Hert-spiegel

[p. 118]

Hertspiegels Terpsichore vijfde boekaant.

Te herpen^a seeker-scherp^b heijl-leeringh-sangh^c is luste^d
en meest, als onsen^f Geest (verquikt door slaaps soett ruste)
geen muffich bett^f het beste leuens lust^g ontschaakt;^h
Een wakkre haan voor dach, voor douw ons wakker maakt;
En kittel-lust,ⁱ om t'groene lust-hof vande werelt
te zien met uchtend' tranen zilver-schoon bepeerelt:
Huijd'^j huijs-bezorgingh^k stierd' op Rijn-lants ij-stroomdijk^l
(in d'eerste optrekx teelt der velden webbe-rijk)^m
ons gangh in t'duijn-grondt water rapse Neurij-dillenⁿ
bij koppels^o t'melkte bleek-webs melk-zop^p zien^q uijt-drillen.^r
het gras-rijk groene velt met lijwaat dicht bedekt
strak tegens wint, en weer an d'hennikken^s gestekt;
Op half-witt linnen schouwen^t beurt-wijs gieter-reegenen^u

a eig. op de harp begeleiden; overdrachtelijk: dichten

b nauwkeurig omlijnd, of nauwkeurig en met fijn onderscheidingsvermogen

c de sangh, het gedicht waarin geleerd wordt hoe het heijl, het geluk machtig te worden

d geeft een gevoel van bevrediging

f meew.voorw.

f onderw.

g het beste, nl. levenslust

h ontrooft

i een zinnen prikkelende begeerte

j huijden = vandaag

k het bezorgen van de huiselijke zaken (economie)

l de zuidelijke dijk van het Y was de noordelijke van het Hoogheemraadschap Rijnland

m in de tijd van het eerste optrekken van het doek dat de velden dicht bedekt als (spinne)webben

n kwieke (onder hun werk) zingende meisjes

o bij tweeën

p de karnemelk (deze werd bij het procédé van het bleken gebruikt) van het melkkleurige bleek-doek

q geeft het doel aan, dus: om te zien, afhankelijk van stierd' ... ons gangh

r uitwringen

s koorden aan het doek vastgemaakt, die men door stekken = stokken kon steken om het doek te spannen en voor wegwaaien te behoeden (gestekt)

t om te schouwen: om te zien, te aanschouwen

u de gieter was een stuk gereedschap van de blekers: een houten vat met lange steel, waarmee water werd opgeschept. Dat werd omhoog geworpen en als een regen over het linnen verspreid, vandaar gieter-reegenen (meerv. zelfstandig naamw.)

[p. 119]

 

uijt oost, en Wester-sloot^a zich onderlingh bejegenen.

15

Of bleek-heer^b baat-ziek^c mocht^d mijn vroegh gehennikt doek

 

door ijlaars over-loon^f vergeeten in een hoek:^fg

 

Nauw^h toe-zien wisⁱ verhoett trouw dienaars snoo^j veraarden;

 

zelf is de man;^k Des meesters oogh maakt gladde paarden.

 

Op leegbaar^l karrers^m bidden Herkles zeijt uijt spottⁿ

20

slaat hand an t'radt vrint helpt u zelf zoo helpt u Godt.

 

Dit was vroe uijt-tochts werf;^o wes^p voetlings? om te mijen

 

in schuijt^q gekaakels steurnis;^r wageval^s in t'rijen,

 

tott lijf-heijl hebben^t mee lijf-oeffningh, en daar bij

 

ziel-wellust in des ziel-heijls na-speur,^u eenzaam, vrij,

25

t'gemoett^v ik leegh' die leeghgangs tijt van koopmans handel,^w

 

t'verstant^x is zorgh-leegh^y in dees uchtend zin lusts wandel;^z

 

Het ij en spaar^aa verbij langs Albrechts berrigh^bb heen

 

tott op de witte-blenk,^cc daar plotzelijk verscheen

 

Terpsichor' ande voett,^dd die lokte mij beneeden^ee

a Beurt-wijs = om beurten (vs. 13)werd het water uit de sloten ten oosten en ten westen van het bleekveld geschept, in het midden daarvan bejegende = ontmoette dat elkaar (zie vorige aant.)

b meester-bleker

c uit op eigen voordeel

d zou kunnen

f de extra-beloning die iemand geeft als hij haast heeft

f de beide componenten versterken elkaar; in een hoek = verwaarloosd zijn

g afhankelijk van schouwen (vs. 13)

h nauwkeurig

i ontwijfelbaar

j van aard veranderen in moreel slechte zin; de componenten versterken elkaar

k het komt op de man zelf aan

l werkeloos

m voerman

n spottend

o streven, doel

p waarom

q in de trekschuit

r het storen door het vele gepraat

s het stoten van de wagen (over oneffenheden)

t lees: om te hebben

u zoeken (het trachten te verkrijgen van) naar zieleheil

v de geest onder het aspect van de emoties

w gedurende die tijd dat ik mij niet bezig hield met de handel

x de geest onder het aspect van het overleggen, combineren, denken

y vrij van beslommeringen

z in deze ochtend-wandeling, een lust voor de zinnen, of: in deze ochtend-verandering van zinnenlust

aa het Spaarne

bb Albrechts burcht, eens aan de graven van Holland behorend, in latere tijd een burgerlijke buitenplaats, volgens Vlaming

cc een hoog, kaal duin bij Haarlem, vandaar de naam Blinkerd (vgl. bk. VII, vs. 66)

dd aan de voet van de blenk

ee Spiegel bevond zich op hoger gelegen duingronden

[p. 120]

30

an d'overveensche beek; daar hoord' ik deze reeden.

 

Het wereldlijk beloop bij ijmant, bij gebott^a

 

ontwijflijk wert beweeght, en tuijgt daar is een Godt.

 

Ook dat die machtich, goett, en wijs is, uijt zijn werken

 

blijkt; van ditt schepsel-boek^b zijt ghij al^c leerbaar^d klerken:^f

35

Elk ooghblik^f elken daat en voorval strekt een les,

 

en ellik schepsel zelf een letter daar in^g es,

 

die ijglijk zijn gemeen,^h en leechlijk in t'verzinnen;ⁱ

 

Goods wijsheijt,^j goetheijt, macht doen kennen, en beminnen

 

om dat hij schoon; ja t'schoonst' is; en dies boven al^k

40

de willich blinden^l diet onkennen, die t'geval-

 

lich t'samen-kleeuen van t'ondeelbaar stuijf-stofs horten

 

grond-oorzaak zeggen van dit al te zijn; die storten

 

haar zellefs loocheningh;^m Datt nietich Avontuijrⁿ

 

dat wort zoo Godt; doch bloott van^o macht, en van bestuijr,

45

Onwijs, ongoett, zoo blint als zij blind-schermers zelven;^p

 

Wie kan des werelds-standt,^q en s'hemels lòòps omwelven^r

 

vermoeden^s òòn^t bestuijr? dees schikkingh kunst^u gewis

 

tuijght van zijn schepper u;^v doch geenzins wat hij is.^w

 

Zoo is òòk eijgen ziels gedaant onondervinlijk^x

a door gebod (door Zijn macht), door Zijn machtswoord

b de natuur, boek der natuur

c allen

d die daaruit kunnen leren

f leerlingen

f ogen-blik

g in het schepsel-boek

h wijst ad sensum uit naar letter(s), waaraan ieder deel heeft

i gemakkelijk te begrijpen

j lees: die Goods wijsheijt ...

k daarom (verheven) boven alles

l de opzettelijk blinden, bedoeld worden de aanhangers van de antieke atoom-theorie; zie aant.

m die brengen hun eigen ontkenning (van Gods bestaan) ten val

n nietig, onbeduidend toeval

o beroofd van

p even blind (nl. hun God) als zij zelf als in den blinde schermers zijn

q de gesteldheid van de aarde

r het gewelf waarlangs de hemel-lichamen draaien

s denken, zich voorstellen

t zonder

u kunst van het ordenen

v toont u zijn schepper

w Zijn essentie

x niet waarneembaar

[p. 121]

50

voor u; maar datzer is, is ijder licht verzinlijk:^a

 

Een letter-moer^b verstrekts', of een kleijn werelt-boek;^c

 

Ja t'nutste werelt-les^d krijghts' uijt zelfs onderzoek:

 

door zellef-kunds verzuijm^f sneeft^f ellik in verkeertheijt;^g

 

maar zellef-kennis voert tott waare God-geleertheijt.^h

55

De zellef-kennis leijt in kundⁱ van zellefs kracht,

 

wat ziel, en lijfs-heijl^j geeft,^k en hoemen dat natracht:

 

ziels eerste hooft-gront-kracht^l is t'lijfs, en t'zielich neijgen,^m

 

zulx om te werven heijlⁿ is ellik schepsels eijgen:^o

 

Geneijghtheijt aard na t'laagh, het vier na d'hooghte heeft,^p

60

ook macht daar toe; t'gediert, en kruijt dat slechtlijk^q leeft

 

heeft zullix mee;^r daar toe ook neijging-tocht^s tott goetheijt

 

en heijl, diens dervingh^t quelt: verwervingh maar^u heeft zoetheijt:

 

Het rêelijk dier^v heeft meer (tot scheppers meerder prijs^w)

 

genegentheijt^x om werden^y machtich, goett en wijs,

65

dats Godlijk; zoo veel zijn Natuijr die is deelachtich;^z

 

Na u verstant^aa is Godt alleen wijs, goett, en machtich

a begrijpelijk, duidelijk

b matrijs, waarin de letter gegoten wordt

c een boek van de mikrokosmos waarin zich de makrokosmos (heelal) weerspiegelt

d Spiegel behandelt les als een onzijdig woord; de nuttigste informatie over wat het heelal behelst

f verwaarlozen van zelfkennis

f valt, gaat onder

g slechtheid, verdorvenheid

h kennis van God

i kennis

j lees: zielsheil, en lijfs-heijl

k lees: in kund van wat enz., natracht = streeft te bereiken

l een gront-kracht is een fundamentele kracht, het woord hooft maakt die tot de belangrijkste, 't geheel wordt nog versterkt door eerste

m de geneigdheid, begeerte naar iets van lichaam en ziel

n om heil te verkrijgen

o eijgen is hier zelfst.naamw. in de zin van bezit, kenmerkende eigenschap, of praevdic.bijv.n.w.: behoort toe aan ...

p lees: aard (=aarde) heeft geneijghtheijt na t'laagh, het vier heeft geneightheijt na d'hooghte, d.i. de aarde heeft een trek naar omlaag, het vuur naar omhoog

q eenvoudig

r eveneens

s aandrift, drang tot perfectie (neijging-tocht is een tautologische samenstelling)

t het missen daarvan

u slechts, alleen

v het met rede begaafd schepsel, de mens

w lof

x heeft meer, nl. dan begeerte tot perfectie en heil (zoals de dieren en planten)

y om te worden

z dat is goddelijk, voorzover zijn natuur (aard) die (= de drang tot het machtige, goede en wijze, het goddelijke) bezit

aa in overeenstemming met wat gij kunt bevatten

[p. 122]

 

wat hij meer is in zich dats boven u begrip,

 

in zijns graats ommetrek^a moett ellik blijven stip;^b

 

De blind' weet van geen zien; T'onreedlijk van geen reeden;

70

Ghij^c van geen zeijl-steens kracht,^d of honden-reuk beleeden;^f

 

Noch u vijf zinnen kracht, of werkingh zelfs behend,^f

 

ist vreemt dan datt ghij Godt na zijn Is^g niet en kent?

 

Doch vindij in u graat^h vol-heijlⁱ wildij te deeghen^j

 

Vol-heijl is neijgings-boett;^k dies^l hoe ghij zijt geneghen^m

75

grondeertⁿ voor alle dingh,^o dats u Natuijrs behoeft;^p

 

meest t'onnatuijrlijk, niet natuijr-zucht^q u bedroeft:^r

 

De neijgingh ongeschent^s die in u van Natuijren

 

is,^t is Goods kracht in u^u om u tott hem te stuijren;

 

Dees Leijds-man^v slecht, en recht die maakt u recht^w geleert,^x

80

zoo wie met errenst ziett, en waakt,^y en hulp begeert:

 

macht^z is het witt^aa daar ghij na trachtet al u leven;

 

macht is het pont^bb dat u op woeker^cc is gegeven;

a binnen de grenzen van de hem gestelde norm

b stipt

c lees: Ghij weet

d kracht van een magneet

f de leiding aan een honden-reukorgaan geven

f hoort bij Ghij; de betekenis: gij, hoewel zelf schrander, (weet)

g wat betreft Zijn wezen

h binnen de norm u gesteld

i volledig heil

j als ge het intens, met kracht wilt; of te deeghen is bijw.bep. bij vind in de betekenis van: naar behoren

k bevrediging van neiging

l daarom

m hoe uw neigingen zijn

n onderzoek

o vòòr alles

p dat eist uw aard (natuur)

q de begeerte die de natuur geeft

r brengt u in moeilijkheden, ontneemt u uw heil

s ongeschonden

t die de natuur in u gelegd heeft

u vgl. Coornherts ‘uijt ghenaden’ hiermee, ziet de aant. bij vs. 65

v wijst terug naar neijgingh ongeschent en Gods kracht

w eenvoudig en eerlijk, geeft u de kennis die ge nodig hebt

x geeft u het juiste inzicht

y verwijst naar Mark. 13:33: Ziet toe, waakt en bidt; want gij weet niet, wanneer de tijd is. Spiegel vervangt bidt door hulp begeert, misschien wel uit rijmdwang, de betekenis is dezelfde

z dit woord komt veel in de bijbel voor, evenals het woord kracht. Reeds in Mark. 13:34 vinden wij het. Gelijk een mensch, buiten 's lands reizende, zijn huis verliet, en zijnen dienstknechten macht gaf .... Van Jezus wordt gezegd dat hij leerde, ‘als macht hebbende’ (Matth. 7:29). Het lijkt mij dat de macht een potentie is, de uitstraling ervan is kracht

aa doel

bb verwijst naar de gelijkenis van de tien ponden (Luk. 19:11-27).

cc om mee te woekeren; vgl. Luk. 19:23: Waarom hebt gij dan mijn geld niet in de bank gegeven, en ik, komende, had hetzelve met woeker mogen eischen?

[p. 123]

 

macht om te werven wijsheijt, Goetheijt, meerder kracht

 

geeft Godt, daar woekert mee,^a zoo krijghdij volle-macht:^b

85

Die wijs wort; ende goett die wort daar door ook machtich,

 

die onwijs, en ongoett blijft, die blijft ook onkrachtich:^c

 

Des menschen hooghste macht is s'menschen hoogste goett

 

dats lieft Godt bouen al, krijght macht,^d krijgt geen onspoett.^ff

 

Wie Godt lieft die lieft macht, verstandicheijt, en goetheijt,

90

daar toe^g geeft hij u macht, en neijging eerst tott vroetheijt:^h

 

Weet,ⁱ en heijl-geerich beij zoo is de mensch geaart:

 

maar wetenschap wat heijl, of on-heijl^j zij verklaart,^k

 

Om heijl-geericheijts-boett^l weet-geerich ghij geneghen

 

zijt; die tocht^m tott gequel dijt,ⁿ warer^o niet en teghen^pq

95

het schepsel-boek^r daar weet-zucht door mocht zijn geblust:^s

 

U onvernoeghde^t weet-zucht dient aars tott onrust:

 

Dies^u drongh Goods goetheijt hem dit middel te beschikken^v

 

dat vaijlich, en gereet^w u neijging^x mocht verquikken.

 

Dit leuens^y boek den mensch diet ga slaat zoo verlicht,^z

100

dat hij hem zelfs,^aa en heijl kent, mee zijn Ampt,^bb en plicht

a gebruik die optimaal

b macht in haar volheid

c van hem gaat geen kracht uit

d lees: dats krijght macht

f lees: dats krijgt geen onspoett

f tegenspoed, tegenslag (bij het verwerven van macht)

g wijst terug naar het vorige vers

h wijsheid

i lees: Weet-geerich

j samengetrokken met de vorige zin op is

k moet uitgelegd worden

l bevrediging van de begeerte naar heil

m drang, begeerte wijst terug naar weet-geerich ghij geneghen zijt

n strekt tot kwelling

o ware er = was er

p tegen

q zou er niet tegenspreken

r boek der natuur

s bevredigd

t niet tevreden gestelde, onbevredigde

u daarom

v verschaffen

w zonder gevaar (van schade) en zonder moeite

x wijst terug naar weet-zucht (vs. 96)

y d.i. het schepsel-boek uit vs. 95

z licht geeft

aa zich zelf

bb ook waarvoor hij door God is aangesteld

[p. 124]

 

tott Godt, en tott zich zelfs, ook tott zijn even mensche,^a

 

en niet alleen verlicht; maar ook beweeght^b na wensche^c

 

door neijging-tocht,^d om dat uijt liefd te doen met lust,

 

T'geeft kundschap na behoeft^f òòn kribse school-onrust;^f

105

Gelijk òòk niemant zonder letter-kund^g kan lezen,

 

zoo moett voor waarheijts kennis nootlijk^h bij u wezen

 

eerst schepsel-letter-kund;ⁱ want zonder haar bediett^j

 

wel grondich te verstaan is alle kennis niett:^k

 

Dies elk; ja meest de Meesters mis-verstandich swerven;^l

110

leert dees^m voor al wilt ghij gegront verstantⁿ verwerven:

 

Om dees wel te verstaan hoeftmen ter noot^o geen gront

 

van schoolse kunst-behulp;^p het leert zich zelf terstont.

 

In alle rêen-beleet^q des schijn-geleerdheijds boeken

 

is zij de stof, daar elk in suft voor t'self bezoeken:^r

115

De schijn-geleertheijt dingh-waardeeringh^s reijkt de hant,^t

 

t' ga slaan^u der dinghen aart dat geeft gegront verstant;^v

 

hoeft niemant tott getuijgh,^w zij zelf geeft alle klaarheijt;^x

 

Des menschen eijgen hart getuijgh is van haar waarheijt:

a naaste; vs. 101-102 wijzen uit naar het grote gebod: een wetgeleerde vroeg Jezus: ‘Meester! welk is het grote gebod in de wet?’. En Jezus zeide tot hem: ‘Gij zult liefhebben den Heere, uwen God, met geheel uw hart, en met geheel uwe ziel, en met geheel uw verstand. Dit is het eerste en het groote gebod. En het tweede aan dit gelijk, is; Gij zult uwen naaste liefhebben als uzelven.’ (Matth. 22:36-39)

b actief maakt, activeert

c zoals het wenselijk is

d neiging die als een aandrift werkt, een zeer sterke neiging

f kennis zoveel als nodig is

f zonder de kribbige schoolse tegenstellingen

g zonder de letters (geschreven, gedrukt) te kennen

h noodzakelijk

i de kennis van de schepsels als letters te zien en te kunnen lezen (nl. in het schepsel-boek vs. 95)

j hun betekenis

k niets, nietswaardig

l dwalen (zij dwalen mis-verstandich d.i. zij zijn schuldig, zij weten beter)

m wijst terug naar de schepsel-letter-kund; vgl. Coornhert, Wellevenskunde I, I, 22

n begrip, inzicht

o noodzakelijkerwijs

p hulp van schoolse kennis

q beleid van de rede, de leiding die de rede geeft

r waarin ieder als versuft staat, te kort schiet, tegenover het zelf ervaren

s het bepalen van de waarde van een ding naar zijn uiterlijke verschijning

t helpt

u de beschouwing

v gefundeerd begrip, inzicht

w onderw. van hoeft is t'ga slaan der dinghen aart; heeft de getuigenis van niemand nodig

x duidelijkheid

[p. 125]

 

In onder-vinding-kund^a haar gront-bediet^b bestaat,

120

wie dat verzuijmt^c blijft blind, doolt, weet niet waar hij gaat.

 

Door haar slecht effen laagheijt^d wert dees zonderlinghe^f

 

bij elk verzuijmt:^f want zij begintt an slechte dinghen,^g

 

die elk kleijn-acht: Maar die an t'laaghste eerst begintt,

 

klimt hoogst: ontwaakt, bedaart u,^h Spieghel u bezintt,

125

ghij zijt al vroegh verrokt,ⁱ u kintheijts valsche beelden

 

zijn ingedrukt,^j ghij sneeft,^k begeeft waan-wijsheijts weelden.^l

 

U kundschap^m wakkerⁿ weeght op reen-wiks waag-schaal vrij.^o

 

wat ghij weet, wat ghij waant wat heijl, of onheijl zij.^p

 

Begintt van ondren op aan d'alderkleijnste zaaken,

130

elk onlust in t'gedacht^q laat die u zijn een baaken;

 

lett^r waart heeft zijn begin, en werwaarts dat het strekt,^s

 

of neijgingh, of verstant, Natuijr, of waan u trekt.^t

 

Een kint dat letters leert verkeert, of dat versmaalijk^u

 

t'wel-spellen overslaat leest al zijn leuen quaalijk:^v

135

zoo ist hier òòk, na speurt het,^w doett nau onderzoek

 

van voor-voets op^x in u, in t'kleijne wereld-boek:^y

 

Wat denkt, wat wilt, wat vreest, wat hoopt, wat wenscht gij stadig?

a kennis door ervaring

b het fundament waaruit zij interpreteert

c verwaarloost

d haar eenvoudig gelijkmatige geringheid

f in het bijzonder

f door iedereen verwaarloosd

g bij gewone dingen

h kom tot rust

i misleid, van de juiste weg afgetrokken

j de beelden uit uw jeugd zijn met kracht ingedrukt, ingeprent

k raakt ten val, zult te gronde gaan

l laat de genietingen van de wijsheid gegrond op waan varen (die in wezen overbodig zijn)

m kennis, opvattingen

n terdege

o gerust

p geeft de inhoud weer van kund-schap

q gedachten

r schenk er aandacht aan, let erop

s waaruit het (= onlust in t'gedacht) voortkomt en waarheen het zijn invloed uitbreidt

t zie de aant.

u minachtend (het kind versmaadt het wel-spellen)

v hetzelfde beeld komt voor in Coornherts Wellevenskunste bk. I, I, 11 en 12

w onderzoek het nauwgezet

x van het begin af aan

y zie vs. 51 van dit boek, en de aant.

[p. 126]

 

Wie dwingt tott weder-wils hert-knaaghen ongenadich?^a

 

Wat heerster in u ziel? ist neijging? reen? of wil?

140

wat is die?^b waar ontspruijtse? hoe? wes zwijghdij stil?^c

 

kent ghij geen eijgen-will? de gront van u gequelle?

 

voelt ghij door anwensts eelt^d de brant niet van haar helle?

 

Niet vreemt ist; alleman leijt in dit gast-huijs ziek;^f

 

Dies^f haar grond-taster^g gauw^h behoeft een langhe piek;ⁱ

145

Een dikke nevel-nacht van voor-leers erf-geleertheijt^j

 

dringt; ja dwinght eel verstanden^k in droom-ziekts verkeertheid:^l

 

S'is^m zeijtmen in ons ziel een redelijke kracht,ⁿ

 

en die als koninghin daar heerscht met volle macht;^o

 

geenzins; s'is als een beul die werkt, en rust met staden,^p

150

zij wast, dort, wort, ontwort, na t'waalbaar rêen-beraden.^q

 

Wat isse dan? en waar ontspruijtse?^r zegt; haar gront

 

dat is genegentheijt^s die blint is; maar terstont

 

als rêen-beraat ijet toestemt^t wort daar wil gebooren;

 

en thienderleij beraat zal tien-maal haar verstooren.^u

155

Dus heeftse door haar zelfs gebieden, noch gewoutt,^v

a de meedogenloze wroeging van de ‘tegenwil’, d.i. de wil die zich losmaakt van de ‘eigenlijke wil’ en zich daartegen opstelt; de wil is een drijvende kracht in de ziel om iets te bereiken, hetzij goed, hetzij kwaad

b wijst terug naar wil

c waarom spreekt ge niet (nog altijd is Terpsichore aan het woord, ge is Spiegel)

d het eelt (verharding) van de gewenning

f iedereen lijdt aan deze kwaal

f daarom

g iemand die de bodem peilt

h voortvarende

i heeft een lange piek (spies) nodig, d.w.z. om de aard van de eigenwil te begrijpen moet iemand diep sonderen

j de overgeërfde (voorbeeld-ige) kennis van het vroeger (in de jeugd) geleerde

k geesten van hoge zedelijke waarde, onzelfzuchtige geesten

l verdorvenheid van de droomziekte, waarbij de werkelijkheid van een leven gewijd aan de deugd niet meer wordt gezien, zie de aant.

m zij is nl. de wil

n een door de rede bepaalde kracht

o zie aant.

p al naar de gelegenheid zich voordoet, met onderbrekingen

q in overeenstemming met het veranderlijke beraden van de rede

r vragen door Terpsichore gesteld, waarop zij geen antwoord verwacht, evenmin als op de aansporing zegt

s instinctieve neiging, een aangeboren drang, drift; de dieren volgen deze genegentheijden, de mensen kunnen de rede volgen tegen de genegentheijden in, of de genegentheijden met voorbijgang van de rede

t akkoord gaat met, instemt mei iets (nl. wat de genegentheijt begeert) zie aant.

u teniet doen

v macht

[p. 127]

 

die^a slap, of strengh^b is na^c t'verstant is swak, of stoutt.^d

 

Grondeert^f dit in u ziel, erf-voor-verstands verwennen^f

 

zett an d'een zij; leert grondich dees hooft-letter^g kennen.

 

U lijf-geneijgtheijt^h brenght u hongher in t'gedachtⁱ

160

t'welk ziel-genegentheijt^j (tott heil) port,^k dat die tracht

 

dit onheil te ontgaan; Dits geen wil; tis haar moeder:

 

Daar zij spijs:^l maar t'verstant (dat Godt als een behoeder,

 

en Vader vande wil u gaff) zeijt, tis Fenijn,

 

daar wort^m geen will, aldoett u honger smert en pijn;

165

Of komter goede spijs, en krijghdij wil om t'eeten,

 

zeijt u gedacht t'is vastel-dach, en u geweeten

 

de kerk is onderdaan,ⁿ die wil gaat flux te niet;

 

zoo neen;^o en dat^p u een^q een duijzent kroonen^r biet,

 

of eer, of staat, of zulx ijet^s dat ghij acht hoogh-waardich

170

na u verstant^t ghij wort of weijgrich, of wil-vaardich:

 

Hier blijkt de wil te zijn een werk-vooghd^u in u hert,

 

door rêen-beraat uijt neijgingh' zij gebooren wert:

 

De neijgingh een gront-oorzaak aller scheps'len werkingh^v

 

is, en zij strekt altoos tott heijl en tott versterkingh:

175

In schepsels rede-loos^w daar werkte' als oppervooghd;

 

In t'reedelijke dier (hoewel s'ook zullix pooght)

a wijst terug naar ze in vs. 155

b krachtig

c al naar

d sterk, kloek

f overdenk (dit)

f het zegevieren van de overgeërfde mening die het verstand (d.i. de rede in werking) voorafgaat

g dit belangrijke feit, nl. de hoofdletter uit het boek der natuur, het schepselboek

h drang uit het lichaam voortkomend

i de gedachten, zie de aant. bij vs. 148

j neiging van de ziel, een aangeboren potentie van de ziel

k aanzet

l gesteld dat er eten is

m ontstaat

n het woord is hier bijv.naamw.: onderdanig

o indien niet (nl. indien de wil niet ondergaat)

p indien

q iemand

r ongeveer duizend kronen

s iets dergelijks

t in overeenstemming met uw verstand (inzicht)

u iemand die macht heeft in het werk dat hij moet verrichten, en die macht ontleent aan een instantie boven hem, i.c. her verstand

v handelen

w redeloze schepsels = de dieren; zie de aant.

[p. 128]

 

daar mach het reen-beraat haar wel, of qualijk stuijren;

 

Genegentheijt tott goett strekt;^a Doch blint van Natuijren^b

 

is zij, zij drijft den mensch (zoos' al t'geschapen doett)

180

dat hij niet anders mach als trachten na haar boett;^c

 

En meest na t'meeste goett;^d Het swaarste moet meest weghen;

 

hier mach wil, noch verstant, noch ziel-kracht strijden teghen:

 

Weet,^f en heijl-geerich, minnend' t'schoon, en t'schoonste meest,

 

Eerbarmich, kinder-lievich, dankbaarich van Geest

185

zijn w'al gelijk geneijgt; dees^f niemant mach verwerpen,^g

 

de snoodste schelmen niett hoes' òòk haar sinnen scherpen.^h

 

Is al ons neijgingh goett? is zij alleen die roert?ⁱ

 

waan komt het quaat dan her?^j De valsche schijn vervoert;^kl

 

De vrek, de dief, de moorder achten t'gelt-verkrijgen

190

voor heijl, voor schoon; dit doett haar^m liegen, stelen, krijghen.ⁿ

 

Natuijrlijk^o lieft de Moer het kind; doch mis-verstant,^p

 

of waan-Goods-dienst macht haar doen werpen inden brant:^q

 

Dien^r wel-lust, staat, of eer schoon schijnen, en hòògh-waardich

 

hij moets' uijt neijgingh lieuen, en wort dies onaardich.^s

195

Brenght snoode^t wraak, en faam (het alder-ijlste^u niett)

 

niet door waan-waardicheijt^v de grootst' in groot verdriett?^w

 

De neijgingh die haar^x t'hooghste goett in haren ooghen

a genegenheid (= neiging) streeft het goede na

b blind van aard (nl. blind voor het verkrijgen van deugd), hetgeen impliceert dat zij geleid moet worden

c streven naar bevrediging

d het hoogste goed

f lees: weet-geerich

f wijst terug naar vs. 184

g zich ontdoen van

h hoe zij zich ook in hun geest inspannen

i beweegt, (de ziel) in beroering brengt, of, tot handelen aanzet

j waar komt het kwaad dan vandaan

k verleidt

l d.i. het antwoord op de eerste helft van het vers

m hen

n vechten

o van nature

p een redenering berustend op onjuiste gronden

q in het vuur

r aan degene wie

s van zijn (natuurlijke) aard vervreemd

t boosaardige, verderflijke

u het allerleegste niets

v de (toegekende) waarde / waardigheid is een waan, geen werkelijkheid

w ellende

x hen, nl. de grootst' vs. 196

[p. 129]

 

te lieven port,^a is goett, door waan zijn zij bedrooghen;

 

dat^b zij een ijle niet,^c het onheijl,^d quellich^f quaat

200

zich achten t'hooghste goett; Ia meenich willich laat

 

zijn lust, zijn gelt, zijn staat door mis-verstant gedreven

 

om wraak, om hoeren-min, zijn eer, zijn lijf, zijn leeven:^f

 

Teelt^g neijgingh, en verstant noot-wendich^h wil in mij?

 

heb ik geen willekeur?ⁱ is mijn wil dan onvrij?

205

geen wil is vrij, die moett verstant, en neijgingh volghen;

 

maar vrije wille-keur (zoo ghij niet zijt verbolghen^j)

 

(of door moetwil verstokt^k) is bij de mensch: vermoeijt,

 

verhitt, en dorstich weest daar kil-kout water vloeijt,

 

Heijl-geericheijt die port u dorst-smert. te verzaden;

210

Te mijen portze òòk des koude waters schade:

 

zoo strijden meesten tijdt de neijgings tegens een;^l

 

Daar hebdij wille-keur te kiezen een van tween:

 

Doch moett u wille-keur nootwendich zijn geneghen^m

 

na t'gheen in u beraat op die tijt meest zal weghen:

215

Is u beraat bedachtzaam, langhzaam, recht, en slecht,ⁿ

 

genegentheeden heijlzaam leijden u te recht:^o

 

maar zoo onandacht u, of eijgen-wil^p beheeren,^q

 

licht zal u wille-keur van heijl tott onheijl keeren.^r

 

Is eijgen-wil ijet aars als wil? doet ons t'beduijt;^s

220

Natuijrlijk^t is de will, en wel gegrontt^u, die spruijt

a aanzet

b zodat

c een zinledig niets

d het tegengestelde van heijl, niet onheil in onze zin

f dat kwelt

f de structuur van vs. 200b-vs. 202 is de volgende: a. van Ja t/m gedreven; b. van om t/m leeven; zie de aant.

g brengen voort

h onontkoombaar (door determinisme)

i vrije keus

j door toorn meegesleurd

k verhard

l tegen elkaar

m zich gedragen in overeenstemming met hetgeen

n op eenvoudige wijze

o naar het goede doel

p eigenzinnigheid

q in hun macht hebben

r zich afwenden van ... naar

s verklaart het ons

t in overeenstemming met de natuur

u op deugdelijke gronden berustend

[p. 130]

 

uijt recht verstant,^a en neijgingh beijde recht natuijrlijk;^b

 

recht ist verstant dat in haar rechte waarde^c puurlijk^d

 

de dinghen acht, en lieft: maar zoo u eijgen-zin

 

der dinghen rechte waarde acht of meer, of min,^f

225

Wilt ghij het schijn-heijl kiesbaar, t'kiesbaar waar-heijl achten,^f

 

of eijgen schatten^g t'geen niet heel staat in u machte,

 

zoo teelt de eijgen-min de eijgen-wil onwijs:^h

 

Natuijrlijkⁱ hongher hebt, en slechte voebaar spijs,^j

 

genegentheijt Natuijrlijk portt u om te eeten,

230

die baart dan voort een wil geteelt in u door t'weeten

 

des spijzes deuchd:^k in t'eeten zoo geniett ghij lust,

 

die volght zoo waar Natuijrs behoefte wert geblust:^l

 

Die neijgingh, het verstant, de wil, het lust gevoelen

 

zijn noch Natuijrlijk goett: Na hongher-smerts verkoelen^m

235

zoo ghij dan eeten wilt om lekkerheijts genott,

 

die wil, verstant, en neijgingh strijden teghens Godt,

 

Natuijr-begeert,ⁿ en heijl: t'Natuijrlijk hongher-boeten

 

dat sterkt u lijf, an t'lijf-heijl hanght lijf-lusts versoeten;^o

 

maar t'lichaam krenkt zoo wie lust tott een eijndt^p verkiest,^q

240

dies^r hij lijf-heijl-genott,^s ook rechte lust^t verliest;

 

Natuijrlijk, Godlijk, goett is honger-blussings neijgen:^u

a de recta ratio, een potentie die de mens onderscheidde van de dieren, die de mens met God verbond. Deze potentie had God in de mens gelegd, in christenen zowel als heidenen, een gids naar de waarheid, een gids voor een zedelijk gedrag; zie ook vs. 222

b beide volkomen in overeenstemming met de natuur, de ‘dienstmaagd’ Gods

c op hun juiste waarde

d op een zuivere wijze

f of overdrijft, of verkleint

f indien gij het schijnheil dat gekozen kan worden wilt zien als het waarachtige heil dat (eveneens) gekozen kan worden

g beschouwen als uw bezit

h dwaze op zichzelf gerichte wil

i op natuurlijke wijze

j eenvoudig voedzaam eten

k die brengt dan vervolgens een wil voort, in u gewekt door de kwaliteit van het voedsel

l die volgt namelijk wanneer de natuurlijke behoefte wordt bevredigd

m verminderen, tot bedaren brengen, stillen

n natuurlijke begeerte (afhankelijk van strijden teghens)

o het zoete gevoel van lichamelijke lust

p een doel

q onderw. van krenkt = verzwakt, schaadt

r daarom

s het genot van lichamelijk heil (welzijn)

t lust die in overeenstemming met de natuur is

u neiging van het stillen van de honger

[p. 131]

 

niet t'lekker lusts-bejach,^a dat is geheel u eijghen:^b

 

Dees eijgen-zinlijkheijt,^c Natuijr-behoeftes zil,

 

en neijgingh, gansch verkeert,^d en teelt zoo eijgen-will;

245

Wort die dan vierich,^f wenktse d'heet-bloedighe krachten,^f

 

zoo worts' een moet-will trots,^g die strak^h met volle machte

 

geheel den mensch beheertⁱ zoo langh die hitte duurt;

 

haar Anwensts eelt^j ook meenich eewelijk bezuurt;

 

zulk' eijgen-zinnicheijt, en eijgen-wil trots moedich^k

250

de menschen meest beheert,^l en maaktze zoo verwoedich,^m

 

dat zij haar eijgen aart, haar heijl, haar goett, haar rust

 

verzuijmen,ⁿ tis^o in haar door mis-verstant geblust:^p

 

maar die door achterdocht^q kan eijgen-zin begeven,^r

 

en Christelijk onnoosle kintsheijt wil ankleven,^s

255

die^t zal door waarheijts kennis waarlijk worden vrij

 

van eijgen-zin, en wil,^u God-volghigh, vreedich, blij:

 

Hij volght d'onnoosle kintsche Neijgingh der Natuijren^v

 

(als Sokrates) die moet hem^w (bidt hij) tott Godt stuijren.

 

De schijn-geleertheijt lastert,^x of houtt mij voor zott;^y

260

zij dedent Sokrates, en Christus was van Godt,

 

van Heijl, van wijsheijt verr',^z hij sufte in haar zinne,^aa

a het streven naar de lust van het lekkere

b dat maakt gij geheel zelf

c het volgen van egoïstische neigingen

d verandert geheel en al het zout van de natuurlijke behoefte en neiging, de aangename streling van enz.

f ‘pept die zich op’

f zie de aant.

g zie aant. bij vs. 245

h weldra

i regeert

j haar eelt (verharding) van de gewenning

k hovaardige agressieve eigenwil

l hebben de mensen het meest in hun macht

m doldriftig

n verwaarlozen

o de t vat de vorige zin samen

p uitgedoofd

q overdenking, nadenking

r opgeven

s hechten aan

t wijst terug naar vs. 253-254

u lees: eijgen-wil

v de natuurlijke neiging die als die van een onschuldig kind is

w die (d'onnoosle ... Natuijren) moge hem

x spreekt kwaad, tast mijn eer aan

y houdt mij voor dwaas

z Christus had niets te maken met God, heil en wijsheid (was ver van God enz.)

aa hij maalde naar hun idee

[p. 132]

 

hij revel-kald'^a als ik, hij hadd' de Duijvel inne,^b

 

als^c hij de schijn-geleerde kerrik-vooghden^d blintt^f

 

beveelt^f eenvoudich slecht^g te worden als een kintt:^h

265

Deesⁱ heb ik op mijn zij 'k veracht het kribbich vlechten

 

haars schik-besluijtens-kunst,^j haar reen-loos^k reen-bevechten:

 

zoo Aristotels feijl^l door erf-leer^m haar an-kleeft,

 

en meer als Christus waarheijt aanzien bij haar heeft.

 

Acht ghij haarⁿ aan-zien kleijn, en al haar grootsche klerken?^o

270

Doch^p onderwerpt u zin^q de Algemeene Kerke^r

 

De waarheijt slecht, en recht: wie die alleen bemintt,

 

en treet in t'perk^s t'is wel als zij u reklijk^t vintt.

 

Zij zij alleen u witt;^u niet overwinningh-luste,^v

 

die^w u weet-giericheijt^x (door neijgingh boett) geeft ruste;

275

G'lijk al onnoozel kindsche neijgingh drijft tott goett,

 

Weet-geericheijt voor al die puur na wijsheijt spoett

 

om die Goods eijghenschap^y te worden meer deelachtich,

 

en wijsheijt dieze krijght die maaktse goett, en machtich;^z

a sloeg zotte praat uit

b hij was door de duivel bezeten

c toen

d geestelijken, hier: de schriftgeleerden

f achtergeplaatst bijv.naamw.

f aanmaant

g gewoonweg eenvoudig

h verwijst naar Matth. 19:13-15

i Sokrates en Christus

j het prikkelbaar ineenvlechten van hun redeneerkunst (door syllogismen)

k redeloos, dom

l de dwaling van Aristoteles

m door wat hun geleerd is

n wijst terug naar Aristoteles feijl

o al haar hoogmoedige geleerden

p in allen gevalle, hoe het ook zij

q uw geest

r de universele kerk voor alle tijden, alle volken en plaatsen; hier: een door ieder altijd en overal gerespecteerd gegeven = inhoud vs. 271a

s stelt zich op tegenover anderen

t soepel, tolerant, toegeeflijk, tegengestelde van ‘star’

u zij (de waarheid) moet alleen uw doel zijn

v niet de lust verbonden aan het zegevieren (nl. in het perk)

w wijst terug naar Zij in vs. 273

x uw begeerte te kennen (nl. de waarheijt, dus morele waarden)

y nl. de wijsheid, één van Gods attributen

z Zoals de onschuldige kinderlijke neiging in haar totaliteit op het goede gericht is, doet dat voor alles de weetgierigheid, die zich op een zuivere wijze haast naar wijsheid om die Gods eigenschap in hogere mate deelachtig te worden, en de wijsheid die zij verwerft maakt haar goed en machtig

[p. 133]

 

Heijl-geericheijt, die u tott heijl-bejagingh^a dringht^b

280

en van verscheijden Heijl^c het meest^d te kiezen dwinght.

 

Natuijrlijk t'grootste heijl de grootste Neijgingh boetingh^f

 

is, zulke neijgingh boett geeft ook meest heijl-verzoetingh:^f

 

liefd' tott het schoonste schoon al andre neijgingh-kracht

 

voortreft;^g maakt datmen d'andre teghens haar kleijn-acht,^h

285

Ia wederstreeft;ⁱ wie wraak, of min^j zoo heeft verheven

 

dat hijze dient alst schoonste schoon; die wort gedreven^k

 

dat hij verzuijmt^l zijn ziel, ook lijf-gezontheijt derft:^m

 

ja om dit zellfsⁿ gemaakte schoon zelf^o willich sterft,

 

na waard' Natuijrlijk is:^p doch onder alle dinghen

290

geen schoonder schoon als Godt, dies dringht ons zonderlinghe^q

 

dees schoonheijts liefde^r Godt te lieven boven al,

 

als hij maar wort gekent; En uwen weet-zucht zal

 

u Godt doen kennen, wilt ghij bidden, ende waken;^s

 

Oòk t'leelijk heijl-loos quaat-doen kennen, ende laken.^t

295

Barmharticheijt, en kinder-liefd òòk niet alleen

 

zoo wijzen^u Godt, en t'goett: maar maken u gemeen

 

met Godt;^v die Neijgingh-boett die maakt u goett na wenschen;^w

 

zij maakt u als een Godt der hulp-hoeftighe menschen;

a streven naar heil

b met kracht aanspoort

c van verschillende soorten heil

d het beste

f In overeenstemming met de natuur bestaat het grootste heil in de bevrediging van de grootste neiging

f het aangename gevoel dat heil schenkt

g overtreft

h geringschat

i zich afzet tegen

j sexuele liefde

k die wordt ertoe gebracht

l verwaarloost, veronachtzaamt

m verliest

n zelf

o zelfs

p wat naar de waarde (die men eraan toekent) overeenstemt met de natuur

q in het bijzonder

r onderw. bij dringht (vs. 290)

s verwijzing naar Mark. 13:33; de opwekking tot bidden en waakzaam zijn komt vele malen in het N.T. voor, zo ook bij Spiegel

t lees: En uwen weet-zucht zal òòk enz. t'leelijk van het quaad staat tegenover de schoonheid Gods; laken, afkeuren, verwerpen

u wijzen op, doen u denken aan

v brengen u in gemeenschap met God; na wensche: zoals wenselijk is

w (zoals God de toeverlaat der mensen generaliter), zo kunt gij een steun zijn voor hen die hulp nodig hebben

[p. 134]

 

Ia deze vonk alleen u krachtich overtuijght

300

dat Godt in u zij; dat zich ook zoo t'uwaarts buijght

 

het heel-barmhertich Goett;^a U hert dat moett verheughen^b

 

door t'voelen van zijn liefd: maar meer heijl ist te meughen

 

zelfs heijl-rijk^c hebben lief, als lief gehadt te zijn;

 

Hij^d weet dat die^f daar door wort vrij van ik, en mijn:

305

Waar ikheijt^f is bij heijl-zucht zelfs om te genieten^g

 

daar quelt heijl-dervingh,^h en verlies-anghst moett verdrieten:^ij

 

maar daar vernoegingh^k is, is wenschelijke rust:

 

liefd' en goedadicheijt^l die geven d'hooghste lust

 

den mensch, als zij^m na wenschⁿ dees neijgingh in hem stelpen,^o

310

waar toe genegentheijt tott dank òòk meest^p kan helpen,

 

tott u heijl: Godt u staagh oorzaak te danken geeft,

 

dat ghij ziett, dat ghij denkt, dat ghij weet, dat ghij leeft;

 

zijn licht, lucht, kost, en kleedt, zijn gaven meenichvuldich

 

die maaken dat ghij staagh zijn goetheijt dank zijt schuldich.

315

En dankbaarheijt doett u noch zelfs de meeste deucht,^q

 

Een dankbaarich gemoett is d'alderhooghste vreucht.

 

Een wel-genoeghen ist^r an jonst-genott,^s geneeghen

 

tott jonst-vergeldingh^t staagh^u met lust waart valt geleghen;^v

a nl. God onder het aspect van Zijn goedheid (bonitas), één Zijner attributen; die goedheid is barmhertich, meedogend, d.w.z. bereid de mens in zijn zwakheid bij te staan, (die zwakheid dus vergeven)

b zich verheugen

c zegenrijk, tot heil, (nl. van anderen) vgl. bk. I, 545

d God

f diegene, nl. die liefheeft

f egoïsme, eigenliefde

g om zelf te genieten

h het missen van heil

i vrees voor verlies (nl. van heil) moet smart doen, bedroeven

j wanneer iemand bij het verlangen naar heil zichzelf te zeer op de voorgrond stelt (om zelf te genieten, dus te egocentrisch is), dan is het missen van heil een kwelling en bestaat een voortdurende vrees het heil te verliezen

k tevredenheid, voldaanheid (met het verworven heil), deze in tegenstelling met de ikheijt en om zelf te genieten (vs. 305)

l liefde tot God en de naaste (voorschrift van Jezus. Matth. 22:36-39) en mildheid, weldadigheid, de liefde in daden omzetten

m nl. liefd' en goedadicheijt

n in overeenstemming met wat iemand wenst: dees neigingh: deze neiging, nl. het verlangen naar heil

o in zich bevredigen

p vooral, inzonderheid

q komt u zelf nog het meest ten goede

r het (nl. een dankbaarich gemoett) is een welbehagen, een vreugde

s in het genieten van (verkregen) gunst

t gunst aan anderen te vergelden

u bijw.bep. bij geneeghen of bij met lust, bij voortduring

v waar het gelegen komt, waar het onder gunstige omstandigheden geschiedt, waar het gunstig ontvangen wordt

[p. 135]

 

Dies is, en leijt tott heijl dees ziel-geneijghtheijt zoett,^a

320

is^b in t'ontfangh', en in t'beloonen neijgingh-boett:^c

 

Dus aller neijgings boett^d u leijden tott vernoeghen,

 

tott rust, tott heijl, tott Godt, die al t'Natuijrlijk wroeghen,^f

 

nood-dwangh,^f anprikkelingh des neijgings^g maakt, dat strek

 

in alle schepsels tott volmaaktheijt:^h menschen gekⁱ

325

ziett u schort niett, als^j slechte^k neijgingh-boett hoogh-waardich,

 

ziett dat ghij sluijt dit heijl niet uijt u hert onaardich^l

 

door achteloos verzuijm, door mis-verstant verkeert;

 

dit ist, dit ist alleen, o mensche dat u deert;^m

 

daar ist daar ghij u vlijt, en pontⁿ in mooght besteeden,

330

daar hebdij toe dees Neijgingh, daar toe hebdij reeden;

 

Dit ist dat tott u heijl leijt, ook dat u verdoemt,^o

 

en maakt u snooder dier,^p als die ghij rêen-loos noemt.^q

 

De hont die knaaght het been met lust, met grooten vlijte,

 

Een grooter blaffert wil dat nemen, of hem bijten,

335

hij mijdt de smert, begeeft dees,^r zoekt een ander lust:

 

Maar Meneläus bruijkt min reens,^s die^t in onrust

 

zich, en de werelt stelt door moort, door oorlogh brandich,^u

 

wats hier de schort?^v alleen dat hij is mis-verstandich.

a lees: Dies is zoett, en leijt enz.: daarom is deze zielsroering (nl. dankbaarheijt vs. 315) aangenaam en leidt tot heil

b lees: Dies is

c in het ontvangen en vergelden van gunst is bevrediging van neiging

d de bevrediging van elke neiging

f al het kwellen, wanneer men in strijd met de natuur handelt

f dwingende noodzaak (nl. ten opzichte van de dingen die moeten gebeuren, die men moet doen)

g stimuleren van neigingen

h hetgeen in alle schepsels moet strekken tot volmaaktheid, perfectie

i dwaze, onwijze mensen

j zie, u ontbreekt niets dan

k eenvoudige

l in strijd met uw natuur

m schaadt

n verwijst naar Luk. 19:11-27, zie vs. 82 van dit boek

o ten onder doet gaan, als schuldig (tegenover de goddelijke wetten) veroordeelt

p verdorvener schepsel

q als die (nl. de schepsels) gij redeloos noemt

r geeft deze (nl. lust) op

s minder rede, redelijk overleg

t als hij

u verwoestende oorlog

v wat is er hier mis

[p. 136]

 

T'verliezen van een hoer^a is dat zoo grooten zaak?

340

of eijscht de reeden datmen weegh' zoo zwaar de wraak?

 

doett Sokrates alzoo? doen hij eens was gestooten,^b

 

en zijn na-volgers^c (blint in t'ongelijx vergrooten)^d

 

hem rieden dat hij zich beklaghen zou voor recht,^f

 

en of^f t'een Ezel waar, zoud' ik in woort-gevecht^g

345

òòk met hem treen? zeijd hij. Diogenes een jonghen

 

zach drinken uijt zijn hant; dit heeft hem voort^h gedronghenⁱ

 

zijn nap te werpen wegh, blij, dat hij min behoeft;

 

In t'jegen deel zitt Alexander heel bedroeft

 

Nu^j al des werelts Heer, alleen door t'ouerweghen

350

der wereld-meenichts-droom:^k Dus isser veel geleghen

 

an recht,^l of mis-verstant van elke dinghs waardij:

 

T'rijk^m weijgert Numa eerst, wil liever leeren vrij,ⁿ

 

verbeeden^o neemt het^p an, bevooght^q het goedertieren;^r

 

En Sijlla raakt door moort, en schen-daad^s an t'bestieren;

355

Daar na verlaat hij t'rijk door heerschens last beswaart:

 

Het recht, of misverstant maakt goett, of quaat van aart:

 

Wat drongh eerst Numa om zich zelven te verschoonen?^t

 

en na^u in dienst te treen? t'begin, en t'eijnd bethoonen^v

 

dat hij dees hoocheijts last voor zich niet heijlzaam acht;

360

doch uijt barm-herticheijt anvaarde d'opper-macht:

a Helena, hoer genoemd, omdat zij haar man Menelaus verliet en met Paris naar Troje ging

b een stomp had gekregen

c leerlingen

d in het opblazen van het aangedane onrecht

f voor het gerecht

f onderstellend voegw.: indien

g debat, twist-gesprek

h terstond

i ertoe gebracht

j alreeds

k door te denken aan de droom van de vele werelden

l lees: recht-verstant

m de heerschappij

n wil liever vrij aan zijn vorming werken

o door smeken overgehaald, bewogen

p nl. T'rijk

q bestuurt

r rechtvaardig

s schandelijke daad

t zich terug te trekken, zich te verontschuldigen

u later

v geven er blijk van, laten zien

[p. 137]

 

D'een^a kent der dinghen aart, en draaght zich dies Natuijrlijk;^b

 

en d'ander^c door onkund sneeft voor, en na balstuijrlijk:^d

 

Dus hanght al s'menschen heijl an t'dingh waardeeren recht;^f

 

Maar om t'verschil in deezen was oijt^f meest gevecht,^g

365

niet in t'gemeen^h alleen; maar bij school-wijze menschen:

 

D'een hecht an lust;ⁱ in deuchd stelt d'ander al zijn wenschen:^j

 

De derde deijlt het goett in driederleij geslacht,^k

 

des ziels, des lijfs, en diemen der Fortuijnen acht:

 

zulk zeijt daar is niet zeekers als het komt op t'knijpen:^l

370

Een ander dat wij zwaarlijk zeekers ijet^m begrijpen:

 

Geenⁿ zeijt, Ik weet alleen dit dat ik weete niett,

 

Dat recht^o is alsmen hoogh op Goods alwijsheijt ziett:^p

 

T'en is geen mensch van nood'^q Goods wijsheijt te door-groeven;^r

 

T'schijnt billik doch,^s dat zij zoo veel alsse behoeven

375

hier^t vinden weet-zuchts boett,^u mits dat^v geen schepsel derft^w

 

hun neijgingh-boett;^x Een steen, een boom, een beest verwerft

 

voor zijn genegentheijt ook middel die te boeten;

 

zou dan de mensch alleen in onvernoeghtheijt^y wroeten?^z

 

Natuijrlijk?^aa dat zij verr', de grontt van haar verscheel^bb

a nl. Numa

b en gedraagt zich daarom in overeenstemming met de natuur

c Sulla

d gaat te allen tijde eigenzinnig te gronde

f aan het naar juiste waarde schatten van alles om ons heen

f te allen tijde, altijd (zie voor vs. 369-372 de Inleiding)

g de grootste twist

h onder het grote publiek (alleen)

i de een kent waarde toe aan lust

j de ander stelt al zijn verwachtingen in de deugd

k de derde deelt het goede (bonum) in in drieërlei soort

l als het erop aankomt

m iets zekers

n gene: weer een ander nl. Socrates

o juist

p als men Gods alwijsheid hoog waardeert

q geen mens heeft het nodig

r doorvorsen

s het lijkt toch rechtmatig

t op aarde

u bevrediging van hun drang te weten

v omdat, aangezien

w mist

x de bevrediging van de neigingen die hun (ad sensum geconstrueerd) eigen is

y onvoldaanheid

z hulpeloos ronddraaien

aa van nature, ligt dit allemaal in de natuur? Is de natuur daaraan schuldig?

bb hun gebrek aan overeenstemming (wijst terug naar vs. 366-371)

[p. 138]

380

komt niet door nood-drufts feijl;^a maar ikkers weeten-veel.^b

 

Het kint met Aasem-haal, met zuijken,^c met beweeghen

 

heeft middel om te boeten^d daart toe is geneeghen.

 

Heeft het an lucht, an zok,^f of roeringh-tocht^f gebrek,

 

het derft dies macht te krijghen wasdoms groeij-bestek;^g

385

Derft òòk het kruijt^h of bòòm de zon, of was-baarⁱ aarde

 

zoo wortett nimmermeer een ciersel^j vande gaarde:

 

Daarom zoo deez' of die dit, of dat komt te kort,

 

dats geenzins blijk^k dat dies zijn heele aart ijet schort.

 

zijt ghij geneijght tott weet,^l en heijl-zuchts-boett verzoetingh,^m

390

ontwijflijk na u aart vint ghij òòk neijgings boetingh;ⁿ

 

Wort elk meest door verzuijm, en erref-zond verrokt,^o

 

of doolt hij die te veel erf-mis-verstant^p inslokt?

 

dit vesticht^q niet dat niemant dies komt tott bezinningh'

 

tott kindsch' onnoozelheijt,^r tott die sphinx overwinningh.^s

395

Ik weet wel dat ik hier ijet held-achtichs^t besta,^u

 

dat ik met Herkles tegens t'hooft-rijk Hydra^v sla;^w

 

dat heele werlden nu zijn in verkeerde wennis;^x

 

dat elk een Christen heet, heel zonder Christe kennis;^y

a door een fout in wat zij nodig hebben

b (door) duivelse veelweterij

c zuigen

d bevredigen

f zog (moedermelk)

f begeerte zich te bewegen

g het groeipunt waartoe de wasdom (op een bepaald ogenblik) komt

h plant

i aarde die groei in zich draagt, vruchtbaar

j sieraad

k bewijs

l lees: weet-zuchts-boett verzoetingh

m indien gij streeft naar het zoete (aangename) gevoel dat de bevrediging van weet- en heijlzucht - de begeerte naar (morele) kennis en heil - meebrengt

n ongetwijfeld vindt gij ook de bevrediging van die neiging in overeenstemming met uw (natuurlijke) aard

o van het (goede) doel afgehouden (weggerukt)

p het misverstand dat geërfd wordt, dat van geslacht op geslacht overgaat, het dogma van de erfzonde

q legt niet vast, bevestigt

r tot de onschuld van een kind

s overwinning op die sphinx nl. de erfzonde

t iets heldhaftigs, iets dat tot de werkingssfeer van een held behoort

u onderneem

v een negen-koppige waterslang door Hercules overwonnen

w vecht

x dat talloos velen zich verkeerde gewoonten hebben aangemeten

y zonder kennis van de christelijke leer

[p. 139]

 

Doch zellefs in zijn Eeuw^a wie heefter^b doe ontwaakt?^c

400

Hij deed' Mirakels^d veel; maar heeft hij oijt gemaakt

 

de zotten wijs? of reijn van harten den verkeerden?^f

 

Wie brocht hij tott bezinningh oijt der schrift-geleerden?

 

zij zijn te zeer begoochgelt^f door haar schoolsche praat;^g

 

zou ijmant hem verstaan eer hij zich zelf verstaat?^h

405

Dus zijns' in onsen eeuwⁱ meest zellefs^j te bespotten,

 

die om de zotten wijs te maken zich verzotten:^k

 

Wie bett ziett, beeter leef,^l God-volgich, simpel,^m slecht,

 

keer zich niet an zijn naastens feijl:ⁿ maar leve recht,

 

en laat de werrelt werren,^o schrijven, kijven, rasen,^p

410

het is zoo t'was meest krijten meest de meeste dwazen.^q

 

k'weet dat het haar een droom schijnt dat ik u voor-stell:^r

 

maar die^s uijt d'algemeene eijgen-willes-hel

 

ontwaket, en ontvlucht; ziet en zeijt onverbolghen,^t

 

dat niemant Christen is, of hij moet Christum volghen,

415

eerst door bezinnings zeegh, en door ootmoedicheijt

 

die^u Heijlandt^v geeft tott Heijl zijn aart, zijn goedicheijt,^w

 

Dit valt^x niet zonder eerst te worden reijn van herten,

 

dan zietmen Godt, en t'goett:^y zoo langh u Ikkers^z smerten,

a in Zijn (Christus') tijd

b heeft Hij er

c wakker geschud

d wonderen

f de zondigen, de verdorvenen

f betoverd

g onzin; aangeleerde formalistische kennis

h zou iemand Hem begrijpen voor hij zelfkennis heeft

i in onze tijd

j versterkt zij, dus: zij zelf

k zo dwaas zijn

l wie een beter inzicht heeft, leve beter

m argeloos

n bekommere zich niet om de fouten (tekortkomingen) van zijn naaste

o het oneens zijn, in verwarring verstrikt blijven

p als ontzinden tekeer gaan

q meestal schreeuwen de grootste dwazen het meest, hardst

r dat het hun (de dwazen) iets onwerkelijks, iets dat niet bestaat lijkt, wat ik u voorhoud

s degene die

t komt tot een inzicht en zegt zonder zich boos te maken (in tegenstelling tot de wereld vs. 409)

u hervat die (vs. 412); die = diegene (dativus) aan diegene

v lees: de Heijlandt

w aan diegene geeft de Heiland zijn aard (natuur), zijn goedgunstigheid

x gebeurt

y het goede (bonum)

z duivels (zelfst.nw.); smerten is een werkw.-vorm, die parallel loopt met drukt (vs. 419) in de betekenis van pijnigen

[p. 140]

 

of eijgen-will noch drukt,^a zoo koomtmen tott geen heijl

420

dat heelt;^b wie die ontwort^c die ziet (nu wakker) t'feijl

 

daar t'ellik schort,^d dat zij door t'zellef-wijs^f verkiezen

 

van heijl, van goett in schijn^f t'waar-heijl, en goett^g verliezen;

 

De sneuvel-boom^h die in elx hert verhevenⁱ staat

 

is wikken na haar zin,^j en achten goett, en quaat

425

dat in zich^k van Natuijr^l noch goett, noch quaat kan wezen;

 

waan-kennis^m die belett dat zij geenzins geneezen:

 

Elk onderzoek zijn hert, en zie daar waart hem faalt;ⁿ

 

Heijl-loosheijt^o heeft den mensch zelfs op zijn hals gehaalt:

 

Maar Christus vrijt van deese knechticheijt der zonden^p

430

wie met zijn pont wort trouw in woeker-winst bevonden,^q

 

die ziet, en lieft waar-heijl, en leeft dies onbedroeft;^r

 

O mensch u wensch is kleijn kendij u kleijn behoeft;

 

U lijf heeft slechte^s kost, en kleed alleen van noode;

 

U ziel wijsheijt, en goetheijt,^t leeft van s'Hemels broode:^u

435

Wilt ghij zien wat^v verstant, en neijgingh zij gezontt,

 

wat wil, en wat begeert dat recht zij, en gegrontt

a zijn kracht toont

b genezing brengt

c wie daarvan (nl. de eigenzinnigheid en eigenwil) afstand doet

d (de fout, tekortkoming) waaraan het bij iedereen ligt, waaraan iedereen mank gaat

f eigen-wijs

f bijv.bep. bij heijl en goett, dus: schijnheil en schijngoed

g het waarachtig heil en goede

h de boom die iemand doet vallen, symbool voor eigenzinnigheid en eigenwil; een toespeling op de boom ‘in het midden des hofs’, waarvan Adam en Eva de vruchten niet mochten eten. Toen ze dat toch deden - Eva werd verleid door de slang en zij haalde Adam over - leerden ze wel het goed en het kwaad kennen, maar werden ze tevens uit de hof verdreven en moesten onder grote bezwaren verder leven, zij en hun nakomelingen

i hooggeplaatst

j betekent overwegen naar hun eigen inzicht

k op zichzelf genomen (de zgn. middelbare dingen)

l van de natuur uit bekeken

m kennis op waan berustend, d.i. op ondeugdelijke gronden

n waar zijn tekortkoming zit

o onheil, ellende, verstoken blijven van heil

p dienstbaarheid aan de zonden

q verwijst naar Luk. 19:23, zie vs. 82 en de aant bij dit vers en vs. 329 van dit boek; wie met zijn gave - daarmee woekerend - trouw (aan zijn opdrachtgever God) wordt bevonden

r onbedroeft: onbekommerd o mens, gij zult weinig wensen, als gij weet dat gij weinig nodig hebt

s eenvoudige

t lees: U ziel heeft wijsheijt, en goetheijt alleen van noode

u voedsel uit de hemel, het evangelie-woord, geestelijk voedsel; zie de aant. bij dit vers

v het driemaal herhaalde wat is hier vragend voornw. attributief gebruikt in de zin van welk(e)

[p. 141]

 

ziet ofse hebben eijndt;^a wikt^b ofse zijn Natuijrich;^c

 

dan ofse zijn geteelt door eijghen-zin balstuurich;^d

 

Ghij hoeft^f wel spijs, en drank, Ghij hoeft te zijn gedost;

440

Maar niet dit zijden kleet; niet lekker drank, en kost.

 

Slecht nood-druft u Natuijr eijscht:^f kostelheijd u Ikker;^g

 

Natuijr niet, u verkiezingh dat is u verstrikker;^h

 

begeeft die,ⁱ wederstreeft hem, hij zal van u vlien;^j

 

blijft slechte neijgingh-boett u witt,^k wis zuldij zien

445

dat al des werelds wijsheijt, al des school-twists woeden

 

maar ikkerwarringh^l is, en al haar hooghste goeden^m

 

zelf-maakt' afgoderij,ⁿ een schijn, een schim, een niett;

 

Wat is haar Af-Goods-wellust-zoekings eijndt?^o verdriett.

 

De hongher-blusschingh^p krijght door neijging-boett^q welluste:

450

maar wellust zoekings lust weert lust,^r plaagt met onruste:

 

Natuijrlijk^s u vernuft^t hier speurt^u dat t'hooghste goett^v

 

geen wellust-zoekingh zij; maar slechte neijgingh-boett,

 

die blijft God-volgers witt, heeft wellust tott geselle.

 

neemt ghijz' u tott u witt,^w zoo dientz' u tott gequelle.

455

Dees eijgen-afgodt-maakingh, deeze ikkerij^x

a of ze een doel hebben, of dat zij eindig zijn, tot dat punt dat ze nog in overeenstemming met de natuur zijn

b overweeg

c in overeenstemming met de natuur

d tegendraadse

f behoeft, hebt nodig

f eenvoudige noodzakelijke behoefte eist uw natuur, of slechts noodzakelijke enz.

g lees: kostelheijt eijscht u Ikker, d.i. uw duiveltje eist kostbaarheid

h uw verleider

i laat die in de steek

j verzet u tegen hem en hij zal van u wegvluchten; verwijst naar Jac. 4:7: Zoo onderwerpt u dan Gode; wederstaat den duivel, en hij zal van u vlieden; vgl. ook 1 Petr. 5:9 en Ef. 4:27.

k doel

l twist als van duivels

m wat men als het belangrijkste goed beschouwt

n zelf gemaakte aanbidding van afgoden

o wat is het einde van hun zoeken van afgodische wellust, d.i. wellust die hun afgod - wat dat ook zij - tot object heeft

p het stillen van de honger

q bevrediging van neiging

r maar de lust van het wellust zoeken verhindert lust

s in overeenstemming met de natuur

t uw redelijk vermogen

u neemt waar

v het summum bonum

w uw doel

x op de troon zetten van het eigen ik met de associatie aan het duivelse (ikker = duivel)

[p. 142]

 

lett^a u Natuijrlijk heijl-genott,^b maakt u onvrij;

 

Weeght op dees evenaar^c al t'misverstandich sneven:^d

 

Eerst rijkdoms Afgodt, die bij elk is hoogst verheven;

 

Na u behoevens eijsch, en slecht vernufts beleet

460

is rechte rijkdom, niet als hebben kost, en kleet.^f

 

Rijk zijn zij; Ia ook Godlijk die niets niet behoeven,^f

 

en rijker noch die in t'gebrek haar niet bedroeven.

 

Des lijfs-lusts kiesbaar-heijls verwervingh^g die baart vreucht;

 

maar dervingh^h dies geen oorzaak is van ongeneucht:ⁱ

465

Die wijslijk lett op zich, en t'Goddelijk bestieren,

 

die t'alles tott zijn heijl bruijkt wijs, en goedertieren^j

 

dien wedervaart niet quaats: De rijkste die hier leeft

 

is hij die wel vernoeght met t'geen is dat hij heeft.

 

Gelijkt^k een gelt-rijk man hier bij die staagh zijn schatten

470

met Angst, en Zorgh^l bewaart,^m zijn kleeren voor de matten;ⁿ

 

zegt mij (zoo ghij Natuijrlijk vonnist) wat genott

 

trekt desen van zijn gelt? van zijn gemaakte Godt?

 

De boer na t'anghstich langh anbiddens niet verwerven^o

 

wiert rijk doen hij zijn eijghen af-Godt brak an scherven:

475

zoo wie Esoopsche wijs^p Natuijr-grondeeringh slecht

 

in allen dinghen^q volght, zij wijst hem licht te recht^r

 

der dinghen rechte waard; Aanziett de hooghe staten^s

 

die elk te hebben tracht en zwaarlijk kan verlaten

a verhindert, belet, staat in de weg

b het heilgenot dat de natuur u toestaat

c weegschaal

d dwalen door misverstand

f niets als voedsel en kleding hebben in overeenstemming met de eis van wat gij nodig hebt, is ware rijkdom

f die helemaal geen behoeften hebben

g de verwerving van het kiesbaar (d.i. het kan gekozen worden) heil van de lichamelijke lust

h gemis, ontbering

i gevoel van een tekort

j op een rechtmatige wijze

k vergelijk (hiermee)

l kommer

m bewaakt

n motten, hierin zit een verwijzing naar Matth. 6:19: Vergadert u geene schatten op de aarde, waar ze de mot en de roest verderft, en waar de dieven doorgraven en stelen

o de boer, na het - ondanks vreesachtig lang aanbidden (van zijn zelfgemaakte god) - niet verwerven (nl. van rijkdom)

p zoals Esopus dat voorschrijft

q de eenvoudige doorgronding van alle dingen op natuurlijke wijze

r naar waarheid

s kijk naar de hoge posities

[p. 143]

 

al valtet dienen zwaar, geeft hen^a de hooghe staat

480

voor haar ziel, voor haar lijf of neijgingh-boett, of baat?

 

Geen vijgh, olijf, of wijnstok mach die dienst begheeren;^b

 

D'onvruchtbaar dooren-struijk die staat na staat en eeren:^c

 

Maar zoo ghij in u grondt^d lett op der dinghen aart

 

is al des werelts eer wel een spogh waters^f waart?

485

Nochtans de schijn-geleerd', De rijk', de hoogh-verheven

 

die geven hier om t'goett, de staat; Ia lijf, en leuen:

 

maar boven wellust, eer, of gelt, of staat-geschaak^f

 

is bij de meeste meest geacht de snoode^g wraak:

 

Dit alder snoodste dinghs hoogh-achtbaare waardije

490

toont dat gemeen' wegh geen wech is:^h maar overschrijen

 

des algemeenen pads:ⁱ zoekt dat in u gemoett,^j

 

Vaart wel:^k Ghij hoeft geen leer meer: volgt ziel-neijgingh-boett.

a hun

b een verwijzing naar Richteren 9:7-15

c die naar hoge positie en eerbetoon streeft

d diep in uw hart

f een spoog of een teug water

f het roven, het bemachtigen van hoge posities, vgl. VI, vs. 416, lust geschaak

g perverse, eerloze

h dat de algemeen betreden weg (d.i. zoals iedereen handelt) geen weg is (die naar het doel, d.i. heil leidt)

i lees: maar dat overschrijen des algemeenen pads de wech is, d.w.z. dat men over het algemeen betreden pad, d.i. het door iedereen gesanctioneerde handelen, heen moet stappen

j tracht dat in uw gemoed te doen

k (Terpsichore neemt afscheid)