|
| |
| |
| |
Den wel Gheboren Heere H. Philips, Graef van Nassou ende Sarburg, etc mijnen genadige Heere wenscht D. Dryander veel weluarens, met eerbiedinghe sijns diensts.
HAns Staden die desen boeck ende hystorie nv eerst door den druck laet wtgaen heeft mi ghebeden, dat ic toch tot voordeel van sijne arbeyt ende schrift dese historie ouersien corigeren, ende waert dat van noode waer, verbeteren en soude, om hem om in sijnder beden te belieuen, heb hem om driederley oorsaecken plaet ghegheuen. Eerstmael, dat ick des authoors vader nv meer dan vijftich iaer ghekent heb (want hy ende ick wt eender stadt, met name, te Wetter geboren, ende op ghetogen sijn) ende niet anders den seluen in ons lant ende te Homborch in Hessen daer hy nv ter tijt woonachtich is, dan als voor eenen oprechtighen vromen ende treffelijcken man, die ooc in dye goeden vrijen consten gestudeert heeft, bekent heb ende als voor een ghemeyn spreck woort is den appel smaeckt altijt nae den aert des stams oft booms Soo ist te verhoopen dat Hans Staden desen eerlijcken mans soone sal in duechden ende vromicheyt den Vader nae aerden. Ten anderen neme ick den arbeydt van dit boecxken te ouer sien, des te vrijelijcker ende lieuer aen, dat ick gheerne in den saeken, die tot der Mathematica toebehooren als dan oock is dye Cosmographia die beschrijuinghe ende afmetinghe der Lantschappen steden ende wechreysen
| |
| |
die welcke in desen boeck op veelderley wijse oft maniere, een yegelijc voor gedragen worden, belustige, want ick seer geerne met deser saecke omgae, als ick verneme dat men oprechtich ende warachtichlijc, die voorgaende dinghen openbaert, ende aenden dach brengt, ghelijc ick dan in geen der manieren en twijfel. Dese Hans Staden schrijft, ende vermelt syne Historie ende wechvaert niet wt anderen lieden aenteeckeninge maer wt zijnder eygen veruarentheyt, grondelijcken ende sekerlicken aen, sonder eenige valsche oorsaec dat hy daer in geenen roem oft weerlicke eergiericheyt dat alleen Gods eer lof ende dancbaerheyt voor getoonde weldaet synder verlossinge soeckt, ende dit is die meeste ende voornaemste oorsaecke, om dese Historie int licht ende aenden dach te brengen, daer door een yegelijck sien conde, hoe genadelijc tegen alle hope Godt de Heer desen Hans Staden verlost, ende vanden wilden lieden grimmicheydt, (by den welcken hy by die neghen maendt lanck, alle daghe ende vre verwachten moste, datmen hem onbarmhertichlijcken doot gheslaghen ende ghegeten soude hebben, in syns lieue Vaders Landt in Hessen weder heeft laten comen) voor deese onwtsprekekelijcke Gods barmherticheyt wilde hy nae zijn beste vermoeghen nu ghaerne Godt danckbaer syn, ende die weldaet die hem gheschiet is Godt daer mede te louen, alleen een yeghelijck openbaer, ende in dien hy dit wilde werck also drijft, brengt die ordonnantie vanden handelinge met haer, dat hy die gantsche wechvaert ofte reyse der negen Iaer, soo sy wten lande gheweest is, hoe hem alle dinghen verdragen ende ghegaen hebben beschrijft. | |
| |
Ende die wijl hy dese eenvoudige wijse oft maniere niet met ghestoffeerde verbloemde woorden oft argumenten verdrayet en verciert, geeft my een groot ghelooue, dat zijn saken goet ende oprecht syn, ende hy en conde daer gheen nut oft profijt af hebben, dat hy leughenen in den staet vander waerheyt verdraeyde, ende stellen wilde. Daer toe is hy met synen ouders hier in desen lant gheseten, niet als die lantlopers ende logenaers gewoonheyt is, vanden eenen lant in dat ander, op die Heydensche maniere om te lopen, moet alsoo verwachten, waer erghens eenighe bewandelde lieden, die inden Eylanden oft en sullen syn gheweest, by hem quamen, ende mochten hem loegen straffen. Ende dit is my een vast argument, dat syn saeck, ende dese Historie beschriuinge oprecht syn moet, dat hy aen teeckent, den tijt, stadt ende plaetse, daer des hoochgheleerden ende beroemden Eobani Hessi soon Heliodorus, die hem langen tijt in vreemden landen te besoecken begeuen heeft, ende hier by ons als voor doot gheseyt is geweest, by desen Hans Staden inden lantschappen der wilde lieden gheweest is, ende gesien, hoe ontfermelijcken hy gheuanghen ende wech geuoert is.
Deser Heliodorus segghe ick, can oft corts oft in lange (alsomen hoept dat gheschieden sal) toe huyswaerts comen, ende ist dat desen Hans Staden historie valsch ende geloghen ware, can hyse te schanden maken, ende voor niet ende logen aengeuen. Van desen ende diergelijcke crachtige argumenten, ende vermoeden van Hans Staden oprechticheyt te beschutten ende te bewaren, wil ic dese reyse rusten, ende voort een luttel bescheyts | |
| |
doen wat dat die oorsake sy, dat dese, ende deser gelijcken historien van een yegelijc luttel beveis gegheven wort, Ten eersten hebbent die lantlopers oft vaerders met haer ongheregelden logenen, ende aentekeninge oft beschrijuinge valsche ende gedichte dingen daer henen brocht, datmen oock den rechtschapen, ende warachtige lieden, die wt vreemde landen comen seer luttel geloofs gheeft, ende wort gemeynlijcken geseyt: die liegen wil die liegen verre van hier, ende ouer tvelt, dat niemant derwaerts en gaet daer na vernemen, ende moeyte doet om te versoecken oft men gelouen wil, Nv en ist euen wel daer mede niet wtgericht, dat om der logenen wil, die waerheyt ooc versteken ende verborgen soude worden, hier wt is te mercken dat soo die ghemeyne man eenige beschreuen oft aen geteeckende dingen, niet moegelijcken sijn, oft schijnen, ende doch gelooft worden, ende doch die selue dingen by verstandige lieden voor gebrocht ende verhaelt oft ouerleyt ende geweghen worden, ende voor die gewiste ende seeckerste dinghen geacht worden, ende datmense ooc soo vint, dat merckt wt een ofte twe exempelen die wt Astronomie genomen ofte getogen worden, Wy luyden so wy wt Duytslant oft na by wonen weten wt lange veruarentheyt voort gebrocht hoe lange de winter, den somer met oock den anderen twee iaer tijden oft delen, Herfst ende Lenten duyren sal, Item hoe lanck oft cort den lancxten dach inden Somer ende cortsten dach inden Winter is, ende so ooc hoet metten nacht te achten sy, nv geseyt is dat sommighe plaetsen in de Werelt syn, daer die Son in eenen haluen Iaer niet onder en gaet, ende den langsten dach | |
| |
by den seluen lieden .6. maent, dat is een halfiaer lanck sy, ende wederom den lancksten nacht ooc 6. maendt oft een half iaer lanck sy. Item datter plaetsen inder werelt gheuonden worden daer in een iaer dye Quatuor tempora, dat is vier tijden des iaers dobbel sijn also datter twee winters twee somers in een iaer sekerlijck daer voor handen sijn.
Item dat die Sonne metten anderen Sterren, hoe cleyn si oock ons hier duncken te sijn, dat nochtans die cleynste Sterre grooter is dan die gansche eerde, ende dier dinghen veel sonder ghetal. Als nv die ghemeyne man dese dinghen hoort, soo veracht hyt opt hoochste, ende gheeft hem gheen gheloove, ende achtet als dingen dye onmoghelijck sijn, hoe wel dat nochtans dese natuerlijcke dinghen door die Astronomie in sulck een mate ghedaen ende bewesen worden, dat die verstandighe der const hier aen niet en twijfelen So en moet daerom niet volghen, die wijl dat den ghemeynen hoop dese dinghen onwarachtic hout dat eenen also sijn moet Ende hoe qualijck soude die const der Astronomien staen, wanneer sy dese Corpora oft lichamen niet en conden demonstreren oft bewijsen, wt vasten ende gewissen sekeren gront der Eclipses, dat is verdonckeringhe der Sonnen ende Manen, op sekere ende ghewisse daghen ende vren, wanneer sy comen oft gheschieden souden, iae sommighe hondert iaer voor deser tijt aengeteekent, ende men beuint in die veruarentheyt also waer te sijn.
Ia segghen si, wie heeft inden Hemel gheweest, ende dese dinghen ghesien ende heuet af gemeten? Antwoort: Terwijlen die daghelijcxe veruarent- | |
| |
heyt in desen dingen met ten demonstrationibus oft bewijsinge te gader ouer een comen moetmen dat ghelijc also seken houden alst seker ende ghewisch waer is, als ick .3. oft .2. legghe by een int ghetal worden 5. daer wt gherekent, ende wten vasten ende sekeren gront ende demonstrationibus oft bewijsinghe der const, draghet hen so daer toe datmen afmeten ende rekenen can, hoe hooch dat tot aen des manen hemel is, ende van daer voor tot allen planeten ende ten eynde tot aenden ghesterden hemel toe, iae oock hoe ghroot ende hoe dick dye son is, dye maen ende ander lichamen oft corpora des Hemels sijn, ende wt dye ouerlegghinghe des hemels oft Astronomia mette Geometria, rekent men gansch eygenlijc ende sekerlijck, hoe wijt, ront, breet, ende lanck dat aertric sy So nochtans dese dingen altdmael den gemeinen man verborghen, ende als onghelouelijck gheacht worden, dese onwetentheyt waer den ghemeynen man wel te vergeuen, als den ghenen die niet inde Philosohia ghestudeert en heeft, dat euen wel die treeffelijcke hoochgeachte, ende wel gheleerden lieden aen dye dinghen dye soo waer gheuonden, worden twijfelen, is beschamelijcken ende beschadelijcken, sonderlijck ter willen die ghemeyne man op die seluen siet, ende haren eeruer besteet ende beuesticht, alsoo seggende, waert dat waer ware soo en hadden dese oft geschreuen. Ergo etc, Dat Augustinus ende Iactantius, Firmianus, die beyde heylige geleerste neuen die Theologia oft godtheyt, oock in goeden consten wel veruaren mannen, dubiteren oft twijfelen ende en wilden niet toe laten dat die Antipodes sijn consten, dat is datmen | |
| |
lieden vonde die in die plaetse des aertrijcx, ende onder ons met haren voeten tegen ons gaen ende also dat hooft ende lijf onder ons hangen tegen den Hemel, ende toch niet af en vallen etc.
Dit luyt seltsaem te horen, ende is nochtans altijt byden geleerden also, dat niet anders ghesien en can, en waer gheuonden wort, hoe hooch dat die heylige ende hooch geleerde voorghenoemde, ende angeteeckende Authoors verworpen ende veracht hebben, dan dattet vastelijcken waer moet zijn dat die gene die ex diametro per centum terre wonen Antipodes syn moeten, ende het is een uera propositio, Omne versus celum vergens vbicunque sursum est, ende en derfmen niet hier onder inde nieuwe werelt reysen, de Antipodes also soecken, want dese Antipodes sijn oock hier inden Ouersten half deel des werlts oft aertrijcx dan wanneermen te samen reeckent, ende tegen malcanderen die wterste in Occident oft onderganck, dat is Spaengien, ende auont sterren tegen Orient of opganck, daer Indien leyt, tegen de wterste lieden ende inwoonders des Aertrijcx by na een aert van Antipoden, also ooc als sommige vrome Theologien hier wt bedieden dat de moeder Filiorum Zebedei bidt, waer geworden is, daer sy den Heer Christo ombadt, dat haerder sonen een tot sijnder slinckerhandt sitten mochte dat is also geschiet, inder manieren S. Iacob te Copostel in Galissien, niet verre vanden Synio Terre, dat gemeenlick die auont sterre genaemt wort, begrauen syn soude, en eerlijcken gehouden worden ende die ander Apostel in India, dat is inden opganck ruste, dat also dese Antipodes langhe voor handen geweest syn, ende aengesien ge- | |
| |
weest, ende niet aengesien datter tijt Augustins die nieuwe Werelt America onder dat aertrijck noch niet geuonden en waren, so waren sy op de selue wijse ende maniere geweest.
Sommige Autheurs ende sonderling Nicolaes de Lyra (die toch een treffelijck man is) willen, dat na dien der eerden cloot oft Werlt ter helft, oft haluen deel int water leyt ende swemt, alsoo dat dese helft daer wy op wonen ouer dat water wt gaet, dat daer niemant wonen en can, twelck altemael tegen die const der Cosmographien strandet, ende nu meer door veel schipmeesters van spaengiaerts ende Poortegaleusers, ende veel andere geuonden is worden, dat dat aertrijck alomme ende omme bewoont wort, ia oock sub torrida Zona, welck onse voorvaders ende oude schrijbenten noyt en hebben willen toe laten, by onsen tijden, Wortelen, Suycker, Peerlen, ende andere diergelijcke waere, worden wt dien landen hier tot ons gebrocht, Dit paradoxon vanden Antipadibus ende voor angeteeckende des Hemels afmetingen, heb ick met vliet voort brengen willen, om dat voorgaende argument daer mede te bevestigen.
Daer conde vast veel van diergelijcke dingen meer hier verhaelt worden, waert by also dat ick met mijnen langen schrijuen geene verdrietelijck vallen wilde, nochtans sullen daer diergelijcke argumenten veel gelesen worden, inden boeck vanden weerdigen ende hoochgeleerden magister Casparus glootworm, Nietige superintendens D.G. te Weylborch ende Predicant, welckes boeck in ses deelen onderscheyden, ende van veelderley miraculen ende wonderwercken ende Paradoxen, also hy voorgaende tijden als nv geschiet sijn ge- | |
| |
seyt wort corts in druck ghebrocht sal worden, tot welcken boeck, ende tot anderen veel die diergelijcke dingen beschrijuen, als sijn libri Galeotiderebus vulga incredibilibus, etc cetera. Den goeden leser also verre hi beter verstandt daer af hebben wil ick hier mede ghewesen wil hebben, ende laet v hier mede ghewaerschout sijn, dat niet gheloghen sijn moet al datmen schrijft al duncket den gemeynen man vrempt, ende onmanierlijck oft onghewoonlijck, ghelijck in desen tegenwoordighe historie, daer die lieden alle inder Eylanden oft Insul naeckt ghaen, gheenen huysraet vee oft beesien, en andere gheselschap totter neeringhe gheender hande dinghen so dat by ons is ghebruck, om het lijf te houden, hebben, als cleederen, broden, peerden verckenen oft coyen noch wijn ofte bier etc. ende haer op haer wijse onthouden, ende behelpen moeten Daer mede vooreden of prologhe ten eynde loopt, wil ick oock cortelijck bewesen, wat desen Hans Staden beweecht heeft beyde sijne schipuaerden ende wech reysen inden druck te veruoorderen, dies mochten hem veel lieden qualijck af nemen, ende niet te min wt legghen oft meer pretenderen al oft hy met hem hier mede wilde beroemen oft eenen hooueerdighen name maecken, het welck ick seer wel van hem verneme, ende ghelooue vastelijck dat sijn ghemoedt veel anders staet, als ooc inde historie van achter tot voor veel ander ghemerckt ende verstaen wordt. Die wijle hy in so menichfuldighe ellende gheweest is, so veel weder weerdicheyt gheleden, daer an dickwils sijn leuen ghestaen heeft, ende gans niet te hopen dat hy dat af ontlast, ende in sijns vaders landt | |
| |
weder comen soude. God euen wel dye hy altijt betrout, ende aengeroepen heeft, heeft hem niet alleen van sijnder vyanden handen verlost, want sijn ghebet, met oprechtighen ghelooue, Godt dicwils beweecht heeft, heeft onder die goddelose lieden Godt te verstaen gegheuen dat die rechte warachtige Godt crachtich ende gheweldich, ende noch in wesen is. Men weet wel, dat des geloouigen gebet, gheen verdrach mael oft tijt. So dat nv euen wel Godt also behaecht heeft, door desen Hans Staden, sijn wonderlijck werc byde goddeloosen wilden, te sien laten daer en wist ick niet wat teghen tr segghen. Ooc ist een yeghelijck bekent dat droefheyt, commer ongheluck ende crancheyt gemeynlijc die lieden tot God beweecht dat sy inder noot, meer dan te vooren Godt aenroepen Sommighe tot nv toe aen pleghen door een maniere, haer seluen desen oft andere eenighen heylighen beuaert op te offeren, verbidden ende bidden dat hem wt haren noodt helpen willen, ende dese gheloofte wordt sterck ghehouden, wt ghenomen van dien, die daer dencken die heyligen te bedrieghen met haren ghelooften, alsoo yeghelijc een int schip S. Cristoffel die te Parijs inden tempel staet een beelt ontrent x. ellen hooch, gelic een groote Poliphemus aenriep. Desen heyligen gheloeft hebbende, also verre hy hem wter noot hilp, so woude hij hem offeren een wasschen licht, also groot als die heylighe was Sijn naeste ghebuer die by hem sadt die wiste wat hy vermocht strafte hem van deser geloofte ende seyde al waert dat hi alle neeringhe ende goet dat hy opter aerden hadde vercocht, en const hy soo veel was niet te weghe brenghen dat hy sulcken keerse daer af soude doen maken oft betalen. | |
| |
Antwoorde hem daer op, ende seyde hem heymelyck dat de heyligen niet hooren en souden, als hy my wt deser noot geholpen heeft, wil ic hem naulijck een cleyn licht ofte keers gemaeckt een penninc weert geven, Ende de Historie vanden Ruyter die in een schipbrekinge was. Desen Ruyter als hy sach dat het schip woude onder gaen, riep hy Sinte Nicolaes aen, dat hy hem wten noot helpen wilde, hy woude hem syn Peert ofte Pagie offeren, daer vermaenden hem zijn Knecht, dat hy dat niet doen en soude ende seyde hem waer op dat hy dan rijden woude, doen seyde de Ioncker totten knecht heymelijc, dattet die heylighen niet horen en souden, swijcht ghy stil, als hy my wter noot helpt, wil ick hem niet den steert van den Peerde geuen. Also dacht een yegelijck van die twee synen heyligen te bedriegen, ende die gedaen weluaert seer lichtelijc vergeten. Daer mit nu desen Hans Staden niet oock also daer voor aengesien worde, nu hem Godt geholpen, ende vanden vyanden verlost heeft, dese weldaet te vergeten, Soo heeft hy voor hem genomen met druck ende beschrijuinge der Historien Godt altijt te louen ende te prijsen, ende wt een Christlijcken moet ende voornemen, die wercken ende genade aen hem bewesen, waer hy can ofte mach aenden dach brengen: ende waer dat dit niet syn voornemen en waer (welck eerlick ende recht is) so wilde hy veel lieuer dese moeyte ende arbeyt versuymenisse, oock onghewoonde costen, die lichtelijck op druck ende formen te snijden veel verdragende is, een eynde laten hebben ende goet laten zijn. Dese Historie, terwijlen datse door den Autheur den doorluchtige hoochghebooren Vorsten ende Heeren, Heer Philps. | |
| |
Landt Graue te Hessen, Graef tot Catzenellenboghe Dietz. et cetra, sijnen Lants Heeren end ghenadighen Vorsten, in eeren dienende ghedediceert ende toe gheschreuen is, ende in sijnen naeme openbaerlijcken in druck laten wt ghaen, ende langhen tijt te vooren vanden voorgemelden Vorsten, onsen ghenaedighen Heeren, in miijnen ende anderen veel teghenwoordicheyt, desen Hans Staden gheexamineert.
Ende van allen stucken sijnder schipuaert ende gheuanckenisse grondelijcken onderuraecht ende wel ondersocht heeft daer af dicwils W.G. met anderen onderdanichlijck gheteekent ende vertelt heb, ende ter wijlen ick W.E. voor eenen sonderlijcken lief hebber, sulcken, ende dierghelijcken Astronomischen ende Cosmographische consten te sien langhen tijt ghemerckt, hebbe ick dese mijn prologe, prefacie, oft voorderen W.G. onderdanichlijck willen toe schrijuen, het welck W.G. genadichlijck also van my wille aennemen, also langhe tot dat ick wat treffelijcker in W.G. name in druck vervoordere, nu hier met G.W. onderdanichlijck beuelende Datum tot Marborch op Sinte Thomas dach. ANNO. M.D.Lvi.
|
|
Auteursrechtvrij