Boekèt Mestreechs. Bloemlezing uit de Maastrichtse dialectliteratuur

[p. 83]

Henri Schuhmacher (1851-1939)
Gedinksjrifte

Dokters

Väöl dokters waore d'r tot 1862* neet in Mestreech. Dokter Bosch*, dee de lui van de lintwörm bevrijde, storf in 1850. Toen bleve nog mer euver dokter Demeling (Dumoulin)*, directeur van Kalvarieberg, ze zwaoger dokter Meers*, dee miech ‘gehaold’ heet, en daan nog ‘De Boen’ Tans*, 'nen awwe militairen dokter, dee hiel wieneg praktiek had, meh boe de klein börgerlui nog wel ins naotouw gónge es ze oerpijn hadde. Heer leet ze daan greun zeip achter hun oere smere. Dat trok de pijn eweg en de lui betaolden 'm daoveur e wölmke*, behandeling en greun zeip inbegrepe.

Bekinde dokters mèt groete praktiek waore later dokter Zjerming (Germain)*, dokter Sjrienemekers (Schreinemacher)* en dokter Batta*. Deze lèste doog de operaties op Kalvarieberg.

In deen tied mós 'nen dokter al 'nen hiele boel viziete make aon viefteg cent en bevallinge doen aon 25 gölde um zoeget zès- tot achdoezend frang te verdene. Väöl dokters gónge daan ouch geregeld mèt de sjees van Wèlkes* de boer op, boe ze daan vief frang, behalve de koste van de sjees, veur rekende. De umstreke van Mestreech waore erm aon dokters. In Meersse zaot 'ne ‘plattelands heel- en vroedmeester’, Wouters, terwijl Valkeberg, Heerle en Zitterd eder einen dokter drop naohele.

Tösse Mestreech en Tóngere waor geinen dokter te vinde. In die lèste plaots woende dokter Claes en de ‘pisdokter’ Stevens, boe de lui van Mestreech veur alle meugeleke krenkdes naotouw lepe.

Gewoenelek woort 'nen dokter allein mer in 't uterste geval boete de stad gerope, dèks es 't al te laat waor, want 'ne boer gaof neet gere geld oet veur z'n eige karkas, wel veur ze vie. Daorum had de viedokter Anten* oet de Ververhook 't ouch zoe biesteg drök. Dee waor van vreug tot laat in de reur en doog alles te voot aof, mer leet ziech good betaole.

Tot in 't midde vaan de zesteger jaore woort Mestreech bezeuk door'nen ougendokter oet Krefeld en 'nen tandendokter oet Aoke. Die kaome geregeld zoeget um de veertien daog à drei weke en logeerde daan bij Bonn in de ‘Lévrier’ op de Boschstraot. Hun koms woort van teveure

[p. 84]

bekind gemaak in de Courrier de la Meuse en in L'Ami du Limbourg, terwijl d'n oetbelder 't twie kier in de stad rónd zag.

Es bezunderheid rappeleer iech miech nog tot in miene jongen tied (veur 1860) de Mestreechse hoesdokters aon de awwers aonraojde um hun kinder, zoe gaw es ze allein kóste loupe, beugels aon hun beinsjes te laote drage um te veurkoume totse krom bein zouwe kriege. Zoe zaog me dèks nog kinder van zeve jaor in de beugels loupe. Ouch gaove de dokters de raod de kinder, edere kier es ze gewasse woorte, good aon hun beinsjes te trèkke um die good rech te laote greuje.

Apthiekers

Apthiekers waore d'r in Mestreech väöl mie es dokters. Ze gedroge ziech en praktizeerde compleet wie de dokters zelf. Hadde de kinder boekpijn of pijn in de keel, daan maakde ze e lekker sjruupke veerdeg. Groete lui kraoge veur de boekpijn menta-olie en veur d'n hoos en de keelpijn e bitter drenkske, 'n aoftrèksel van leslands mos. Wienie de kinder hardlijveg waore en de mama's bij 'n plaoster van gries pepier mèt keersvèt op 't buukske van hun keend geine baat vónte, daan gaof menier d'n apthieker 'n fles boe-in 'n dik sókkerwater mèt zjelap* dedoor en e sjeutsje boumolie veur 't glitse en, es dat drenkske nog gein effek had, gaof heer e fleske mèt opgelosde sjeerzeip veur e lavvemintsje en ordonneerde boetendien nog 'n pap van leezaotemeel* zoe werm meugelek op 't buukske aon te bringe, boeveur de kinder moord en brand sjriewde.

De allewijl zoe bekinde ‘spécialités’ veur allerlei krenkdes bestónge in miene jongen tied nog neet. Allein pèlle van Holloway en Franse ‘bonbons’ veur de zwoer kawwe waore te kriege.

Ederen apthieker had z'n eige speciaol middelkes. D'n eine maakde ougezalf, die in mosselesjölpe verkoch woort, 'nen andere poejers tege de koppijn, 'nen derde laxeerpèlle, meh allemaol hadde ze e middel tege de kriekeleplaog, boe de lui in Mestreech destieds benkelek väöl las van hadde.

Dao waore mer evekes vieftien apthiekers in Mestreech en eine in Wiek en ze hadde allemaol e good bestoon, zelfs de minder bekinde, wie Bessems* op de Boschstraot en d'n awwe Depley* in de Brögkstraot.

[p. 85]

Brouwerije

In 1872 tèlde Mestreech neet minder es achentwinteg brouwerije, die allemaol oetslutend aajd en jónk Mestreechter beer maakde. En die hadde allemaol hun reie van bestoon. Mestreechter beer waor in deen tied d'n algemeinen draank van riek en erm. In alle kaffees, zoewel groete es kleine, tot zelfs in de deftegste sociëteite, woort niks anders es beer van eus eige stad gedrónke.

De brouwers maakde gooj zake en zatte hun euverwins neet in effekte um, mer kochte daoveur klein huiskes in de volksbuurte en verheurde die huiskes ónder conditie tot d'n heurder dao e winkelke mós beginne en beer verkoupe, zoewel per glaas aon de winkelbaank es mèt de haolkan. Wie väöl van zoe soort zaakskes in Mestreech en Wiek waore is netuurlek neet mie nao te goon, mer es iech viefhónderd zègk, geluif iech tot dat ieder te wieneg es te väöl is.

Ein van de ajdste brouwerije, meugelek wel de ajdste, waor die van Marres in de Plaankstraot. D'n awwen hier Marres, dee in 1865 gestorve is, woort geneump ‘le roi des brasseurs’. Bij häöm höbbe versjeie jong lui van boete de stad 't brouwe gelierd, ónder andere Alfred de Grand-Ry*, dee later de brouwerij van Pullings* Achter 't Vleishoes heet euvergenómme, mer, helaas, väöls te jónk is mote sterve.

Ónder de ierste en bèste brouwerije tèlde me die van Straotmans* op d'n hook van de Hoonderstraot, van Lemaire* op de Merret, van de kromme Ruyters op de Kleine Grach, van Hustinx* op de Linkelestraot, van Coenegrach* in de Kapoenstraot, van Bemelmans* in de Jaocobstraot, enz. De ajdste in Wiek waor de brouwerij van Dolmans*, later euvergenómme door Melotte.

'n Zier bekinde brouwerij waor die van ‘Prick* in de Hèl’ (Hèlstraot), boevan de kaffee tot wied boete Mestreech bekind waor. Dao troende de door ederein gekinde vrouw Polman mèt häör delicatèsse: karkolle, pikante gepeersde kop, ingemaakden hiering, eiges gemaakde leverweurs en braodweurs, die me zelf aon häör taofel in de kaffee kós oetzeuke.

Alle brouwers hadde vreuger hunnen eigen kaffee aon hoes, mer lankzamerhand zien die väör en nao opgeheve. Wie iech in 1881 oet Mestreech eweg góng, waore nog mer veer van die kaffees mie euver, ónder andere bij Van Aubel* in Wiek, Van Aubel* in de Jäöstraot en Sougnez* ‘In d'n Hook’. Helaas, 't good aajd Mestreechter beer is door allerhand vreemp brouwsel verdrónge. 't Woort wie langer wie minder gedrónke en de mieste brouwerije höbbe daan ouch mote slete. Este allewijl langs de Vriethof nog e glaas aajd beer vraogs, beloere ze diech!

[p. 86-87]

[p. 88]

Opera

Ónder al de ammuseminte boevaan de Mestreechteneers in 't naojaor en de winter kóste proffitere, naome de operaveurstèllinge 'n hiel veurnaom plaots in. Van nao de september-kèrmes, in alle geval van oktober aof tot aon de Vaste, waor geregeld ederen dinsdagaovend operaveurstèlling. Ze woorte miestal good bezeuk. Meh d'n touwluip hóng toch väöl aof van de stökker die me gaof en van de ierste krachte die mètwèrkde. Waor de ierste chanteus en d'n iersten tenor good, daan zaog me al hiel väöl van de twiederangs krachte en veural van de ‘choeurs’ en 't orkes door de vingers en me begreep tot me veur prijze wie 'ne gölde viefteg veur d'n ierste rang en e wölmke* op d'n ‘Ingelebak’ neet alles prima kós zien.

D'n tróp van d'n ‘Théâtre Royal’ oet Luik heet versjeie jaore dinsdags hei gespäöld en waor wied eweg de bèste dee veer gehad höbbe. Bezunder good waor heer in de jaore 1870/71, wie ónder andere de groete Pariezer tenor Faure, dee weges de Frans-Duitsen oorlog boete betrèkking gekomme waor, ziech in Luik verbónde had. Nao 1872 bleef d'n opera van Luik eweg, umtot toen z'ne glorietied in Luik zelf aongebroke waor en heer neet mie nudeg had ziech te verplaotse.

Nao Luik höbbe veer jaorelaank d'n opera- en operèttentróp oet Namur gehad. 't Waor zoeget 'n derderangs trupke, boevaan d'n directeur tevens administrateur en leider van 't orkes waor.

D'n opera oet Aoke is ouch ins e jaor gekomme op aondringe van de bekinde musicus Nauss, dee op de ‘Hochstrasse’ e groet pianomagazijn had. Deen tróp gaof ónder andere de Freischütz, Wilhelm Tell en zelfs de Sommernachtstraum van Mendelssohn. Ofsjoen die oetveuringe perfek waore, woorte ze toch slech bezeuk weges de taol. Me leep hei noe eimaol väöl mie eweg mèt 't Frans. Nao aofloup van 't ierste sezoen kaom d'n tróp oet Aoke daan ouch neet mie trök.

Taol

Um te beginne spraoke alle lui ónderein altied Mestreechs. Meh zoe gaw es ze get op pepier móste zètte, bedeende de beter klas ziech geregeld van 't Frans. Alle breve, alle beriechte van geboorte, houwelek of sterfgeval, alle invitaties, enz. woorte in 't Frans opgestèld. Dao waore zelfs kouplui die in 't Frans hun beuk hele. De opsjrifte van de mieste winkels, de rekeninge, tot de kwitanties touw (‘pour acquit’),

[p. 89]

't waor allemaol Frans wat de klok sloog.

Wat 't spreke betröf waore väöl lui in de gelegenheid Frans te spreke in de femilies boe de maan of vrouw Belzje waore en ouch woort 't Frans gehuurd in de hoeshawwes boe ze 'n Franse kinderjuffrouw drop nao hele um de kinder die taol te liere, want ein van de groetste zörg van de awwers waor hun kinder good Frans te laote liere.

Dat zoeget neet altied aon gooj krachte waor touwvertrouwd, bleek op zekeren daag op 't Vriethof, boe zoe'n juffrouw mèt de kinderkojts aon 't wandele waor en aon 't jungske wat trin zaot, e peerdsje leet zien mèt de wäörd: ‘Filske, qu'est ce que ça est?’

De kleinder börgerklas spraok doorgaons minder good Frans, meh verstónt 't toch genóg um de Waolse klante te bedene, die veural bij fiesteleke gelegenhede in groete tróppe mèt de boot van Bonhomme nao Mestreech kaome en hei hun inkuip doge. Zelfs in de klein winkelkes kós me ziech genóg helpe, veural in 't tèlle van 't geld. 't Lieger volk kós niks van die taol, behalve de vleuk; de sacrés en de nondes waore neet van de loch.

't Mieste las hadde de Mestreechtenere van alle klasse mèt 't Hollands, neet allein es sjrief-, meh ouch es spreektaol. Wat ze vanoet de sjaol ónthawwe hadde waor van dat ech stief-Hollands, wat geinen echten Hollender oets gebruuk. Wäörd wie altoos en immer veur ‘altijd’, gezeid veur ‘gezegd’ en wijd veur ‘ver’. En daan de vol oetspraok van alle lètters in menschen en tusschen, enz. hoort me geregeld. 't Grappegste waor dat, es iemand Hollands wouw spreke en neet zoe gaw op 't woord kaom wat 'r höbbe mós, heer mer e Mestreechs woord, al of neet verhollands, detössenin foetelde, b.v. ‘Ik had zo'n pijn in mijn bats’ of ‘Loer eens wie dat kind zich begaajd heef’, enz.

Doordat de beter klas zoeväöl Frans spraok en sjreef, waor 't Mestreechs wat die lui spraoke ouch allesbehalve ‘van vreemde smetten vrij’.

't Wiemelde lètterlek van Franse wäörd en oetdrökkinge. Me vónt tot dat gekleid stónt tegeneuver 't gewoen volk, dat 't zuver, ónvervals Mestreechs spraok en dat daan ouch 't bèste bewaord heet. 't Kloonk neet defteg genóg te spreke van vaajer, moojer, broor, zuster, neef, enz. en zag me daorum: mompeer, mameer, momfreer, maseur, kooze (cousin). Dat misbruuk góng dèks tot in 't belacheleke, wat ins 'ne perfesser van 't College de vermaoning aon z'n lierlinge in de moond gaof: ‘Geer moot neet zoeväöl Franse expressies in eur pourparlers mêlere, anders retombeert geer in de barbaries van de Moyen-Age.’

[p. 90]

Aantekeningen

Uit: Veldeke 12 (1937-1938) 19-21 (Dokters, Apthiekers, Brouwerije), 13 (1938-1939) 4-5 (Opera), 14 (1939-1940) 56-57 (Taol).

Schuhmachers ‘Gedinksjrifte’ werden door Edmond Jaspar in zestien afleveringen uitgegeven in de jaargangen 10 (1935-1936), 11 (1936-1937), 12 (1937-1938), 13 (1938-1939) en 14 (1939-1940) van Veldeke.

1862: In dat jaar ging Henri Schuhmacher naar kostschool in Rolduc.

Bosch: Dr. J.H. Bosch, een gezaghebbend medicus, bewoonde het pand op de plaats van het latere hoofdpostkantoor aan het Vrijthof.

Demeling (Dumoulin): Volgens de Adreslijst van J.W. Salie uit 1855 (hierna aangehaald met ‘1855’) was dit M.H. Dumoulin, Abtstraat.

Meers: Volgens de Adreslijst van Maastricht uit 1875 (hierna aangehaald met ‘1875’) was dit R.W. Meers, Verwerhoek.

Tans: J. Tans, Brusselsestraat (1875).

wölmke: muntstuk van 25 cent (met de beeltenis van Koning Willem III).

Zjerming (Germain): J.N. Germain, St. Servaasklooster (1875).

Sjrienemekers (Schreinemacher): H.J. Schreinemacher, Bredestraat (1875).

Batta: H.H. Batta, Lenculenstraat (1875).

Wélkes: Weduwe Wilkens (1855), P. Wilkens (1875), rijtuigenverhuurders, Boschstraat.

Anten: L.L. Anten, Looiersgracht (!) (1875).

zjelap: jalap, purgeermiddel.

leezaotemeel: lijnzaadmeel.

Bessems: W.J. Bessems, Boschstraat (1855).

Depley: F. Depley, Maastrichter Brugstraat (1855).

Marres: H.E. Marres, Plankstraat (1875).

Grand-Ry: De Adreslijst van 1875 vermeldt J.E. von Grandrij, wijnhandelaar in de Tafelstraat.

Pullings: H. Starren-Pullings, Achter het Vleeshuis (1855).

Straotmans: Salie 1855 vermeldt de brouwerij van de weduwe Straatmans, aan de Markt.

Lemaire: H.C. Lemaire, Markt (1855); W.E.H. Lemaire, Markt (1855).

Hustinx: H. Hustinx, Lenculenstraat (1855); M.T. Hustinx-Becker, Lenculenstraat (1875).

Coenegracht: Gezusters Coenegracht, Kapoenstraat (1875).

[p. 91]

Bemelmans: P. Bemelmans, St. Jacobstraat (1875); M.P. Bemelmans, St. Jacobstraat (1875).

Dolmans: J.J.H. Dolmans, Hoogbrugstraat (1855).

Prick: S.S.P. Prick, Helstraat; E.H.H. Prick, Helstraat (1875).

Van Aubel (in Wiek): L.H. van Aubel, Rechtstraat (1875).

Van Aubel (in de Jäöstraot): L. van Aubel, Jodenstraat (1855); J.L. van Aubel, Jodenstraat (1875).

Sougnez: J.J. Sougnez, Vrijthof (1855); G.L. Sougnez, Vrijthof (1875).

In Mestreechter Spraok, 58-64 staan twee andere fragmenten uit de ‘Gedinksjrifte’ van Henri Schuhmacher: De Bosquet en Petrus Regout, 't College.

[p. 93]