs of geene, of mindere van node hebben gehadt.

Abac.

Deze Lering beneemt Christo het⁺ Ampt van onzen eenigen Middelaer, ende de eer van alleen geweest te sijn onzen verlosser; ter-wijl datze boven de verdiensten Christi, haer Kerkelicke Schappray oock stoffeert mette voldoeningen der Heiligen. Ende dit is dat allen recht-gezinden, om voor te staen de eer van hunnen waeren ende eenigen Heiland, met goede rede dus doedt uit-varen te-

+ 3. Opwerping.

+ Andvvoord.

+ 4. Opvverping.

[p. 358]

gens de lasterlicke superstitie vanden Roomschen Af-laet.

Piet.

⁺Ick bidde u Sig. Abacuk, wilt dezen Gereformeerden yver noch een weinig binnen houden, tot dat ick mijn nae-volghende Voor-werp gheproponeert ende op't kortste bewezen hebbende, daer nae inde solucie van uwe op-geworpen Argumenten, u ook dezen Geneefsen dooren uitte voet zal komen te trekken. Zegge dan voor't

+ Andwoord.

§ 10.
Leste Voor-werp.

Dit rijke Tresoor openen de Prelaten der Kerken, van Christus weghen, door middel vanden Af-laet; om daer mede te baet te komen de swakheid vande goed-willighe Penitenten.

⁺In dit Voor-werp sijn begrepen twee lidmaten: Eerstelick dat deze Kerkelicke Schat bewaerdt wordt tot onderstand vanden geenen die schuldig sijn eenige tijdtelicke boete. Ende ten tweden, dat de uit-deiling van dien ghedaen wordt, by manier van Af-laet, deur de Prelaten der Kerken.

⁺Tot bewijs van 't eerste is ghenoug dat wy nu vertoont hebben, dus-daenighen Tresoor bewaerdt te werden inde Kerk Gods. Want te vergeefs zouze wezen, ten waere datze in tijden ende wijlen besteedt moght werden tot onderstand vanden behouftighen.

⁺Behalven dezen, zo geloven wy onder andere Artikelen ons heiligs Geloofs, datter is een gemeenschap der Heiligen. Dit Arti-

+ Twee lidmaten van dit leste Voorwerp.

+ Bevvijs van 't eerste lidmaet.

+ VVat dat begrepen is inde gemeenschap der Heiligen.

[p. 359]

kel brengt mede dat de gansche Christen Kerk een zeker gheestelick ende levendig lichaem is; ende alle de ghelovigen onder malkanderen lid-maeten sijn. Ziet Roman. 12. 4. ende 1. Corint. 12. 12. Hier uit volgt, gelijck de lid-maten malkanderen hoeden, voeden, bezorgen, bewaren, genezen, behelpen; Dat insgelijks de gelovigen ook malkanderen schuldig sijn te bedienen; by-zonder als den eenen over-schiet 't geene den anderen nood-saekelik, of immers zeer profitig is. Aldus getuigt Paulus 2. Cor. cap. 11. 29. dat hy in hem zelven gevoelde die zuchten ende krankheiden, die de anderen quaemen te bejegenen. Quis infirmatur & ego non infirmor? Quis scandalizatur, & ego non uror? Ende elders gebiedt hy, zich⁺ te verblijden metten blijden, te schreijen metten bedroufden, ende in 't gemeen 't zelve met malkanderen te gevoelen.

Iae 2. Cor. 12. 15. toont hy noch al naerder t'onzen propooste, deze zijne affectie: Ick wil my zeer gaerne besteden, jae over ende weder over besteden voor u-luiden. Item 2. Timoth. cap. 2. 10. Ick verdraeg alles om der uit-verkorenen wille. Eindtelick Col. 1. 24. Ick verheuge my in't gene ick voor u-luiden verdrage, ende vervulle 't gene noch ghebreekt aen 't lijden Christi, in mijn vleesch, voor zijn lichaem, 't welk de Kerk is.

Abac.

Voorwaer bequaeme Texten om⁺ daer mede uwen Af-laet te bevestigen. Paulus en wou anders niet zegghen, dan dat hy veele perikelen beging, veel arbeids deden, veel vervolgings verdroug in't verkundigen van 't H. Euangelium, om de zaligheid te vervorderen vanden uit-verkorenen.

+ Rom. 12. 15.

+ Uit-legging des Apostels.
Ad Coll. 1. 24.

[p. 360]

Piet.

Den Apostel spreekt int generael, ende gheeft te kennen de volbodigheid die in hem was, omme in al-der manieren ende t'allen kanten de gelovigen vorderlick te wezen. ⁺Nu nae-de-mael hy hen-luiden vervorderen kon op drie manieren: eerst deur zijn Leringe die hy hen preekte int middel van duisend perikelen; ten tweden deur zijn exempel daer hy de krancken mee starkte, ende verwekte totte Croon vande eeuwige zaligheid: Ende eindtelick deur de mede-deiling van zijn voldoenelicke werken, die ick hier boven vertoont hebbe, dat hem rijkelicken overschoten: zoo en komt het ons niet toe zijn generale woorden te verdringhen tot d'eene af d'andere specij van vervordering; maer veel liever die te laten in die breedte, die de woorden mede brengen, ende de uit-gestorte liefde des Apostels vereischt. Hy vervulde dan deur zijn lijden, het geene datter ghebrak aende Passien Christi; dat is het gheene dat Christus noch in zijn lid-maten, ofte uit-verkorenen zoude komen te lijden: Het geestelicke lichaem der Kerken of onder-wijzende deur predicatien, of bevestigende deur exempelen, of zuiverende deur voldoeningen. Ende dit is genoug tot bewijs van 't eerste lid.

Het twede blijkt uitte woorden Christi ⁺Matt. 16. Al wat ghy ontbonden zult hebben opter aerde, zal ontbonden wezen inden Hemel. Ziet hier wordt Simoni Petro van Christo magt ghegeven, ghelijk de woorden mede brenghen, om te ontbinden alle die banden, die den menschen eenigsins beletten ⁺kunnen den in-ganck des Hemels. Nu zoo sijnder (zo veel als t'onzen propooste dient) tweder-

+ Paulus kon de gelovigen vervorderen op drie manieren.

+ Bevvijs van't tvvede lidmaet.

+ Tvve banden ofte beletselen des zaligheids.

[p. 361]

lei dus-danige banden, d'eene van schuld der zonden; d'andere van over-ghebleve boete. Over alle beide deze banden wordt Simoni Petro al-hier belooft, ende Ioan. 21. 16. behandigt een al-gemeine, opperste ende souveraine magt. Mids-welken, gelijck dan Petrus als een Over-hooft der Kerken, de bedroufde Sondaeren, uit Christus naem ontbinden mag van alle haere schulden der zonden; te weten deur middel der Sacramenten van den H. Doop, ofte van Penitentie, hen uit-reickende de verdiensten Christi: zoo kan hy hen-luiden uit krachte van dezen, oock ontslaen, vande over-ghebleve boete, buiten de bedieninghe der Sacramenten, hen-luiden toevougende de voldoeninghen Christi ende zijner Heiligen.

Abac.

Waerom het eene niet dan inde bedieninghe der Sacramenten, ende 't andere daer buiten?

Piet.

Om dat yder ding ontbonden moet worden nae den eisch zijnder natuiren. De dood-sonden, ghelijck elders bewesen wordt, en kunnen niet vergheven worden zonder instorting van gratie: Ende alzoo dit niet gheschieden en kan, nae de ordinaris in-zettinge Gods, dan deur 't ghebruik der Sacramenten; zoo volgt nood-saeckelick, dat de deze totte ontbindinge der schulden van node sijn. Het twelk zoo niet en is inde tijdtelicke boete over-blijvende nae de vergeven schuld.

Neemt nu, tot besluyt van dezen, uit het⁺ gheene tot noch toe gheseyt is, een volkomen definitie, ofte wesentlicke beschrijvinghe der Af-laten, te weten in dezer vougen: de Af-laeten sijn anders niet, als een liberaele quijt-

+ Definitie, ofte vvezentlicke beschrivinge des Af-laets.

[p. 362]

schelding vande tijdtelicke boete, ghegheven uitte Kerckelicke Schat, ten aensien vande vol-doeningen Christi, ende zijnder Heligen; Ende dat deur dienst vande Prelaten der Kerken, uit redelicke oorsaeck, ten proffijte vanden geenen, die nu deur vergiffenisse van de schuldt der zonden, ghesteldt sijn in staet van gratie.

Alle de ghedeelten van deze definicie, meyne ick nu al-rede vol-komentlick uit gheleit ende bewesen te hebben; weinig uit by-zonderdt, 't welck voord-aen inde beand-woordinghe uwer Argumenten bequaemelicker geschieden zal.

Abac.

Ghy hebtze uit-geleit ende bewezen, maer op gelike manier, als ghy uw' Bevaerden, Doods-beenderen, Afgodery van Santen ende Santinnen, ende alle de reste van uw' Pausselicke superstitien uit-geleit ende bewezen hebt. Namentlicken niet met het woord Godes; daer alleen het wettig bewijs, in zaeken des Geloofs, van daen komen moet: maer met een deel Sophisterijen, fabuleuse Legenden, verzierde Mirakelen, ordonnantien van Pausen, ende eindtelik een deel op-geraepte Leeringen van menschen, die bedriegen ende bedrogen ⁺kunnen werden. Dit sijn de gesplete Bornen, die ghy-luyden, ellendig volk! verlatende de H. Schriftuir, de eenighe Fontein des levenden waters, met groote oneer vanden almogenden, ende nae-deel uwer zielen, ongeluckelik hebbet gegraven. Maer te vergeefs: Want daer is noch raed noch wijsheid tegens den Heer. Ende hoe zeer dat de logen op-gepronct wert, noch komt de waerheid al ten lesten de over-hand te behouden. Ick houde my aen 't eenige richt-

+ Ieremiae cap. 2. 13.

[p. 363]

snoer des Goddelicken woords. Ende nae-de-mael ghy-luiden hier mede uw' Bevaerden, Autaren, Missen, Smeren, Smouten, Beelden, Blocken, Biechten, Boeten, Cruissen, Cassen, Af-laten, ende diergelike tuig van Roomsche Ceremonien, niet verdedighen en kunt: zoo worden de zelve met goede redenen by alle recht-zinnige Christenen, niet anders gherekendt als voor menschen inzettinghen, Paepsche inventien, Pausselicke superstitien, ende heilig-schendige Afgoderijen.