Hert-spiegel

[p. 90]

Hertspiegels Vierde Boeck Kleioaant.

Des Visch-dijx^a steijler^b olmen blader-rijke armen
zoo^c t'moer-licht^d runt-vleesch^e zat den tweelingh driecht^f te warmen,^g
De reuk blat-rijke^h neutt, en t'bondel mispel-lofⁱ
bekoelden bloeij-maants hitt in t'Muse-Tooren-hof,^j
tott dat haar breede schauw te melkens avontmale^k
den ganschen boomgaart roofden dagh-lichts lichte stralen.
Na na-speurs heete tocht^l mijn leergier^m hert om rust
doeⁿ jookt',^o ook oogh, en neus ter bloem, en louer-lust;^p
Elx violetten oogh-schoon, verwe-scheel geslachten^q
door lucht,^r en schou-zucht^s t'hert veel herten-vreucht toebrachten.^t
Lavenders droef-blauw^u bloem, d'eel lof smal^v Roosmareijn;
reuk-swaar Basilikom, wild balsem, Margoleijn,

a genit. van Visch-dijk = visvijver

b hoog oprijzend

c toen, op het ogenblik dat

d moederlicht, de zon

e op 21 mei verlaat de zon de stier - teken van de dierenriem - en komt in dat van de tweelingen

f op het punt staat

g dit is een tussenzin, in de druk staat hij tussen haken

h de geur verspreidende bladrijke noot

i het in bundels groeiende mispelloof

j een tuinhuis (koepel) van drie verdiepingen, beneden vierkant, dan achthoekig, bekroond door een rond houten bouwsel, waarin Spiegel zich terugtrok om te dichten en te rusten, vgl. bk. VII, vs. 59 e. vlgg.

k 's avonds op het tijdstip dat gemolken werd, ongeveer 7 à 8 uur

l de vurige begeerte tot onderzoek

m leergierig

n toen

o had een onweerstaanbare lust

p ook hadden oog en neus een onbedwingbaar verlangen zich te verlustigen in bloem en blad

q onderw. bij toebrachten (vs. 10), er staat: alle soorten viooltjes schoon voor het oog door veelkleurigheid (schonken) ...

r geur

s zucht (lust) om te tonen, te pralen

t schonken, verschaften

u donker, (het woord heeft ongetwijfeld een sterk subjectieve waarde) W.N.T./ III, VI=III, 3391, vaalblauw

v met smalle bladeren

[p. 91]

 

t'bleek roode roosgjen reuk-lief,^a staagh groen^b Lauerieren,

 

mee t'waarde^c ruijk-zoett lof en roos der Eglentieren;

15

Fiool-reukx zoete lucht, tij-loos,^d maij-bloempjens eel;

 

Angiers,^e damast-bloem,^f pluijmpjens,^g leelij witt, en geel

 

door reuk-loos onkruijt^h hier niet waren wegh geschovenⁱ

 

zoo^j nieuw-gier^k kostbaar^l pronkt in praal-kruijt-lievers hoven.^m

 

Wesⁿ walght gemeenheijt ons?^o maakt vreemtheijt goet, of schoon?

20

Wat haalt bij reuk-rijk leelij hun^p stink-keijser kroon?^q

 

Dees kooptmen graagh om t'geen zijn Heer een jaar kan voeden;

 

die krijgtmen licht te geef; zoo doet verwaantheijt woeden.^r

 

Wij achten t'dingh na waard'; Geen inlandsch nutbaar^s spruijt^t

 

verzetten^u wij om Turx onnutte bloem, of kruijt.^v

25

Met dit gepeijns al diep was s'werelts oogh^w geweeken;^x

 

des Aard-rijx swarte schauw^y die spand' haar bruijne deeken^z

 

besprengt met flonker vonken^aa om ons Aarden kreijs,^bb

 

en t'hoorenlicht^cc zijn paard' en waghen schikt op reijs;^dd

a aangenaam van geur

b altijd groen

c voortreffelijke

d een narcis-soort

e anjer

f muurbloem

g een anjersoort

h niet onkruid in onze zin; Spiegel bedoelt de geurloze geïmporteerde planten alleen om hun bijzonderheid begeerd

i achtergesteld

j zoals

k begeerte naar nieuwe dingen

l òf postpos. bij nieuw-gier, òf bijw. bij pronkt, in beide gevallen met de betekenis van ‘duur’

m in tuinen van liefhebbers van opzichtige planten

n waarom

o hebben wij een afkeer van het veelvuldig voorkomende, het alledaagse

p wijst terug naar praal-kruijt-lievers

q de fritillaria imperiales, een sierplant uit Perzië ingevoerd, die een onaangename geur verspreidde

r zo veroorzaakt opgeblazenheid waanzinnig gedrag

s nut in zich dragend, nuttig

t loot van een plant; hier: pars pro toto: plant

u verplaatsen (met de bijgedachte: stellen wij achter)

v volgens Vlaming denkt Spiegel hier aan reukeloze bloemen ‘gelyk Tulipanen en Ranunkels, herkomstig uit Turkyen.’

w de zon

x reeds diep (of: zeer diep) onder de horizon verdwenen

y de zwarte schaduw die over de aarde lag

z die trok haar donkere deken (het duister wordende firmament)

aa besprenkeld met flonkerende sterren

bb een letterlijke vertaling van orbis terrarum, dus: aarde

cc de maan; W.N.T. VI, 1093: ‘Bij dichters, in navolging van lat. cornua lunae, zeer gebruikelijk als benaming van de uiteinden van den sikkel der kwartiermaan.’

dd doet zijn tocht aanvaarden

[p. 92]

 

Te rust steegh ik om hoogh int tempeltgen der Muijsen,^a

30

Van daar scheen^b in t'zuijd-oost de Diemer zee^c te bruisen.

 

Ik hoord' een zoett geruijs dat in een hoos^d quam voort

 

al lijzelijk^e door d'Amstel tott Meer-huijsens boort.^f

 

Daar uijt zoo trad op t'landt een jongelingh onbaardich^g

 

dien volghden-negen juffers^h schoon, kuijsch, vroolijk, aardich;ⁱ

35

Een oud'-frenx^j hooren herrep^k droegh hij in zijn handt

 

gegort^l met pijl, en boogh, om t'hooft een Lauer-randt;^m

 

De maaghden hadden reedt-schap ellik zonderlinghe;ⁿ

 

De voorst^o scheen uijt een open letter-roll te zinghen;

 

Haar zuster^p met een sott-stok^q hielt de zelve thoon,^r

40

diens speel-noot^s volghd' een bok,^t zelf droegz'^u een gouden kroon;

 

De volgh-maaght^v met een uijr-glas^w bezich met antekenen,

 

dan een^x met meet-gereetschap heel bemoeijt in^y t'rekenen.

 

De naaste deeren^z speelde zoett op veel,^aa of Luijt,^bb

a vgl. vs. 4

b (in verband met wat er op volgt) leek

c Diemer meer (toen nog niet drooggelegd)

d hier is niet bedoeld de vernielende hoos, een wervelstorm, maar een onschuldige, die in de zomer optreedt, in hooilanden wordt het hooi soms hoog meegevoerd; in het Fries spreekt men van een simmertwirre

e zachtjes

f oever

g een baardeloze jongeman = Apollo; hij blijft jong, omdat hij, als zonnegod, elke dag verjongd opstaat; men meende dat de geest van Apollo neerdaalde in de muzen

h negen jonkvrouwen = de muzen

i kunstvaardich

j oud-Frankisch met de betekenis van oud-Germaans of oud-Nederlands, ouderwets, uit oude tijd

k een harp, lier, met twee uitsteeksels (horens) of van hoorn gemaakt

l zijn kleed was door een gordel boven de knieën getrokken

m lauwerkrans

n hadden ieder attributen verschillend van de andere

o de eerste, die voorop ging; hier wordt bedoeld: Kalliope; de muzen worden in de vss. 38-45 genoemd in de volgorde die overeenstemt met die van de zeven boeken, ieder boek genoemd naar een muze.

p Thalia

q de narrenkolf of zotskolf, naast de zotskap het symbool van de waardigheid van een nar

r zong op één toon (zie Inleiding, blz. lxvii)

s speelgenoot, speelmakker, hier: iemand die tot eenzelfde groep behoort

t hieruit blijkt dat bedoeld wordt Melpomene, de muze van het treurspel; zeker is dat tragedie = boksgezang, waarom is niet zeker

u zijzelf droeg

v de jonkvrouw die daarop volgde, nl. Clio, de muze van de geschiedenis

w zandloper

x bedoeld is Terpsichore, oorspronkelijk de muze van de dans; Spiegel past een andere traditie toe

y bezig met; de drukken hebben i.p.v. in met, blijkbaar een gewonere verbinding

z de volgende jonkvrouw, Erato, de muze van het minnedicht

aa = vedel = viool

bb een in de 16e en 17e eeuw geliefd snareninstrument

[p. 93]

 

maat-voeghlijk^a haar gespeel^b blies lieflijk op een fluijt;

45

Met Mercuurs stok^c de volgh-maaght^d maat sloegh voor t'verwerren;^e

 

de lest^f met boogh, en passer ooghd' maar op de sterren;

 

recht voor Meer-huijsens middel-vis-beek^g dicht omringht

 

met olm, en ijp zich zett Apollo neer, en zinght.

 

Al schijnt al t'oud verhaal^h versieringh;^ij noch in t'leste^k

50

gauw opmerk^l merkt licht dat ouw' deuntgens^m zijn de besten.

 

De waarheijt eewighⁿ was voor alle tijts geval;^o

 

Acht die Uperion,^p of duijtslijk,^q boven al.^r

 

Het outst is t'eerste naast,^s en dies meest vrij van smetten,^t

 

zij^u heeft mij als een zoon, en zon^v met strakke wetten^w

55

des kleijne werelts moer-licht^x zulker wijs gestelt,^y

 

dat haar reijn wezen nieuwlings^z niet zij naakt^aa vermelt.

 

Godvruchtich;^bb maar bewimpelt^cc datmen^dd swijns, noch honden^ee

a zich naar de maat voegend

b Euterpe, de muze der lyrische poëzie

c Mercurius-staf, een staf waarom heen twee slangen kronkelen, en aan het eind waarvan twee vleugels bevestigd zijn

d nl. Polyhymnia, oorspronkelijk muze van de hymnen

e om in de war raken te voorkomen

f de laatste, Urania, muze van de sterrenkunde

g de visvijver (zie vs. 1 van dit boek)

h alle oude verhalen

i verzinselen

j de; is hier geen leesteken, maar weglatingsteken voor e

k tenslotte

l schrandere aandachtigheid

m oude liederen, oude wijzen

n de eeuwige waarheid = God

o voor alle lotsbeschikkingen die zich in de tijd voltrokken

p zie die als (of: noem die maar) Hyperion

q in het Nederlands

r boven alles, d.i. de etymologische betekenis van Hyperion

s het oudste is het dichtst bij de oorsprong

t daarom het zuiverst

u de waarheijt (vs. 51)

v de zoon van Hyperion van de zon, Helios

w met strenge regels

x de bron van licht voor de mens

y op zulk een wijze het aanzijn gegeven

z nieuwelingen, oningewijden

aa duidelijk, ondubbelzinnig

bb lett. Godvrezend, hier: zonder dat men Gods wezen geweld aandoet, eerbiedig

cc versluierd

dd opdat men

ee slampampers noch domkoppen

[p. 94]

 

haar^a rooskens stroij op pêen^b onrijp te zijn verslonden:

 

Dies heeftmen onder bolster, schors en dop gedekt

60

oijt,^c wat tott nutte leer, en heijl der menschen strekt.

 

In d'eerste gulde werelt^d eerd' mij boer, en koningh,^e

 

An d'Arrick berghzaam berghen^f was ons eerste wooningh,

 

daar duijrde^g langh mijn leer in eeren hoogh vermaart

 

bij trouw' naakt-wijze^h braakmansⁱ wijsselijk bewaart;

65

die toonden heijmlijkheijd,^j geen onverzochte klerken,^k

 

door tem-lusts oeffeningh^l leerden s'eerst de deucht bewerken,^m

 

strakⁿ zonder roeren lidt door moeheijt, kout, of brant^o

 

een ett-maal moeder-naakt te staan in t'gulle^p zandt.

 

De witte CauCasus,^q en Faam-klaps snelle wieken^r

70

Prometheus^s brachten gins^t uijt t'innerste van Grieken.^u

 

Sems Na-neefs^v langhe wijl^w daar aan d'Euphraatsche kust^x

 

die speurden ernstelijk^y na waarheijts heijl met lust;

 

Hen porden^z d'helder lucht en sterrijk berghen hooghe^aa

 

met ringhen,^bb huijzen,^cc beelden^dd schildren s'hemels booghe.

a wijst terug naar waarheid

b op straffe van

c te allen tijde

d het gouden tijdperk, waarin alles nog zuiver was, en geen hebzucht, haat en nijd bestond

e als symbool van de gelijkheid van de mensen

f aan de bergen waar de ark geborgen werd

g bleef bestaan

h naakt en wijs

i Brahmanen

j verborgen, geheime wijsheid

k onbedreven en onbeproefde leerlingen

l door zich te oefenen in het bedwingen der lusten

m ontwikkelen

n niet van stand veranderend

o hitte (van de zon)

p rulle

q de met sneeuw bedekte Kaukasus

r de snelle vleugels van de geruchten verspreidende faam

s zie aantekening

t derwaarts

u Griekenland

v de nakomelingen van Sem, de Semieten

w lange tijd, lang

x de landstreek aan de Eufraat

y met ijver

z spoorden aan

aa hoge bergen waarop men vele sterren kon zien

bb de cirkels getrokken bij het opstellen van een horoscoop (zie de aantekening)

cc de twaalf segmenten waarin deze cirkels verdeeld werden

dd de tekens van de dierenriem en van de planeten

[p. 95]

75

Na t'erf-lant^a trok een nazaat^b na^c voort^d ande Nijl,^e

 

Faam oogh, en veder-rijk^f drongh ons doe inder ijl^g

 

Asiens rugh, en beeken^h zomtijtsⁱ te begeeven,^j

 

om bij de landt-bevruchtend' op-well-vloett^k te leven;

 

Daar wiert ik hoogh gëeert, flux klapper-zieke faam^l

80

gaff mij naar mijn verscheijde^m leer meer als een naam.ⁿ

 

Oorhuijs^o der kunsten al, en Voeijbus^p der verstanden

 

wiert ik vernaamt^q om wijt ook in^r d'Achaijsche landen;^s

 

Van daar^t quam meenich wijs-geer ouer zee om veer^u

 

zijn aart-leer-giericheijt^v verzaan^w met waarheijds leer;

85

zulk naspeurs ernst^x ons doe anlokte voort^y te trekken

 

na Hebrus gulden stroom,^z en Tempes^aa groene plekken.

 

De bosch, steen, dieren-leijder^bb zongh daar menich liedt;

 

verzuijm maar waarheijts hooft-wets bracht hem in t'verdriett.^cc

a naar het land dat hem en zijn nazaten door God was toegewezen: Kanaän, vgl. Gen. 12:1 e. vlgg.

b Abraham, vgl. Gen. 10:10 e. vlgg.

c later

d verder

e door hongersnood gedreven ging Abraham naar Egypte, vlg. Gen. 12:10

f het gerucht met vele ogen en gevleugeld

g met grote spoed

h het land en de stromen van Azië

i intussen

j verlaten

k het stijgende water dat het land vruchtbaar maakt, de Nijl

l de Faam, die graag geruchten verspreidt

m veelvoudige

n meer dan één naam

o Spiegel denkt aan de Egyptische godheid Horus, god van de opgaande zon, en vereenzelvigd met Apollo. Hij vernederlandst de naam om een zingeving te krijgen. Het voorvoegsel oor (hgd. ur) kan in samenstellingen betekenen oudste, oorspronkelijkste W.N.T. XI, 55. Oorhuis is dan oudste verblijfplaats (nl. van alle kunsten)

p Phoibos (Lat. Phoebus) was een andere naam voor Apollo. Spiegel vernederlandst weer: Voeijbus. Vlaming denkt hierbij aan een vorm van het werkw. voeden. Hij zou wel eens gelijk kunnen hebben, dan is de betekenis van Voeijbus: waaruit het verstand voedsel put

q algemeen bekend, vermaard

r tot verre in

s Griekenland, het land van de Achaiers

t wijst terug naar d'Achaijsche landen

u ver van zijn land, woonplaats

v zijn wetensdrang hem aangeboren

w verzadigen

x ijver om iets na te vorsen

y verder

z rivier in Thracië, nu Maritsa geheten, er is sprake van een gulden stroom, omdat er goud gevonden werd

aa rivierdal in Thessalië, om zijn lieflijkheid bekend

bb Orpheus, de mythische zanger die dieren, bomen en rotsen betoverde door zijn gezang

cc het veronachtzamen van de hoofdwet van de waarheid echter stortte hem in de diepste ellende; zie aant.

[p. 96]

 

Wij lieten^a bij d'Egyptsche buur-Olymp^b te woonen,

90

om op de Griexsche bett verselschapt ons te thoonen^c

 

De blinde dichter-Prins^d ons hoogh' daar eerd' met vlijt,

 

De Priester Helikons^e mee; Voort^f in korter tijt

 

zoo koeverde^g t'getal der liever kunst verstanden,^h

 

dat bergh, noch bosch, noch beek in heel Pelasgers landenⁱ

95

bleef onvermaart: Dit veld-geschreij^j wend'onzen gangh,

 

om t'weld-vooghd Tibur-volk^k met-deelen onsen sangh.

 

Ghij kaar Lukreesche spruijt^l doorzocht Natuijrs bedieden,^m

 

De Andesche Homeer,ⁿ des Venusiners lieden;^o

 

De min-beschrijver^p eerden ons op t'hoogste wel.

100

Twee slaven^q hoogh in eeren brachten t'boerdich spel.^r

 

De spaansche treur-spel Rijm-Heer^s dicht sin-rijke zanghen.

 

En ghij Roomsch Raats-heer^t in t'Pavijs bevangh gevanghen.^u

 

Na met dees werelts schepter zach ons Maas en Rhijn,^v

 

daar Otfrid^w zongh eerst moedich^x duijts voor snoo^y latijn.

a verlieten, hielden ermee op

b de naburige Egyptische godengemeenschap, Olympus = symbool voor een godengemeenschap

c om te laten zien dat wij op de Griekse Olympus in een beter gezelschap waren

d de blinde en eminentste dichter Homerus

e Hesiodus; zie de aant.

f voorts, vervolgens

g nam toe

h hen die zich toelegden op de kunst die hun dierbaar was

i Griekenland

j het triomferende gejuich dat over de velden (het land) weerklonk

k het volk wonend aan de Tiber dat de wereld beheerste, de Romeinen

l gij geliefde (dierbare) telg der Lucretiërs, T. Lucretius Carus 98-55 v. Chr.

m wat de natuur te kennen geeft; hij zette dit uiteen in een gedicht: De Natura Rerum = De Natuur

n P. Vergilius Maro, geboren in Andes bij Mantua (70-19 v. Chr.). In zijn epos Aeneis volgde hij in de eerste zes boeken de Odyssea en in de boeken VII-XII de Ilias van Homerus na. Vandaar dat Spiegel spreekt van de Andesche Homeer

o de liederen van Q. Horatius Flaccus (65-8 v. Chr.) Horatius was in Venusia op de grens van Apulië en Lucanië geboren

p P. Ovidius Naso (43 v. Chr.-17 of 18 na Chr.). Zijn Ars amatoria en Amores gaven Spiegel aanleiding tot de kwalificatie min-beschrijver

q bedoeld worden T. Maccius Plautus, gestorven 184 v. Chr. en P. Terentius Afer (±190-159 v. Chr.)

r het blijspel

s de in Spanje geboren treurspeldichter L. Annaeus Seneca (±4 v. Chr.-65 na Chr.) Rijm-Heer = rijmer wordt hier niet in ongunstige zin gebruikt

t lid van de Romeinse senaat; het betreft hier Anicius Manlius Severinus Boethius (±480-524)

u in de gevangenis op het grondgebied van Pavia

v daarna zagen Maas en Rijn ons tegelijk met de heerschappij van deze wereld; dees werelts schepter werd gedragen door Karel de Grote, wiens hof een centrum van cultuur werd

w een monnik van de abdij van Weissenberg in de Elzas

x kan zijn: 1. bep. v. gesteldheid, Otfrid had de moed in het duijts = Germaans (Frankisch) te dichten. 2. bijv.nw. bij duijts, Otfrid dichtte in krachtig, onbedorven Germaans

y slecht, verbasterd

[p. 97]

105

Maar zonder hulp, of faam^a voort bleuen wij vergeeten:

 

De woestheijt^b langhe tijt heeft landt, en taal beseeten.

 

tott dat de lauwer-minnaar^c koen op d'Arn brak uijt,^d

 

in woeste bastaard-taal^e bracht dees een zoet geluijt,^f

 

dien volghden veel ook in buijrlandsche bastaard spraken^g,

110

op Sein, Oimon,^h en Loir' wij vaak nu wooningh maken:

 

maar in dees bolleⁱ Hollands waterighe kust

 

verkeeren;^j ja te woonen is ons herten lust.

 

Om d'oude Rijn-burgh^k wij dik ellik lant verlaten

 

diens vrinden-choor^l daar hout, en vint^m dichts rechte maten;ⁿ

115

De blenk verd-blikkich^o hier een kaukasus verstrekt,^p

 

deughds helt^q die Weet, of rust^r ons dikwils derwaarts trekt.

 

Dees elsen-voedend'^s Amstels vlakke, brakke stròòmen

 

een Sparts Eurotas^t lijken dicht van Lauwer-bòòmen,

 

De velden grazich aan diens slang-trek hobbeldijk^u

120

mijn vaak bewaijd' Amphrisus^v oeuer beemde-rijk.^wx

a zonder dat wij hulp kregen van dichters die zich opmaakten ons door hun gedichten te eren en roem te schenken, bleven wij verder vergeten

b barbaarsheid; voor de renaissancist Spiegel werden hiermee de middeleeuwen afgedaan

c Petrarca (1304-1374). Hij is de lauwerminnaar, omdat hij in de dichtkunst naar het hoogste streefde, wat met een lauwerkrans beloond werd. Misschien speelt Spiegel ook met de naam van Petrarca's geliefde Laura

d barstte los

e in een ontaarde ongeordende taal

f welluidendheid

g in de ongeordende talen van naburige landen

h ik heb de Oimon niet gedetermineerd

i drassige

j verblijven

k de Burcht in Leiden

l daartoe behoren Jan van der Does (1545-1604), Jan van Hout (1542-1609) en geleerden als Justus Lipsius (1547-1606), van 1578-1591 verbonden aan de Leidse Universiteit, en zijn opvolger Josephus Justus Scaliger (1540-1609)

m een verwijzing naar het devies van Jan v. Hout: Hout en wint. Hout, en vint is een proteron hysteron: eerst vindt hij de dichtmaten, daarop behoudt hij die

n de juiste dichtmaat, hiermee zal wel het jambische vers bedoeld zijn, dat door Van Hout werd geïntroduceerd

o de blinkerd, een hoog duin bij Haarlem, ver blinkende, van verre zichtbaar

p doet hier dienst als een Kaukasus, waarheen Prometheus gelokt werd, vgl. vs. 70 van dit boek

q Dirck Volckertsz Coornhert (1522-1590). Hij is deughds helt, omdat hij de deugd die hij propageerde, optimaal in zijn leven verwerkelijkte

r Coornherts tweede devies; zijn eerste luidde: Verkiesen doet verliesen

s voedsel verstrekkend aan elzen; de els is de boom van de lage streken. Vgl. Hoofts Periosta die met traege stroomen glijt

t rivier waaraan Sparta lag

u de Amsteldijk kronkelde (als een slang) langs de Amstel; het was een weg met kuilen en hobbels

v rivier in Thessalië, aan de oevers waarvan Apollo de kudden van Admetos weidde

w hier invoegen: lijken

x postpos. bij oeuer, een beemd is grasland, vaak met de connotatie ‘aan het water gelegen’

[p. 98]

 

Elk heijl-geer^a rijm-heer^b koen te wil^c ons hier mach vinden

 

want wij aan beek, of bergh, of landschap ons niet binden,

 

noch aan geen landen taal; elk sla de zijne ga;^d

 

Godt, ook des Hemels boogh^e zijn allom even na.

125

Ghij heft ten Hemel hòògh der Griek' en Romers werken,^f

 

het waren in hun taal niet meer als duijtsche klerken;^g

 

Hun onsorgvuldicheijt,^h kunst-min, en staghe vlijt

 

doorwrocht dicht teelden, dies voor stervens nootⁱ bevrijt:

 

Wie desen heer-baan^j volght ter zelver plaats moet komen,^k

130

dat tijt genoots, en na-saats hun dies zullen vromen;^l

 

maar meest zijn eijgen ziel:^m Ons leer is zulker aart,

 

dats' eerst haar leerlingh betert, eer hij wel leeraart.ⁿ

 

Hoe kan een wilde bòòm ongoet goe vruchten geven?^o

 

des leijders voor-beelt quaat den volgher wel doen leuen?^p

135

Om strijt^q leert elk nu aar^r die zelf blijft ongeschikt^s

 

door land-zeed zeede-loos^t de erf-zond^u hen verstrikt,

 

en schoon zij noch verdwaast in t'heijl-loos slim gaan^v blijven,

 

om t'geen hun heijl niet raakt, zij blind'lingh grimmich kijven.^w

a die zijn heil (geluk) begeert

b rijmer, dichter

c als hij wil

d ieder beware en bescherme de zijne (nl. de taal)

e het hemelgewelf

f de litteraire werken der Grieken en Romeinen

g zij stonden in hun taal niet boven de Nederlandse geletterden

h niet door velerlei zorgen (voor andere dingen) in beslag genomen, dus: veel vrije tijd hebbende

i in gevaar van te sterven, hier: vergeten te worden

j weg

k moet hetzelfde bereiken, nl. onsterfelijkheid; het beeld ter zelver plaats moet komen sluit aan bij het volgen van de heer-baan

l en daarom er baat bij zullen hebben

m maar zijn eigen ziel zal er het meest baat bij hebben

n voordat hij goed onderwijst

o zinspeling op Matth. 7:18: Een goede boom kan geene kwade vruchten voortbrengen, noch een kwade boom goede vruchten voortbrengen. Spiegel spreekt niet van een kwade boom' maar van een wilde boom, die nog niet gecultiveerd is, hij is niet kwaad, dat zou een definitieve eigenschap zijn, maar ongoet, d.w.z. in hem schuilt de mogelijkheid goed te worden

p lees: Hoe kan des ... leuen

q om het zeerst, om het hardst

r de ander

s ongemanierd, ongecultiveerd

t door de slechte gewoonten van het land (dat zijn: slecht voorbeeld en slecht onderricht)

u de ondeugd overgaand van ouders op nakomelingen

v de verkeerde weg gaan, d.i. heijl-loos: het brengt geen heil, geen geluk

w hoewel zij als dwazen de verkeerde weg blijven bewandelen, twisten zij als met gesloten ogen grimmig over dingen die niets met hun heil te maken hebben

[p. 99]

 

Doch dits voor tijtverdrijf:^a Maar meest strekt hert, en zin

140

van kinds been af, òòn onderlaat,^b na^c geld-gewin.

 

Hij zweegh; t'zweegh al;^d na Aasem-haal^e kreegh kleio teijken

 

haars beurts; mett^f hief zij aan op maat, en spel^g te spreeken.

 

Werkzalich^h watelaarⁱ ghij bout het week-grondt ij^j

 

met meenich hondert schip op hacht^k om koop-vaardij^l

145

zoo staagh,^m zoo ernstelijkⁿ na zuijdt, Noord, oost, en westen

 

alleen om slechte^o kost, en kleet u lijf ten besten.^p

 

Vergeet ghij gansch u ziel? lijdt die geen hongers noot

 

door anwas des verstands-versuijm,^q u daaglijx broot?^r

 

Is niet u wijs-geer hart^s om^t nutbaars^u ijet te weten

150

als d'ijle^v maagh geneijcht tott voebaar^w drank, en eeten?

 

Wes sloofdij onbedocht?^x Eenoocht^y alheen^z om schatt?

 

aandenkens^aa tott de doot^bb u dringht^cc op t'enghe patt;^dd

a hiermee doden ze alleen de tijd

b zonder ophouden

c richt zich op

d alles zweeg, het was doodstil

e na adem gehaald te hebben (nl. Cleio), d.w.z. direct daarop

f meteen

g op versmaat (hendiadys)

h die bevrediging vindt in zijn werk, of - zoals Vlaming meent - overkropt met werk

i volgens Vlaming een zeeman

j het water is minder substantieel dan de aarde, vandaar weekgrondt, het gebruik hier hangt samen met bout

k met gevaar

l terwille van de koopvaart

m aanhoudend

n met voortvarendheid

o eenvoudige

p ter beschikking van

q het toenemen van de verwaarlozing van uw kennis, inzicht

r nl. die verwaarlozing

s uw hart (van nature) begerig naar wijsheid

t lees: Is niet u wijs-geer hart geneijcht om ...

u nut in zich dragend, iets nuttigs

v lege

w voedzaam

x onverstandig, gedachteloos

y loert (als een schutter met één oog over het vizier)

z voortdurend

aa zonder te denken aan; aan = Mnl. ane = 17e-eeuwse òòn

bb de dreiging van de dood

cc noopt

dd het smalle pad der deugd, dat staat tegenover de brede weg die ten verderve voert. Deze uitlating is zeker geïnspireerd door Matth. 7:13-14: Gaat in door de enge poort want wijd is de poort, en breed is de weg die tot het verderf leidt, en velen zijn er die door dezelve ingaan; Want de poort is eng, en de weg is nauw, die tot het leven leidt, en weinigen zijn er die denzelven vinden. Overigens loopt deze passage parallel met de Elckerlijc, wanneer de Doot deze komt manen dat het einde van zijn leven nabij is. Is Spiegel hierdoor geïnspireerd? Het is mogelijk, maar het thema dat de mens die oog in oog met de dood staat, zijn vroegere hebzucht en tekortschieten betreurt, is van alle tijden, ook van onze dagen

[p. 100]

 

O hemel-voogd ist dan^a woutt ghij mijn uijtstel geven,^b

 

ik zou naspeuren nu hoe dat ik hoor te leven;

155

Mocht ik mijn Ionghe Ieucht herhalen noch een poos,

 

k'en^c zouw mijn ziel-heijl niet verzuijmen reukeloos,

 

k'en zouw met staagh gewoel niet duijrich zijn beslommert,^d

 

en^e voor lijfs kleijn behoeft niet stadich zijn bekommert;

 

Voorwaar ghij leeft hier niet om heel^f na snoot gewin^g

160

te woeden,^h s'levens wittⁱ heeft verr' ijet beeters in.

 

Bezintt u, op u zelfs maar lett, u moet moet koelen;^j

 

Of pijndij^k als een sloof tott na-zaats rust te woelen?^l

 

Geeft dit rêen^m dat ghij zelfs leeft quellijk rechtevoortⁿ

 

op t'onwis^o dat u erf-geer^p leeve zoot behoort?

165

Ist billik, dat als d'Esel^q d'edel mensch zal slauen

 

om weelich leuen doen die willich hem begrauen?^r

 

Dat elk hoe kloeker^s kloext^t wroett als een mol in t'slijk

 

alheen^u om die hem volgt alleen te maken rijk?

 

maar waar dit schoon gegront, wat weet ghij of t'zal baten

170

hem eenichzins tott heijl^v dat ghij hem schatt zult laten?

 

Het rechte jegendeel^w men meest al ziet geschien;

 

noch woeden, als verbaast,^x tis vreemt, meest alle lîen:

a klinkt het dan

b indien gij mij uitstel zoudt willen geven

c verbinden met niet; ook in vs. 157

d ik zou me niet met aanhoudende ijdele bedrijvigheid voortdurend hebben bezig gehouden (gekweld)

e voegw.

f geheel en al

g schandelijke winst

h niets ontziend te streven

i doel

j uw gemoed moet tot rust komen

k kwelt gij u

l als een werkezel ijdel te wroeten tot (vermeende) rust van het nageslacht

m is dit de grond voor het feit

n nu, op dit ogenblik

o in het onzekere

p die van u verwacht te zullen erven

q evenals de ezel

r om op weelderige wijze te laten leven degenen die hem gaarne begraven

s dat de één nog kloeker dan de ander

t op het ijverigst, om het zeerst

u voortdurend

v zal strekken tot geluk

w juist het tegendeel

x als uitzinnig

[p. 101]

 

zal ik, zegt,^a met de mier in tijts niet nechtich werven,^b

 

zoo mach ik als de sprink-haan t'ontijd^c broo-loos sterven:

175

veel weet-als^d ziet men vaak verzuijmen^e wijf, en kint,

 

zulk kunst-gier^f treurt te laat als hij de broot-zack vint;^g

 

Ghij zijt^h ter slinker-hant verdoolt,ⁱ om die te schouwen^j

 

geen rechter hott-wegh^k voeght;^l maar t'middel-pat te houwen:

 

De ziel hoeft voetzel om wel stieren lijf, en goett,

180

Het lijf schort^m voetzel als een wooningh van t'gemoett.

 

k'en porr'ⁿ geen ijdel kunsten^o zorgh-loos na te spooren:^p

 

maar nutte kennis om te leeven na behooren.

 

Verzorght voor al u ziel dat die wel zij geleert,^q

 

U lijf, u haafs bedrijf^r wert dan ook recht beheert;

185

zouw anwas des verstands doen onverstandich dwalen?

 

zal onvernuft^s recht stieren daar vernuft zal falen?

 

zal die^t kloek^u ziel-heijl zoekt kleijn achten lijfs gevaar?

 

en die^v zijn ziel verzuijmt zijn lijf best nemen waar?^w

 

Wel eer liett menich wijs-geer sorgh-goett^x staan, en wooningh

190

in t'bosch om onbekommert t'leven als een koningh.^y

 

in vrijheijt, kemel-mantels, veld-gewas tott kost^z

a zegt gij, hebt gij daartegen te zeggen

b te rechter tijd ijverig mijn best doen om te verkrijgen

c in een ongunstige tijd

d wijsneuzen

e verwaarlozen

f kunstminnaar (die handelt als in vs. 175 aangegeven)

g als hij tot de bedelstaf geraakt

h hier volgt het antwoord van Spiegel; Kleio zegt het

i naar links zijt gij verdwaald

j om dat te vermijden

k naar het Hgd. Holzweg, d.i. geen gebaande weg, maar één om hout af te voeren, en niet ergens heen leidt, hieruit dwaalweg

l is een rechter dwaalweg niet de juiste

m heeft nodig

n ik spoor niet aan

o nietswaardige kundigheden

p na te streven

q dat die goede kennis bezit

r uw bezit

s redeloosheid

t degene die

u op wakkere wijze

v lees: zal die

w zorg dragen voor

x bezit dat zorgen meebrengt: de zin is: menig wijsgeer liet sorgh-goett, en wooningh staan, de komma verbindt die beide

y om zonder zorgen in het bos te leven als een koning

z dit vers is onderwerp bij voortreft in het volgende vers; Spiegel denkt blijkbaar aan Johannes de Doper

[p. 102]

 

voortreft^a land-zeede-slauen^b lekker, rijk gedost.

 

zij^c volghen waarheijts hooft-leer;^d Angst niet^e voor den morgen,

 

die zich, en elk te nutt^f vlien t'onnutt huijs-bezorghen:^g

195

T'zuijr u niet^h blijvenⁱ diet na-apen inde dutt,^j

 

behoeftich, heijl-loos, meest hen zelfs,^k en elk onnutt.

 

Wat werter^l niet misbruijkt? zal men hier om verachten

 

den dooper^m an d'Iordaan? des Pathmosiersⁿ natrachten?^o

 

Iapetiers erf-verschenk?^p De weenziek Ephezeer?^q

200

die leech^r bedacht^s des Samiers,^t en Askreers leer?^u

 

Wij zijn geen doen-niets luij^v versuft op t'leedich zinghen:^w

 

Maar wakker onderzoekxsters heijlzaam^x nutter dinghen;

 

al staagh bemoeijt met^y werk, vraaght ijmand ons geslacht;^z

 

Naspeurings-dochters^aa zijn w'in s'menschen gauw gedacht^bb

a overtreft

b slaven van de gewoonten van het land

c proleptisch voor die ... (het volgende vers)

d het belangrijkste gebod van Christus. Dat met Waarheijt hier Christus bedoeld wordt, blijkt uit het bekende voorschrift. In Joh. 14:6 lezen wij: Ik ben de Weg, en de Waarheid, en het Leven. In Matth. 6:34 Zijt dan niet bezorgd tegen den morgen; want de morgen zal voor het zijne zorgen; elke dag heeft genoeg aan zijn zelfs kwaad.

e vrees niet; angst is geb. wijs van het werkw. angsten

f voor zich en iedereen nuttig

g het nutteloze zorgen voor huiselijke aangelegenheden

h het ontstemme u niet, het moge u niet onaangenaam zijn, ge moet er niet boos over worden

i verbinden met behoeftich, heijl-loos

j die het gedachteloos nadoen; inde dutt is eigenlijk in een slaperige toestand, dus: zonder zich zijn handelingen bewust te maken

k nutteloos voor zichzelf en ieder ander

l wordt er

m Johannes de Doper

n Johannes, de apostel-evangelist schreef op het eiland Patmos - daarheen was hij verbannen - zijn Openbaring, het laatste bijbelboek

o mediteren

p Prometheus, zoon van de titaan Iapetus, bracht uit de hemel het vuur naar de mensen, dat als een erfenis onder de mensen bleef

q Heraclitus uit Ephese, die weende over de menselijke situatie. Dit schijnt terug te voeren op het feit dat hij melancholisch was

r ledig, geen verplichtingen hebbend t.o.z. van werk. Heraclitus bemoeide zich niet met de politiek

s overdacht

t de leer van Pythagoras van Samos

u de leer van Hesiodus uit Askra in Boeotië

v postpos. bij doen-niets

w suf geworden tijdens het ijdel zingen, of suf geworden tijdens het zingen in ledigheid

x postpos. bij wakker onderzoekxsters, of bijw. bij nutter

y bezet met

z afkomst

aa de muzen, die hier als symbool van de potentie van de menselijke geest iets nauwkeurig te onderzoeken gelden

bb het denkvermogen dat snel werkt

[p. 103]

205

daar d'Hemel-voogd ons teelt^a in s'werelds vroo^b beginnen

 

tott waarheijts nott,^c na hun begrip,^d in ellix zinnen.^e

 

Tott zelfs, en ellix heijl ons lust, en werkingh strekt,^f

 

hier toe wij hebben oijt^g elk eel^h verstand verwekt.ⁱ

 

zulk^j vant de Artzenij; Die^k t'burgerlijk bestieren,

210

ons fabel-wijs verbeelt^l in volgh-bosch, steen, en dieren.^m

 

d'Askreeschen schapen-vooghdⁿ wel huijs bezorgen^o leert;

 

met werk, en woord^p was waij-man zelfs, en Paap gëeert;^q

 

Melzigenes vroom-daat-beschrijver^r strekt dier tijen,^s

 

mach òòk een blind-man^t leegheijts opspraak bett vermijen?^u

215

Ons Mantuaner Arst^v òòk s'keijzers raat verzelt^w

 

De lier-verzorgher^xy strekt^z een deftich^aa oorloghs helt:

a verwekt (praes. hist.)

b vroeg

c tot voordeel van de waarheid

d in overeenstemming met hun bevattingsvermogen (het mv. hun is hier geabstraheerd uit s'menschen, vs. 204)

e in ieders geest (zinnen = inwendige zinnen)

f tot het eigen (nl. van de mens) en ieder anders heil is onze begeerte en werking dienstig; of: lust, en werkingh is een hendiadys = werklust

g altijd

h voortreffelijk

i wakker geroepen

j de één, Spiegel zal wel Asklepios bedoelen

k een ander, nl. Orpheus

l door een fabel uitgebeeld om de diepere zin te verbergen

m Orpheus betoverde door zijn lied de bomen, die zich naar hem bogen, vandaar volgh-bosch, de stenen en de dieren. De diepere zin was dat Orpheus de mensen zeden leerde en geschikt maakte voor een burgerlijke samenleving

n Hesiodus (±700 v. Chr.) geboren in Askra (Boeotië) was een herder van schapen

o de economie van het gezin

p hij weidde vee in de praktijk en schreef erover in zijn Werken en Dagen

q was zelf als herder en priester (van de muzen) geëerd

r Homerus, die aan de rivier Meles geboren zou zijn - dit betekent Melzigenes - en die dappere daden (heldendaden) beschreef

s reikt tot in die tijd, Homerus zou ± 800 v. Chr. geleefd hebben

t volgens de overlevering, zou Homerus blind zijn geweest

u kan ook een blinde beter de opspraak van niets uit voeren mijden

v Vergilius, geboren in Andes nabij Mantua, hij zou medicijnen gestudeerd hebben

w maakt deel uit van

x Q. Horatius Flaccus; na de dood van Caesar voegt hij zich bij het leger van Brutus, en strijdt bij Philippi

y lierdichter

z treedt op

aa deugdelijk

[p. 104]

 

zulk^a stichtlijk boert-spels^b stof schenkt heerschend' in Aphrijken;

 

door vrijheijts schuts^c zingt d'ander ballingh^d zedichlijken.

 

De zelf-kund-zeeden-stuijr^e is voor al onsen werk;

220

zoo Christus u leeraart, zoo Sokrates nam merk;^f

 

T'is geenzins doch ons werk dit bits schriftuijrlijk twisten,^g

 

noch zedelooze woort-strijt òòk der Sokratisten:^h

 

Woort-rijkheijt, en verdraij;ⁱ Ia t'reen-rijms kunstich liett^j

 

is t'bij-werk onses doens, ons werk en isset niet:

225

Maar eijgentlijk^k ons werk, en t'geen alleen wij prijzen

 

is zelfs-goedwordinghs-ernst;^l wijs zijn voor t'onderwijzen.^m

 

Godt kennen, lieven, volgen is ons volgers witt;ⁿ

 

Hij schent^o ons die heijl leert, en zelver heijl-loos zitt.

 

Daar is geen zotter dingh als heijl, en deughd leeraaren,

230

en zelfs door ondeuchts onheijl blijven in beswaaren:^p

 

Wort elk vroom,^q blijf ik boos, wat baat mij haar geneucht?^r

 

blijft elk boos, word ik vroom, wat schaat mij haar ondeuchd?

 

t'gelt elk zelfs al alleen; Die t'lust^s in heijl te leven

 

Zie op zich zelfs, dan kunnen wij hant-reijkingh geven:^t

235

Ons hulp is algemeen;^u maar zelden ijmant lett

a de één, verbinden met heerschend' in Aphrijken, bedoeld wordt Scipio Africanus minor. Er is een overlevering dat Scipio de op naam van Terentius staande blijspelen zou hebben geschreven, maar Spiegel kan ook bedoelen dat Scipio door Terentius in bescherming te nemen diens blijspelen mogelijk heeft gemaakt

b blijspel

c door verlies van vrijheid

d de andere, balling, of als balling. D'ander wijst terug naar zulk in het vorige vers. De balling is ongetwijfeld Ovidius, die door Augustus - het is niet zeker op welke gronden - verbannen werd naar Tomi aan de Zwarte Zee. Hier schreef hij zijn Tristia (= Klaagliederen) en Epistulae ex Ponto (= Brieven uit de Pontus). Hierin beschrijft hij het droevige leven van de balling in het verre land, en hij doet zijn uiterste best verlichting van zijn straf te krijgen, vandaar dat hij zedichlijken dichtte, d.i. ingetogen, het mocht echter niet baten en in eenzaamheid stierf hij in 18 n. Chr.

e het leiden van de zeden door zelfkennis

f aangaf

g dit vinnige (vijandige) twisten over bijbeluitleg

h bedoeld worden wel de twistzoekers

i Woordenrijkdom en beeldspraak

j het perfect rijmende kunstige lied

k naar waarheid

l ijver om zelf goed te worden

m lees: en t'geen alleen wij prijzen / is wijs zijn voor t'onderwijzen (vgl. vs. 132 van dit boek)

n het doel van degenen die ons navolgen

o kwetst, beledigt

p in last

q rechtschapen, goed

r hun vreugde

s die er behagen in schept, die graag wil

t dan kunnen wij (= de muzen) hulp bewijzen

u voor iedereen gelijkelijk

[p. 105]

 

op zich, op onse heijl;^a De erf-zond dit belett,

 

en d'Af Godt^b eijgen-wil door schijn-goets valsch bekooren

 

maakt dat van duijstich duijst^c niet een na ons wil hooren.

 

Elk offert licht de mont: maar t'hert blijft aan een zij;^d

240

Ghij die t'hert-spieglen drijft^e ist errenst komt ons bij;

 

k'verschoot;^f mijn hert vliegt zonder uijt-vlucht, en verschòòningh^g

 

bij haar;^h zijⁱ in mijn ziel als in haar eijgen wooningh.^j

 

In t'linker Herts-holl zett Apollo zich te recht,^k

 

hij monstert,^l onderzoekt, wie Heer, vrij, slaaf, of knecht,

245

Erf-Heer,^m Intoogelingh,ⁿ of vreemt^o is, wie t'bestuijren

 

bij beurt^p heeft, of gewelt,^q of wetlijk van Natuijren:^r

 

d'Inwòònders woelden^s eerst verbaast,^t en heel verschrikt;

 

maar kleio heeft terstont elk in zijn g'lidt geschikt.^u

 

Voor aan die d'Erf-vooghdij toekomt, en t'ziel-beleeden.^v

250

Vernuft,^w en moedt,^x ook ziel, en Lijfs genegentheeden.^y

 

D'Intooghelinghen^z doe; lust, Herts-tocht, wil, verstant,

 

doe^aa Erf-zond,^bb en Anwenst, al vreemd,^cc en veeler hand:^dd

a onze redding, onze hulp (die wij kunnen geven)

b de spelling suggereert iets dat van God verwijderd houdt

c duizend duizenden

d men zegt gemakkelijk naar het heil te streven, maar het raakt niet het innerlijk van de mens

e gij die het als uw taak ziet in uw hart te kijken als in een spiegel (dit in tegenstelling tot vs. 239b)

f ik schrok op

g zonder een poging te ontsnappen, en zonder er een schone schijn aan te geven

h naar haar toe

i nl. Kleio

j haar eigen woning (dit sluit aan bij vs. 204 e. vlgg.)

k vestigt Apollo zich

l neemt op en vergelijkt

m erfelijk heer

n een niet ingeborene, van elders gekomen

o als vreemdeling ergens verblijft

p als het hem toekomt

q lees: of bij gewelt: door zijn macht aan te wenden

r rechtens van nature (de n van Natuijren is voor het oogrijm) d.i. zoals de natuur dat heeft vastgesteld

s maakten tumult

t verbijsterd

u ieder op zijn plaats in de rangorde gesteld

v vooraan degenen die bij vererving het gezag over de ziel en de leiding ervan toekomt, dus krachten die als potenties in de ziel aanwezig zijn

w rede, ratio

x het irrationele aspect van de ziel

y de neigingen van ziel en lichaam

z de krachten die zijn binnen getrokken om zich blijvend in de ziel te vestigen, ze zijn afhankelijk van de in vs. 250 genoemde potenties

aa daarop

bb de slechte gewoonten die een mens door invloed van de omgeving meekrijgt

cc geheel vreemd aan de ziel, ze hoeven er niet te zijn, ze kunnen er zijn

dd velerlei

[p. 106]

 

T'vernuft een perrel scheen, of lucht-kloot^a kristalijnich,^b

 

een teeken-ringh^c daar om^d (heel spiegel-glatt doorschijnich)

255

daar beelden menichfoutt staagh werden^e heen gestraalt

 

door schichten^f veelerleij uijt d'hers'nen neergedaalt,

 

der welker weerschijns^g voort recht, of veel-bochtigh^h enden

 

genegentheeden werts, na teeken-rings omwendenⁱ

 

of traagh, of schichtich:^j draijt die langzaam, wel bedocht,^k

260

zoo wort vernufts besluijt Natuijrlijk recht^l gebrocht

 

bij neijgingh slecht, en blintt;^m draijt die ook snel, en vochtichⁿ

 

door achteloosheijds dauw,^o zij werden krom, en bochtich.

 

De erf-zond,^p mis-verstandt,^q ook voor-leers qua gewoont^r

 

zijn dikwils oorzaak mee^s dat ghij dus^t wert gehoont:^u

265

Dies^v lieft andachticheijt^w voor al, en ware kennis,

 

hier; hier; hier is de grondt van alle sneuvel-schennis.^x

 

Geneegentheden zes die zaten dicht bij een

 

als kleijn koppellen witt, daar t'weerschijn al^y op scheen.

 

De rechte straalen^z doen haar broeden^aa witte Ionghen,

270

de kromme schaduw swerte, woest, en onbedwonghen,

a in de lucht zwevende bol

b van kristal

c een ring waarop beelden verschijnen (kunnen)

d om de bol heen

e worden

f pijlen

g meerv.

h vervormd

i al naar de beeldring draait

j met grote snelheid

k wel beraden, bedachtzaam

l op natuurlijke wijze juist

m eenvoudig en blind, d.w.z. niet gepreconditioneerd en ongericht

n hierdoor beslaat de spiegelgladde ring

o vocht

p de van jongs af aangeleerde gewoonten

q zie Inleiding blz. liv

r zie Inleiding blz. liv

s ook

t zó, op de wijze als beschreven in vs. 262

u misleid, bedrogen

v daarom

w zie Inl. Spiegels psychologie

x smadelijke ondergang, alle rampspoed die de zonde brengt

y de weerschijn in zijn geheel

z zie vs. 260 van dit boek

aa voortbrengen

[p. 107]

 

de welke vaak zoo groot òòk wassen metter vaart^a

 

dat haar bevooght,^b noch toomt,^c noch Hemel houtt,^d noch Aard.

 

Aart-weet-zucht,^e Heijl-zucht, liefd tott schoonheijd angename,

 

Erbarmingh, kinderliefd, en dank-zucht zijn de namen

275

der moer-koppellen^f zes, die brôen staagh, zitten stil,

 

De Ionghen vlieghen flux, die noemtmen lust, en wil,

 

begeerlijkheeden, mee^g hertstochten als de straalen

 

des moedicheijts^h die doen verwoeden, of verdwalen.

 

De moedt een wazem vlamⁱ schijnt, die haar stralen zent

280

zoo an t'vernuft; als aan^j genegentheeden blent;

 

verderflijk, heijlzaam mee is dezer stralen werkingh,

 

gelijk het druijf-zap^k dient tott lijfs-quets,^l of versterkingh;

 

Door moedeloosheijt traagh^m beij ziel, en lichaam quijnt;

 

door groote heevicheijtⁿ ook ziel, en lijf verdwijnt.^o

285

De wakker errenst andacht,^p t'vroolijk welgenoeghen^q

 

des moeds bedaarde krachten^r ons vernuft^s toevoeghen,

 

ook bij genegentheden voeghelijke^t rust;

 

maar al te heet zoo werktz' al om end' om^u onlust.

 

Het recht Natuijrlijk slecht verkiesen, en begeeren^v

290

zij door haar onmaat doet in herts-tochten verkeeren.

 

Haar hetticheijt^w dees Iongh koppellen heel verhitt;

a met snelheid, spoedig

b beheerst, bestuurt

c beteugelt

d in tucht houdt

e begeerte om te weten die men van nature heeft

f moeder-vlinders

g ook

h irrationele kracht van de ziel, zie vs. 250 van dit boek

i een vlam die uit een damp voortkomt, en helder zowel als mat kan zijn (mischien denkt Spiegel aan een vlam uit moerasgas, of aan het St. Elmsvuur)

j zowel aan ... als aan

k wijn

l tot schade voor het lichaam

m trage slapheid van gemoed

n onstuimigheid

o teert weg

p de levendige ingespannen opmerkzaamheid

q de opgewekte blijdschap

r rustige, evenwichtige krachten

s meew. voorw.

t passende

u overal

v het geheel volgens de natuur kiezen en begeren, eenvoudig en matig

w vurigheid, hitte

[p. 108]

 

en maaktze bont van verw'^a die anders zijn sneeuw witt;

 

zoo datze s'meesters hert^b doen gaan in nauwe schoenen;^c

 

dies machmens' in goett duijtsch^d met recht schoenlappers^e noemen:

295

Doch heeft de moett geen schult in s'heevicheijts begin,^f

 

moedt zent geen stralen uijt, als na des menschen zin:^g

 

maar lokt haar t'reenberaat,^h zoo weetze van geen mate,

 

en heerscht strenghⁱ in t'vernuft daars' eens is ingelaaten,

 

teelt^j anwensts erref-zond,^k die zulke Tirannij

300

anrecht,^l dats' het vernuft houtt als in slavernij,

 

die anders na den aardt betreft het ziel-beleeden:^m

 

Wat heerschter in u? seght ist anders ijet als reeden?

 

of reen beraats besluijt? dat recht zich na t'verstandt:ⁿ

 

Want valter watt te doen dit is terstont ter hant,

305

stiert u besluijt, en heet^o u ijet te doen, of laten;

 

is dit nu recht, of valsch, gegrontt, of uijter maten^p

 

z'ist werk^q of nutt, of t'quetst:^r Op s'boer-mans domme zin^s

 

zoo voer hij dolkes voort;^t zoo schaft hij zijn gewin^u

 

al vilt scha onderhandt:^v Doe anderd' hij van zinne,^w

a kleur

b het hart van de mens die deze hartstochten toelaat

c omknellen, in hun greep houden, en geen uitweg bieden

d in goed Nederlands, ronduit gesproken

e ‘Benaming voor de bontgekleurde dagvlinders van het geslacht Vanessa en inzonderheid ... voor de het meest voorkomende soort Vanessa Atalanta L. waarvan de tekening doet denken aan kleine gekleurde lapjes op een zwarten grond.’ W.N.T. XIV, 755

f het begin van de onstuimigheid

g naar de mens het toeslaat; zin is hier aequivalent met inzicht

h het overwegen van de rede om te komen tot de kennis, wat gedaan of gelaten moet worden; valt de conclusie uit ten gunste van de voorspiegelingen van de moed, dan lokt de rede haar tot zich

i straf, zonder transigeren

j brengt voort

k de erfzonde van de gewenning, d.w.z. de gewenning bestaat in het feit dat de moed zich als heerseres vestigt in de rede, en daar leiding geeft, d.i. een erfzonde, omdat de voorbeelden van de omgeving, van de opvoeders, hierbij de doorslag geven

l teweeg brengt

m die in eigenlijke zin volgens de natuur de leiding van de ziel raakt

n dat richt zich naar het verstand, naar de wijze waarop men het begrijpt

o beveelt

p buiten het bestek (staat in tegenstelling tot gegrontt)

q zo is de handeling

r of nuttig, of schadelijk

s op zijn boere-domheid

t ging hij dwazelijk te werk

u zo haalt hij zijn voordeel binnen

v al bleek het gaandeweg schade (nadeel)

w toen veranderde hij van gedachten

[p. 109]

310

t'docht hem doe bij zijn wijf zoo zoett als opter tinne.^a

 

Elk werkt^b na^c zijn verstant, en na hij kennis heeft;

 

na dat die weeght, of waalt^d daar na ist dat hij leeft.

 

Des grooten Aristotels hoogh geachte klaarheijd^f

 

schijnt duijster in mijn oogh bij zulke gulle^f waarheijd:

315

Maar zoud' ik zellefs zin^g ook durven nemen an

 

al scheent gront-vast,^h en t'street met zulken grooten man?

 

Wel ja: volgh ik zijn raatⁱ daar is hij mijn verweerder;^j

 

Veel Platoos aansien gelt; noch is de reeden meerder:^k

 

Doch op mijn zin^l alleen in dezen^m steun ik niett

320

noch grooter als die grootseⁿ man schijnt mij t'bediett^o

 

zijns tegen-spreekers slecht^p die kloeken kon verkloeken^q

 

schijn-schikkelijk besluijt^r vaak los wort^s door t'bezoeken;^t

 

Wie heeft met grooter vlijt, en ook met meer vernuft,^u

 

als dees slecht effen-man bethoont,^v dat ellik suft,^w

325

in zellef-kund? en meest die t'meesterlijk uijtleggen?^x

 

Haar^y wijsheijt wijst zijn Toets heeft gront uijt hooren zegghen,^zaa

a hier pars pro toto voor kasteel of slot

b handelt

c naar, in overeenstemming met

d vast gaat, of wankel, veranderlijk is

f helderheid

f onbewimpelde

g eigen oordeel, mening

h welgegrond, wel onderbouwd

i zienswijze; zijn n.l. die van Aristoteles

j verdediger

k dit vers lijkt een variatie op het bekende dictum: amicus Plato, sed magis amica Veritas, d.i. Plato is mij lief, maar meer nog de waarheid (men zie de aantekening)

l mijn overtuiging

m wijst terug naar het vorige vers: Het gezag van Plato stel ik hoog, maar daar boven uit gaat dat van de rede

n verheven, indrukwekkende

o voorschrift, les

p van zijn eenvoudige bestrijder, nl. Socrates

q die grote geesten in scherpzinnigheid kon overwinnen

r een beslissing naar de schijn goed genomen

s verliest zijn kracht

t door het op de proef te stellen, dus te ervaren

u intelligentie

v bewezen

w tekort schiet

x en het meest zij die er op voortreffelijke wijze over theoretiseren

y hun

z lees: zijn Toets wijst, (dat) haar wijsheijt heeft gront uijt hooren zegghen

aa berust op horen zeggen

[p. 110]

 

of onbezochte^a waan, is zin-rijk bij de gis;^b

 

s'mans leuen, niet zijn woord tuijgt hoe zijn weten is.

 

Des schijn-geleerdheijds Prins^c stelt ziel-bestierens machte

330

in onbedwinghlijkheijt,^d dat dervingh'^f is van krachten:

 

maar heeft hij zelfs zijn kracht op t'uijterst oijt bezocht?^f

 

watt hij deed' hij zijn best^g in lust-bedwangh^h vermoght?

 

heeft hij niett zijn vernuftⁱ geheel in and're zaken

 

besteet, als om zijn rêen alleen ziel-vooghd te maken?^j

335

En daarmen zijn vernuft te werk stelt^k daar ist kloek,

 

en is dan elders dom^l door derven van verzoek:^m

 

Maar Sokrates alleen zijn werk maakt van zich zelven,

 

die dach an dach niet doett, als ziel-heijl na te delven:ⁿ

 

Wie heeft oijt inder daat^o zijn lusten meer besnoert,

340

als deeze deuchd-helt? die staat dat hij niet en roert^p

 

een edt-maal lidt an t'lijf? leert niet meer in t'bezoeken,

 

ditt ondervindingh-boek, als hoore-zeggers boeken?^q

 

kunst-rijke laffe praat?^r Hij tuijghde dat hij wist;^s

 

Wie schijnt u van dees twee^t dat meer zich heeft vergist?

345

t' bezoeken is het nauwst;^u school-wijsheijd meest verblinding

 

baart; waare kennis komt uijt daad'lijke ondervindingh:^v

 

In zich ga ellik zelfs;^w steunt op geen ijle praat;

a niet op ervaring berustend

b bij raming, wel zo ongeveer

c de grootste in schijngeleerdheid, Aristoteles

d zie hiervoor Inleiding, blz. lviii en xxxii

f gemis

f op de proef gesteld

g als een parenthesis te zien met voorwaardelijke betekenis: indien hij zijn best deed

h het in toom houden van zijn lusten

i intelligentie

j dan om alleen de rede tot heerseres in de ziel te maken

k op richt

l suf, inefficiënt

m door het ontbreken van het op de proef stellen

n na te streven door zelfonderzoek (door in eigen innerlijk te graven)

o in feite

p die onbeweeglijk staat zonder een lid ie verroeren; die = deeze deuchd-helt = Socrates; zie aant.

q leert dit boek van ervaring niet meer door het ondervinden dan de boeken van hen die het hebben horen zeggen

r gestileerde zouteloze praat, praat zonder inhoud. Kunst-rijke laffe praat kan bijstelling bij hoore-zeggers boeken zijn, maar ook geconstrueerd worden met als

s hij toonde (metterdaad) dat hij wist

t Socrates en Aristoteles

u het ondervinden geeft de nauwkeurigste kennis (W.N.T. IX, 1637)

v ervaring door het doen

w ieder moet aan zelfonderzoek doen

[p. 111]

 

Wildij een zaak verstaan naspeurtze inder daat.

 

Wat port^a den dommen boer te waghen ros, en wagen?

350

wast onbedwinghlijkheijt? of wast zijn groot behaaghen

 

in Iuffer-min? in pronk? zou hem zijn na-verstant^b

 

niet efter^c hebben licht geredt uijt zulken brant?^d

 

Hebt grooten honger-noot, en vint de vult'^f van eeten,

 

vast om een kròòn, of duijst,^f zeijt een, zuldij niet weeten

355

te kiezen t'waarste goett^g In u zin als ghij mooght?

 

Is onbedwinghlijkheijt,^h of reen-beraatⁱ hier vooghd?

 

Elk heeft verstant, en is heel zullix als zijn werken,^j

 

al zeijt; ja meent^k men t' aars, men zalt in t' doen best merken:^l

 

met meeningh^m meenich Deuchd lieft; maar t' voor mis-verstant,ⁿ

360

dat on-ontwortelt^o blijft behoutt noch d'ouerhant:

 

Ia ook selfs in t' lust-volghen heerscht het reen-beraaden;^p

 

An d'een spijs zal zich dees; an d'ander die verzaden.

 

Ook veelerleij verstan^q in onbedwinghlijkheijt

 

vaak strijden tegens een,^r en tegens reelikheijt:^s

365

zal ik vernoeghen^t vraatlust? of de Min-lust stelpen?^u

 

of zal ik spaaren t' gelt dat mij hier toe kan helpen?

 

of zal ik d'opspraak vlien?^v of pok-smerts ongevoegh?^w

 

of is in dit gevecht mijn deucht-min sterk genoegh?

a spoort aan, drijft

b later, beter inzicht (als hij dat op tijd gehad had)

c echter

d liefde-drift

f overvloed

f vast (= laat het eten staan) om duizend kronen, d.w.z. laat het eten staan en je krijgt duizend kronen

g het hoogste (belangrijkste) goed

h de vrije loop laten aan de lusten (toegeven aan)

i redelijk overleg

j is geheel gelijk aan zijn handelen (dat voortspruit uit het verstant), of: gedraagt zich geheel zoals het verstand voorschrijft

k bedoelt

l men zal aan iemands handelen het best merken (hoe hij er innerlijk voorstaat)

m met de beste bedoeling, of: met mening (voorlopig, niet doordacht besluit)

n het van te voren reeds bestaande misverstand

o niet met wortel en al uitgetrokken

p beraden van de rede

q veelsoortig streven (van het begerende principe)

r tegen elkaar

s tegen de normen van de rede

t bevredigen

u blussen (door eraan toe te geven)

v de blaam vermijden

w last van het lijden aan syphilis

[p. 112]

 

Elx eijgen-hart,^a de daat niet moet dit gront-gatt uijten;^b

370

daar heerscht in niemant niet als^c eijgen-zins besluijten;^d

 

En dit besluijt zich na t'verstant recht dat elk heeft

 

van elke dinghs waardij,^f daar ellik heel na leeft:^f

 

Elk leeft zoo hij t'verstaat; Het swaarste moet meest wegen;

 

Een ijders hooghste goett^g blijkt uijt zijn daadlijk pleghen.^h

375

Het gelt beheert de welt,ⁱ ook eer, en hooghe staat,

 

De wel-lust, hatenijt,^j en wraak-lusts over-daat,^k

 

de trotsheijt, toornicheijt, ook luijheijt, boerten,^l Iokken,

 

na ellix zinlijkheijt hen bij de ooren^m fokken.ⁿ

 

Des menschen zinlijkheijt dat is zijn Hemel-rijk,^o

380

of hoogste goett, hier van zoo geeft zijn leuen blijk.

 

In praat gaat elk vermom,^p ook voor zich zelfs;^q het vaijnsen

 

is mee een zinlijkheijt,^r een groot-vorst,^s wildij kleijnsen^t

 

in alles u verstant^u door nau'-opmerkings seef^v

 

U meeningh die ghij recht waant vint ghij meest al scheef.

385

Des wiegh-leers mis-verstant gewortelt in langh-duijren

 

waant elk te zijn een qua geneijghtheijt der Natuijren.^w

 

Hij voett het mis-verstant, en vecht in grooter noot

 

met errenst tegens zulken schauw-beelt^x tott zijn doot;

a wat er leeft in iemands binnenste

b moet de waarheid aan het licht brengen

c in iedereen niets dan (de dubbele negatie maakt de betekenis van niemant positief)

d beslissingen ingegeven door eigen innerlijk

f en dit blijft binnen de grenzen van het werkelijke inzicht dat ieder heeft van de waarde van elk ding

f in overeenstemming waarmee iedereen geheel zijn leven inricht (vgl. vs. 311)

g een vertaling van een term uit de moraal-filosofie: summum bonum

h in zijn daden in praktijk brengen

i voert heerschappij over de wereld

j afgunst

k exces van wraaklust

l spotten

m pakken in overeenstemming met wat ieder begeert hen bij de oren

n (nl. om hen aan hun wil te onderwerpen)

o (een spreekwoord) waar een mens zijn zinnen op gezet heeft, wat hij begeert, dat beschouwt hij als zijn hoogste geluk

p iedere vermomming uit zich in mooipraterij, elke vermomming gaat schuil achter woorden

q ook voor de persoon zelf (hij ziet zijn situatie niet in)

r het veinzen is ook een gemoedsstoornis

s een opperste heerser, hier: een eerste in intensiteit

t zeven, zuiveren

u inzicht

v door de zeef van zorgvuldige waarneming

w iedereen meent (maar op onzekere gronden) dat het misverstand van de vroege kindsheid geworteld in de lange duur een van nature zondige geneigdheid is

x zulk een schaduwbeeld (zie aant.)

[p. 113]

 

koel, en zachtzinnich is d'een, d'ander is heet-bloedich^a

390

van Aart, maar daarom niet geduldich,^bc of gram-moedich;^d

 

Het bos-kruijt droogh, nat stroo verbranden ras, of traagh;

 

maar t'vier brants oorzaak is alleen: Nu is de vraagh

 

wat maakt u toornich? wat ontstelt heetheijt van bloede?^f

 

ist niet u misverstant? alleenlijk u vermoeden

395

dat ijmant onrecht doett? die Erf-zond^f zoos' ontwort,^g

 

daar blijft niet^h dat ook d'heetste mensch tott tooren port:ⁱ

 

Ons Heijl-lands heijligingh^j dees Erf-zond komt vermoorden,

 

zoo wie geloovich volght, en vast blijft^k in zijn woorden,^l

 

ziet, waakt, en bidt^m al staagh, dienⁿ toont zijn waarheijt sterk,^o

400

dat wij geen rechters zijn van ander luijden werk^p:

 

zoo swakken schepsel is de mensch dat hem mach krenken^q

 

een qua lucht,^r steen-val,^s beest of mensch; Hier wilt gedenken

 

dat geen van allen dees'^t u ongelijk doen aan;

 

Daar op^u verbiett ons Christ den boosen weer te staan^v

405

Dit heet^w rechtvaardicheijt te lieven, en betrachten^x

 

als schoon, dees neijging-boett^y vree, en vreuchd verpachten.^z

a zie de aant.

b wijst terug naar: koel, en zachtzinnich; gram-moedich naar heet-bloedich

c lijdzaam

d tot toorn geneigd

f wat brengt heetheid van bloed tot stand

f nl. het geërfde misverstand, die als een zonde heerst

g indien zij ophoudt te bestaan

h niets

i aanzet

j reiniging van zonden, vernieuwing van de zondige mens

k standvastig blijft

l nl. de woorden die nu volgen

m men vindt deze woorden in Mark. 13:33, en elders in het N.T.

n wijst terug naar vs. 398-399a

o nl. de waarheid die in Jezus Christus is, zie de aant., en Ef. 4:21, 2 Kor, 11:10 en vele andere plaatsen in de Brieven der Apostelen, die teruggaan op Jezus' uitspraak in Joh. 14:6 Ik ben de Weg, en de Waarheid, en het Leven.

p van het handelen van anderen, Matth. 7:1

q schade berokkenen

r een ongezonde lucht vgl. I, 232

s vallend gesteente

t geen van deze allen; de meerv. pers.-vorm is ad sensum geconstrueerd

u terugwijzend partikel: op die zaak

v zie aant.

w betekent

x plegen, doen

y bevrediging van deze geneigdheid

z doet vrede en vreugde de zijne noemen

[p. 114]

 

Christ leert u lieven Godt,^a dats wijsheijd, goetheijt, macht,

 

en wie hem liefdt, verkrijght door wijsheijt goetheijts kracht.

 

Wie Godt niet lieft, die sneeft^b onwijs, ongoett, onkrachtich;

410

zoo wie rechtvaardicheijt begeeft^c, die leeft onmachtich

 

in eijgen-willes hel, in onrust, in verdriett,

 

hij quetst zich, quetst hij u, maar u en lettet niett;^d

 

Of^f eijgen-will, en wil Godt en Natuijr weer-streeven^f

 

die schikkent' al te goedt;^g zoo ghij in al u leeven^h

415

ten besten alles keert,ⁱ zoo wordij wijs, en goett,

 

rechtvaardich, machtich, blij, en vrij van gramme moett.^j

 

Wil ijmant des Natuijrs, en Christi wett^k toestemmen,^l

 

en t'blijkt dat hij zijn tooren niet en kan betemmen

 

die liecht; hij waant te zien: maar hij is steeke-blindt

420

u wegh is opgedelft,^m desⁿ waarschuwt u u vrindt.

 

Ghij zeght dat gijt gelooft, gaat lijkwel^o daar en boven^p

 

al^q voort, en valt,^r zal ik hier woord, of werk^s gelooven?

 

Of krijgt ghij ook gezicht,^t en gaat op weghen glatt,

 

gewaarschout, wildij vaijlich gaan te zien op t'patt,^uv

425

ghij ziett om hoogh,^w en glist,^x wies'^y oorzaak van dit glissen?

a Dit is het grote gebod; de Farizeeën wilden Jezus op de proef stellen en één van hen vroeg, wat het grote gebod was. Jezus antwoordde: Gij zult liefhebben den Heere, uwen God, met geheel uw hart, en met geheel uwe ziel, en met geheel uw verstand. (Matth. 22:37)

b gaat ten onder

c opgeeft, verlaat

d maar gij ondervindt er geen nadeel van

f ook al

f zich verzetten tegen

g die regelen alles ten goede

h in geheel uw leven

i alles een zo goed mogelijke wending geeft

j boosaardig gemoed

k deze twee zijn identiek; het tweede gedeelte van het grote gebod is Gij zult uwen naasten liefhebben als uzelven, zie vs. 407 en Matth. 22:39

l instemmen met

m de weg is opgedolven, versperd door de toorn die toegang tot het heil afsnijdt

n daarom

o evenwel, toch

p bovendien

q versterkend bijw. in de zin van voortdurend

r Spiegel blijft in het beeld van de weg die opgedelft is

s handeling, nl. van het voortgaan

t wijst terug naar hij is steeke-blindt in vs. 419, de betekenis: krijgt gij een juiste kijk op uw situatie

u het pad, zie volgende aant.

v lees: gewaarschout (om) te zien op t'patt, wildij vaijlich gaan, dus: en zijt gij gewaarschuwd om de ogen op het pad gericht te houden, als gij veilig wilt gaan

w in tegenstelling tot de waarschuwing: gij ziet naar boven

x glijdt uit

y wie is (in overeenstemming met de gewoonte om bij afkorting van een woord de apostrof achteraan te plaatsen

[p. 115]

 

U achteloosheijt ist; geen mis-verstands vergissen;

 

Ik kent;^a maar wie dwingt u tott Achteloozicheijt?

 

Ghij zelfs, ghij hebt de schuld; niet onbedwinghlijkheijt:^b

 

Ik heb mij vaak verlast^c door veel, of lastich^d eeten,

430

al neem ikt, zeghdij, voor te mijen,^f dik vergeeten

 

ist mij terstont,^f dit weet ik immers dat mij krenkt;^g

 

z' ist^h onbedwinghlijkheit die mij dit onheijl brenght.

 

Geensins; T'is u versuijm,ⁱ dats d'oorzaak dezer smerten

 

de zond, of na-smert gaat u niet genoech ter herten:

435

zoo^j brant de smitt hem^k vaak die op zijn doen niet lett;

 

Bij u wert^l temlusts deughd^m niet hoogh genoegh gezett,

 

of vreeze Goods:ⁿ lieft die zij zal u wel behoeden;

 

Des deuchds waardij bij u geen kund is; maar vermoeden;^o

 

De gelt-Godt dwinght licht datmen spaarlijk^p eet, of vast;

440

Goods vrees veel sterker is staat maar haar gront zoo vast.^q

 

Die dingh-waardeeringh werkt in al u onderwinden;^r

 

Doorzoekt u ziel-gront^s gauw^t ghij zult het waar bevinden:

 

Geen onmacht;^u maar t' verstant grond-oorzaak is van t' quaat;

 

Van t' quaat is hij ook vrij die quaat verstant^v verlaat;^w

a ik zie het in

b een potentie van de ziel die niet bedwongen kan worden, die geen meester boven zich heeft, die souverein heerst, net als de rede

c mijn maag overladen

d zwaar

f al neem ik mij voor, zegt ge, het te vermijden

f dikwijls ben ik dat terstond vergeten

g dat mij ten nadele strekt, nl. het snelle vergeten

h zo is het

i nalatigheid, zorgeloosheid, tekort schieten, wat bestaat in het niet geven om de gevolgen

j op deze wijze

k zich

l wordt

m de deugd van de matigheid om de lust in te perken (te doen gehoorzamen aan de rede)

n lees: vreeze Goods niet hoogh genoegh gezett

o bij u is de waarde van de deugd geen zekerheid, maar slechts een vermoeden

p op spaarzame wijze

q indien haar fundament even vast is (als bij de gelt-Godt), als zij uit dezelfde positie opereert

r in alles wat gij onderneemt, in al uw handelingen

s diepste roerselen van uw ziel

t met voortvarendheid

u wijst terug naar de onbedwingklijkheijt (vs. 432), immers, als deze laatste heerste, was de mens tot generlei goed in staat, hij was dan onmachtig

v inzicht door redenering tot stand gekomen

w die het verkeerde inzicht achter zich laat

[p. 116]

445

Dien Duijvel weder-staat, en hij zal van u vlieden;^a

 

Waar mis-verstant de ziel ruijmt daar krijght Godt gebieden.

 

Geen onbedwinghlijkheit, of on-andacht heeft macht

 

daar Godt, en s'deuchds waardij zijn hoogh genoech geacht.

 

Elk lieft het schoon, en heijl uijt neijgingh der Natuijren;^b

450

schijnt wel-lust, gelt, en eer of hoogheijds landt-bestuijren^c

 

in u zin schoon, en heijl door mis-verstants beleet^d

 

ghij hebt die nootlijk lief:^f maar zoo ghij namaals weet

 

dat zij maar schijn-heijl zijn; dat haar^f onmaats verderven^g

 

u smert,^h en leelijkⁱ is, zoo moett ook nootlijk sterven

455

u trek,^j u liefd' tott haar;^k daar groeijt in t' jegendeel

 

liefd' tott het schoon, en heijl van zede vormingh eel:^l

 

Dit na-verstant^m dan heerscht, ist krachtich,ⁿ als te vooren

 

het mis-verstant u dreef, dat niet meer mach verstooren^o

 

ist doot:^p ist gansch vernielt t' blijkt zoot niet uijt en puijlt;^q

460

maar t' quelt u wis zoo langh het noch inwendich schuijlt;

 

Hier is de schort,^r en t'lek;^s elk beter waant te weten

 

hoewel noch in zijn grondt schijn-heil hoogh is gezeten:^t

 

men weet,^u men looft, men lieft deuchd met de mont; maar vert^v

 

van daar is u bedrijf;^w want verr' zoo is u hert:^x

a vrijwel letterlijk overgenomen uit het N.T.: Zoo onderwerpt u dan Gode; wederstaat den duivel, en hij zal van u vlieden. Jac. 4:7, vgl. ook 1 Petrus 5:8-9 en Ef. 4:27

b uit een aangeboren drang

c het besturen van een land verbonden aan hoge staat, vorstelijk land-besturen

d door het beleid van het misverstand

f gij hebt die noodzakelijkerwijs lief, gij moet die wel liefhebben (door mis-verstants beleet)

f hun, wijst terug naar wel-lust enz. in vs. 450

g hun door onmatigheid-schade-toebrengen, ten ondergang voeren

h u verdriet

i in tegenstelling met schoon in vs. 449 en vs. 451

j uw genegenheid

k wijst terug naar vs. 450

l hoogstaande gedragsvorming

m (dit) inzicht naderhand, later verkregen inzicht

n is het (nl. het na-verstant) krachtig, als een parenthesis te beschouwen

o dat (= het mis-verstant) niet meer in staat is (het innerlijk) in verwarring te brengen

p ist gansch vernielt: is het, nl. het mis-verstant, dood enz,

q indien het niet naar buiten treedt

r tekortkoming, hapering

s narigheid

t hoewel nog in elks diepste innerlijk schijnheil hoogh is gezeten = hoog aan tafel is gezeten = een belangrijke plaats inneemt

u men kent

v geapocopeerde vorm naast verde, kwam reeds in de 16e eeuw voor, veelvuldig in de 17e eeuw = verre

w handelen

x zie Matth. 15:8, Mark. 7:6, Jes. 29:13

[p. 117]

465

zulk^a treurt vaak om zijn zond, en zoo hij meent Godvruchtich;

 

Hij acht zich swak te zijn; neen gierich,^b of eerzuchtich

 

is hij, of gaijl, of trots door quaat verstant,^c door waan;^d

 

De beeker zuijvert binnen eerst;^f leert recht verstaan.

 

Bezint u,^f u bezintt, dits d'aldereerste trappe

470

des heijls, in onheijl blijvens' al dies'^g overstappen.

 

Bezinningh is verlies van mis-verstands bedroch;

 

Bezinningh isser niet zo mis-verstant leeft noch.

 

Daar ziedij Spiegel in dijn herten-spiegel klaarlijk,

 

datt u niett buijten u^h of quelt, of is beswaarlijk:

475

Dat u verstant alleen t' zij recht, of vals is vooghd;

 

zoekt ghij heijl; liefdij t' schoon; ziet dat ghij wakker poogtⁱ

 

na recht verstant, wort wijs; ghij wert ook goed, en machtich,

 

bekoomdij recht verstant:^j Waakt dan, en weest andachtich;

 

Vint ghij noch lijkwel^k schort,^l als die door broosheijt sneeft,^m

480

zoo bidt al staagh om hulp dien die t' wilvaardichⁿ geeft.

a deze of gene

b begerig

c onjuist inzicht, verstand dat werkt met valse argumenten

d ongegronde mening

f deze uitdrukking slaat wel in verband met Mark. 7:4 ...En vele andere dingen zijn er, die zij aangenomen hebben te houden, als namelijk de wasschingen der drinkbekers, en kannen, en koperen vaten, en bedden

f kom tot overdenking

g die ze (nl. de eerste trap van het heil)

h niets van buiten af

i dat gij u met inzet en ijver inspant

j het oude begrip ratio recta, hier gehanteerd als een moreel principe: het juiste inzicht

k toch nog

l tekortkoming, hapering, vgl. vs. 461

m als iemand die door zwakheid dreigt onder te gaan

n bereidwillig, vgl. I, 177