Hert-spiegel

[p. 63]

Hertspiegels derde boek Melpomenaant.

Melpomen t'is u beurt te mennen waarheijts jachte,^a
melt u geheimenis, slijpt,^b en stiert ghij t'gedachte^c
te peijlen^d onheijls grond;^e sweeft met ons hemel-hoogh^f
ant end-kreijs top-punt^g staijl^h in s'hemels mantelbooghⁱ
den mellik wegh hen op.^j doch mijt het zeer verhooghen;^k
In Merkuurs ringh^l ons plant, om daar vlak te beooghen^m
(zoo t'oogh-staalⁿ dat vermach) des menschelkens gewoel,
die (als in lent-maants teelt^o in t'moerich padden-poel^p
wanschapen kiekens half^q der Zeeuscher nachtegalen^r
krioelen over hoop^s) vast^t woeden,^u swoeghen,^v dwalen:^w
Naspeuringh maaghdelijn;^x wes^y zuijmdij zaak en stond?^z
Doch ist geen rijsens tijt,^aa zinkt met ons inden gront^bb

a span (gezegd van trekdieren), associatie met Apollo's vierspan

b scherp

c het denkvermogen

d om te peilen

e de grond(oorzaak) van alle menselijke tekort

f zeer hoog

g in de richting van het hoogste punt van de laatste kring (= sfeer)

h bijw.bep. bij sweeft

i hemelgewelf

j van hier (de melkweg) op, vgl. hgd. hinauf

k onthoud u ervan te hoog te stijgen

l de sfeer, de ring, waarin de planeet Mercurius zich beweegt

m met preciesheid gade te slaan, te bespieden

n scherpte van het oog

o broedsel uit de lente-maand

p in de slijkachtige poel waarin de padden zich ophouden

q half mismaakte jongen (omdat ze niet direct op de volwassenen lijken)

r der kikkers

s verward dooreen

t voortdurend

u door onmatige begeerten gedreven worden

v zuchten

w falen (in daden en in het doen van een keuze)

x jonge maagd die alles nagaat vgl. IV, 402

y waarom

z zijt gij onachtzaam in het uitvoeren van de (gevraagde) zaak en komt gij niet op tijd

aa maar is het niet het juiste ogenblik om omhoog te stijgen

bb diepte

[p. 64]

 

De ‘Grot van Plato’ uit de editie van Wetstein. Ook deze gravure is op initiatief van Spiegel ontstaan, 1602-1603. De man met aureool zou Jezus zijn. Foto: K.B. Den Haag

 

des werelts aarden bòòm,^a om grondich na te speuren

 

Heeromnes doen;^b hoe t'komt dat: zij onzalich treuren,^c

15

den^d doch Natuijrlijk heijl^e dats vreed,^f en vreuchde lust:^g

 

Met dit gepaijns begort^h naⁱ d'hooghe veluw-kust^j

 

(recht als^k de dach-kriek^l toont haar goudt root marmer vlechten

 

en t'gras met uchtend douw beswaart begon te rechten,^m

a van de aardbodem, van de aarde

b de gedragingen van alle mensen

c diep ellendig ontluisterd zijn

d die

e heil, geluk dat de natuur geeft

f gemoedsrust

g behagen schept, of: wie toch ... aangenaam is, bevredigt

h zwanger van, vervuld met

i in de richting van

j hier niet te denken aan de kust van de Veluwe, maar kust = regio, streek, dus de streek van de Veluwe, of de Veluwe; de zin gaat verder in vs. 21

k juist toen

l het aanbreken van de dag, hier gepersonifieerd, zoals blijkt uit haar ... vlechten; gedacht kan worden aan de Romeinse godin Aurora; de vlechten zijn goudkleurig, roodkleurig, en van gemengde kleur, zij zijn beeld voor de veelkleurige horizon

m begon zich op te richten

[p. 65]

 

zoo^a t'vlammich radt des zons diep uijter zee opsteegh,

20

en door diens helderlicht^b elk dingh zijn verwe^c kreegh)

 

hol-bollants uijtkant schier ik Goijwaarts was doorwandert^d

 

bij Hilfers-beeken-zoom:^e siet flux het weer verandert,

 

een dikke nevelnacht het luijs-stil^f bosch betrekt^g

 

die t'al licht^h geevich licht met swaare damp bedekt.

25

Ik zach, noch hoorde niet, ik voelde niet met allen,ⁱ

 

ook rook, en smaak-vermaak^j was heel in mij vervallen.

 

opmerkingh^k hielt mij staan omsichtich,^l onvervaart,^m

 

maar als na d'eerste schrikⁿ mijn moet^o heel was bedaart,

 

wracht^p nare eensaamheijd steek-blind^q eerbiedich schroomen,^r

30

reenwikkende^s dat dit vergeefs^t niet was gekoomen,

 

dat blint geval^u niet heerscht, of swerelts schepper viert:^v

 

Maar dat diet al in als is^w alle dingh bestiert

 

tott ellix heijl; heb ik met bòògh-zaam hert en leeden^x

 

aldus dien al-beschik,^y en opper-vooghd gebeeden.^z

a zo ook

b dit staat tegenover het veelkleurige, maar gedempte licht van de dach-kriek

c kleur

d was ik het grensgebied van het moerassige Holland in de richting van het Gooi bijna doorgewandeld

e Vlamings commentaar: Hilvers-Beken Zoom / Hilverszoom, een dorp in Gooyland. Deze verklaring gaat echter voorbij aan de Beken. De Jongs interpretatie: ‘... lett. bij de zoom, oever, van Hilvers beken. In de gemeente 's-Gravenland vermeldt Van der Aa een buitenplaats Hilverbeek. (A.J.v.d. Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden i.v.). Tegelijkertijd schijnt Spiegel een woordspeling met Hilversum te bedoelen.’ Dan zou Hilfers-beken-zoom betekenen: aan de rand van de buitenplaats Hilverbeek, een alleszins plausibele verklaring. Toch sluit ik niet uit: tot aan de rand van de Hilfers beek, dus, tot de Hilfers beek. Tot de rand van de buitenplaats Hilverbeek, of, tot de rand van de Hilfers beek.

f opmerkzaam-stil, oplettend-stil

g overdekt

h het alles licht gevende licht = de zon

i in het geheel niet

j het aangename gevoel, de verkwikking dat / die de reuk- en smaakorganen geven

k innerlijke opmerkingsgave

l behoedzaam

m zonder vrees

n na de ontsteltenis van het eerste ogenblik

o gemoed, ziel (heel vaak onder het aspect van de emoties)

p bewerkte, bracht teweeg

q akelige cenzaamheid die geen uitzicht bood

r vrees met eerbied gemengd (de ambivalente houding tegenover het goddelijke)

s overwegende

t zonder doel

u blinde toeval

v rust houdt

w die alles doordringt met Zijn geest

x bòògh-zaam hoort bij hert en betekent dan toegewijd en bij leeden in de betekenis van gebogen, nl. geknield

y God, die alles regelt, regeert

z dit is de hoofdzin, die voorafgegaan wordt door een inleidende causale bijzin beginnende met reenwikkende (vs. 30)

[p. 66]

35

O al vervullend' een,^a die alles schepper zijt,

 

zelfstandich wezen,^b zonder stof, of Form, of tijt,^c

 

Of ijet, dat ons begrip bedenken kan, of vaten,^d

 

alschoon, almachtich, wijs, en goedich^e bouen maten,

 

diet al ten goeden schikt, en elk het beste jont,

40

die alles oorzaak zijt; geen oorzaak doch^f van zondt:

 

Ist u wil, ist mij nutt, u inspraak^g niet verstomme,

 

verbeeldingh, inval, Geest, of Engel,^h zegt waaromme

 

mij dees hel-duijsterheijtⁱ dus schielijk^j overvalt?

 

Zin-wakker,^k stok-stil doch gestrekt in een gestalt^l

45

quam mij een helle^m stem al lijselijkⁿ ter ooren.

 

Geblindhokt,^o dwaalbaar^p eewigh blijven zij, die spooren^q

 

vermetel-achteloos^r in laat-dunkx^s schaduw-licht,

 

zoo uijt,^t als hoogh te zien^u met perl, en schil-gezicht,^v

 

uijt, om haar mede-knecht doen danssen zoo zij pijpen,^w

50

hoogh, om met kleijn begrip groot eewicheijt begrijpen.^x

 

Te weten t'sterflijk hoet d'onsterflijkheijt genaakt,^y

a God die alles voltooit

b God, die op zichzelf bestaat in volkomenheid, niet bewogen wordt, maar zichzelf beweegt

c stof (materie), Form (forma) en tijt zijn de drie momenten die het geschapene bepalen. God staat daar buiten, omdat Hij het onbepaalbare Zijn is

d begrijpen

e goed met connotatie barmhartig

f evenwel

g Uw (Gods) inspiratie

h de wijzen waarop God Zijn inspraak kan realiseren

i duisternis als in de hel

j onverwachts

k met gespannen innerlijke zinnen

l terwijl ik doodstil rechtop bleef staan

m heldere

n zachtjes

o misleid (als geblinddoekt)

p aan dwaling onderhevig, dwalend

q zoeken

r aanmatigend onnadenkend

s verwaandheid

t hierbij hoort te zien: naar buiten kijken in verband met de handelingen tegenover anderen, vgl. vs. 49

u te kijken naar dingen die boven iemands bevatting, macht liggen, vgl. vs. 50

v beide zijn oogziekten. Spiegel bedoelt dus dat men uijt / hoogh ziet met beperkte mogelijkheden

w hun medemensen te overheersen; de uitdrukking luidt: iemand naar zijn pijpen (= fluiten) laten dansen

x om met beperkte verstandelijke vermogens de grote geheimen der eeuwigheid (die eeuwig zijn) te begrijpen

y te weten hoe het sterfelijke de onsterfelijkheid nadert: de relatie tussen mens en God

[p. 67]

 

te sluijten^a dat van niet geen ijet oijt is gemaakt,^b

 

daar^c zij hoe ijet uijt ijet aars spruijt^d voor hare Ooghen

 

(van slijm, zaat, dier, of boom)^e doch niet begrijpen mooghen:

55

Het alderwonderbaarst als zijt maar zijn gewent^f

 

hoe ongrondeerlijk t'zij^g men achtet voor bekent:

 

T'min vreemt; maar ongewoon^h dat noemtmen wonderteekenen,

 

zij koonen hemel-ganghⁱ thien hemels^j hoogh nareekenen:

 

Door wat sterr' vreed, of krijgh hier eijndight, of begint^k

60

weet, die in slechter zaak is nesch, en mollich blint:^l

 

zegt:^m ijmant kan een kracht begrijpen zijner zinnen,

 

Dit vrucht-loos uijtzienⁿ wijst u weetzucht billik^o binnen

 

te zoeken hemel-heijl^p in dijner zielen grondt,

 

daar aart-weet-geericheijt^q met woeker^r loont terstont;

65

als^s uijtwaarts weet-zucht^t baart maar entlijk^u bitter schennis.^v

 

Hebdij nu ware lust na duijre^w waarheijds kennis,

 

zoo u heijl-geericheijt, en weet-zucht niet vast^x slaapt,

 

betoovert, en verrokt^y door erref-zondt^z betraapt

 

merkt,^aa waar heijl-loosheijds gront, en heijl in is geleghen,

70

Dit was gezeijt; Ik voel der bòòmen boôm^bb beweghen,

a te concluderen

b van niets geen iets ooit is geschapen

c terwijl

d hoe iets uit iets anders voortkomt

e uit slijm, zaad, een dier of boom

f als zij er maar aan gewend zijn

g hoe ondoorgrondelijk het moge zijn

h het minder onbekende (vreemde), maar ongewone

i draaiing van de hemelkringen

j er werd aangenomen dat er tien sferen waren; zie de aant. bij vs. 4-6

k lijd.vw. bij weet

l onderw. bij weet; die in eenvoudiger zaak dwaas of blind als een mol is

m het onderw. is. die ... blint, zie de aant.

n het zich bezig houden met dingen buiten zichzelf

o terecht

p het opperste geluk

q weetgierigheid die de mens van nature bezit

r in hoge mate

s evenals

t begeerte naar kennis van de dingen buiten iemand

u tenslotte alleen

v pijnlijk bederf

w kostbare

x diep

y van hun doelstellingen weggerukt

z verrast door de slechte aan de omgeving ontleende gewoonten

aa let eens op

bb bodem

[p. 68]

 

en voor mijn voeten barst een hollen-aarden spleet,^a

 

afbreukich^b engh den ingangh, onder vlak, en breet;

 

Van maxel was dit hol eens menschen hert geleken^c

 

vol volx in scheemrich licht, diens woord-rijk twistich spreken

75

als een gemommeldons^d mij eerst in d'ooren scheen,^e

 

dies schoor-voets deijzed'^f ik nieus-gierich na beneen

 

in t' twist-hol schaduw-rijk vol trotzich waan-vermeeten^g

 

zach ik ontelbre menschen ruggelings gezeten

 

na t' flonker-fakkel-licht dat zon, en maan verbrant;^h

80

Elk staar-ooght nechtighⁱ op een voorgestelde^j want,

 

daar beurt-wijs schaduw-beelds vast allerleij vertieren,^k

 

die lieft elk zonderlingh^l na lust, of erf-manieren:^m

 

D'een loert versuftⁿ op goutt, en silver-schijfkens rondt,^o

 

d'aar^p guwt^q naer schaduw-taart en vlâe^r met open mont:

85

zulk^s lonkt^t na valsche kroon, en schepters maxel heerlijk;

 

Die loerooght op den schauw des naakten Venus geerlijk:^u

 

Dees Faam-ziek steelwijs gluijrt na d'opper lauwer-krans;^v

 

Ant' trage eezels beelt hanght d'aar zijn zinnen gansch;^w

 

Der Pauwen staart-gepraal zulk ander mint hovaardich;^x

a een spleet gelijk aan een hol in de aarde

b afbrokkelend

c het is zo gevormd dat het op het hart van een mens lijkt

d verward rumoer van stemmen

e zich eerst aan mijn oren voordeed

f daalde af

g vermeeten is hier een zelfst.nwd.: vol hoogmoedige aanmatiging door waan (waan = een mening niet berustend op gefundeerde kennis) de woordgroep is bijv.bep. bij menschen

h dat zich in de plaats stelt van zon en maan

i aandachtig, met overgave

j voor hen geplaatste, tegenover hen

k waarop beurtelings schaduwbeelden van allerlei zaken voortdurend afwisselen

l ieder (als individu)

m in overeenstemming met zijn begeerten, of met wat hij meegekregen had door de zeden van het land, de gewoonten thuis

n beroofd van verstand

o op ronde gouden en zilveren munten

p de ander

q loert begerig

r vlaai

s weer een ander

t werpt begerige blikken naar het kostbare maaksel van valse kroon en scepter

u postpositum bij Venus in de betekenis van begeerlijk, of adv. bij loerooght in de betekenis van begerig

v de lauwerkrans als het hoogst bereikbare

w blijkbaar wordt hier iemand gekenschetst die traagheid bewondert, en die eigenschap bezit

x het hoogmoedig-zijn op uiterlijkheden wordt in dit vers afgeschilderd

[p. 69]

90

En meenich lieft verzott een gulzich swijn onaardich;^a

 

Dees wolven bloedich prijst; die leeuwen, Beeren fel;^b

 

Elk schept beangste vreucht^c in schauw-beelds apen-spel.^d

 

Op t'pluijm-rijk veder-bos, op paarden, honden, bloemen,^e

 

onwaardich schaduw goett,^f ondoenlijk al^g te noemen,

95

bezonder zonderlingh ziet ellik nijver^h opⁱ

 

en prijst met anders smaat^j hoogh zijn gekooren pop^k

 

tott kijf, Ia vechtens toe: maar wil hen ijmant straffen^l

 

als honden kregel-bits^m zij meest alⁿ tegens blaffen.^o

 

zeer zelden ijmant daar op ziel-bezinningh^p acht,^q

100

of beurtet somwijl, flux wert die leer-gier^r gebracht

 

te rugh, verbij een muijr die hij de rugh toe keerde,

 

daar beelden (welker schauw hij eerst voor al^s begeerde)

 

gedraghen worden, die hij dan voor schauw-spel prijst;^t

 

Doch twist, en onrust^u mee^v bij beelde-minnaars rijst.

105

verwaant, halsstarrich,^w want elk lieft daar even nechtigh^x

 

de beeld-kund, als hij voormaals hingh an schauw-min^y pleghtig.^z

a pred.attr. bij meenich, in de betekenis van verbasterd van zijn eigenlijke aard; er is sprake van iemand die de ondeugd der gulzigheid bezit

b in dit vers gaat het om de wreedheid

c vreugde in angst gedompeld; in de vreugde zit de angst het aanschouwen te zullen verliezen

d zotte vertoning

e alle symbolen van wereldse grootheid en rijkdom

f verachtelijk goed met slechts schijnbare waarde

g alle

h aandachtig

i op ieder ding afzonderlijk richt elk, verschillend van een ander, zijn blikken

j schimpend op (de keuze van) een ander

k zijn uitgekozen speelgoed

l berispen, hun handelen afkeuren

m vijandig-bijterig

n bijna altijd, of: bijna allen

o een uiting van machteloos verzet

p bezinning in zijn ziel: zich zijn situatie als levend wezen, i.c. als mens bewust maken

q neemt in aanmerking, om er zich in het handelen naar te richten

r begerige naar lering, naar kennis

s boven alles

t de voorkeur geeft boven

u beroering

v eveneens, ook

w deze woorden zijn hier absoluut gebruikt, men zou kunnen toevoegen: gedragen zij zich

x met overgave

y liefde voor de schaduwbeelden

z òf adv. bij hingh in de betekenis van met toewijding, met alle ijver, òf postpos. bij schauw-min = waaraan men gebonden, onderworpen is (waarvan men zich niet los kan maken). Het W.N.T. XIII, I, 63/64 prefereert de laatste mogelijkheid

[p. 70]

 

En bij dees kleijnen hoop heeft, heijl-leer kleijn gehoor^a

 

het is zoo t'was;^b elk waant ook dat hij t'best heeft voor,

 

En zelden, immer^c zelden dees van beeld-liefd scheijden

110

om uijt (door hert hols enghte)^d zich te laten leijden

 

van lamp-lichts schaduw-beelds; van t'donker valsch gesicht

 

tot warer dinghen toon^e in t'Godlijk zonnen licht;

 

derwaarts ik zach, en rees^f daar wel bedaarde^g menschen

 

genooten stille vreucht na al haar herten wenschen.

115

k'anrand'^h een dik-lip grof, wanschapen, hoogh-gebultⁱ

 

na groett, en weder-groett, hebdij kund, tijt, gedult,

 

berecht mij^j (zeijd' ik) wat dees hol-twist is te zeggen,

 

dees beeld, en schaduw-liefd.^k Hij gingt aldus uijtleggen.

 

T'hol is een ijders hert; het lamp-licht ijdel waan^l

120

die ellik eerst ontmoett; blijft hij daar stip op staan,^m

 

hem plaaght onrustich leedtⁿ door ijdel-liefds behaghen;^o

 

moet niet na droom-vangsts waan^p aardthaijl-lusts honger^q plagen?

 

De schauw-beelds die ghij hem anschouwen ziet met lust

 

is t'schijn-goedt valsch dat d'achteloosen^r al^s ontrust,

125

als rijkdom, hooghe staat, faam, wellust, weetsucht prachtigh,^t

 

en zulke ijlheijd^u meer; daar menschen onaandachtich

 

recht als hun hooghste goett partijdich^v hert, en zin

a naar (heijl-leer) wordt weinig geluisterd, en in overeenstemming daarmee wordt in die richting niet gehandeld

b het is nu bij de beelden, zoals het bij de schaduw-beelden toeging

c hier een versterkend bijw. in de zin van voorzeker, ongetwijfeld

d vgl. vs. 72

e tot het uiterlijk van dingen, die meer waarheid bevatten

f en (ik) steeg op

g niet door driften bewogen

h ik sprak aan

i misschien wordt hiermee Esopus bedoeld, waarschijnlijk echter Socrates

j licht mij in, breng mij op de hoogte

k lees: dees beeld-liefd en schaduw-liefd

l zinledige kennis (niet op juiste gronden berustend)

m houdt hij daaraan onverzettelijk vast

n onrustig, angstig makend leed; nl. de angst te verliezen waarin hij behagen schept

o door het behagen scheppen in liefde voor zinledige dingen

p de waan, d.i. de valse kennis voortkomend uit de vangst in een droom gedaan, dus onwerkelijk

q de honger, de begeerte, naar de lust, de vreugde, die het aardthaijl, d.i. het heil dat in overeenstemming is met de natuur, met de aard van de mens geeft

r onnadenkenden

s òf postpos.= alle, òf adv.= geheel

t aanmatigend makend

u beuzelingen

v pred. attr. bij menschen= partijdig, omdat men zijn eigen keus vijandig afzet tegen die van anderen

[p. 71]

 

opstellen; dit maakt twist. Wie eenich lust-gewin

 

verkrijgt, verblijt^a een tijdt: Dewijl doch^b wankelbaarlijk^c

130

het blijven^d is, zoo valt verlies, of vrees^e beswaarlijk^f

 

dien,^g die of zoekt, of lieft zulk waan-goett^h onbedocht.ⁱ

 

Maar of Fortuijns onsta^j daar niemant oijt bezocht?

 

die vint niet lijkewel^k in valsch goett waar genoeghen

 

hem prikkelt onderwijl zijn ziel-heijl-hongers wroeghen:^l

135

Godt, waarheijt, waare deuchdt is onser zielen spijs.

 

vergeefs el^m zoeken menschen reukeloos,ⁿ onwijs

 

in schauw-lust^o haar genoecht. kan schijn t'gemoett vermaken

 

geduijrich? en of^p zij tott beelde-kennis^q raaken,

 

leijt die niet tott de daad,^r z'ist^s maar een valsche stutt;

140

beeld-kennis^t daadeloos, als schauw-kun blijft onnutt.

 

Waarschijnlijk^u vande deuchd veel^v treffelijk kunnen spreken;

 

ja lokken andren aan door haar boet-vaardich preeken;^w

 

Maar zoo ghij al haar doen, en leeven wel beseft,^x

 

de daat zeijt klapping-kunst^y haar zellefs hert niet treft.

145

Ghij Spieghel^z spiegelt u, u heijl zoekt in t'bewerken,

a verheugt zich

b daar echter

c onzeker, onbetrouwbaar

d nl. van het lust-gewin

e nl. voor het verlies

f lastig, onaangenaam

g voor degene

h iets dat men waant goed te zijn; waant= valse kennis bezitten, vgl. valsch-goett in vs. 133

i zonder na te denken

j ongestadigheid

k die vindt toch niet

l het kwellen van de honger naar ziele-heil; dit wordt omschreven in vs. 135

m elders

n onbezonnen

o vreugde aan schaduwbeelden

p onderstellend in de betekenis van indien, als

q kennis verkregen door het aanschouwen van beelden, vgl. vs. 102

r nl. het verlaten van het hol en het treden in de werkelijkheid, of het in praktijk brengen van de waare deuchdt (vs. 135)

s zo is het

t daadeloos: beeld-kennis bestaat alleen in het aanschouwen van de beelden, daarmee stelt men zich tevreden

u zo dat het waar schijnt

v velen

w met aandrang en overreding spreken, daarbij een stemming suggererend van het doen van boete voor eigen vroegere tekortkomingen

x doorziet

y de kunst ergens mooi over weten te praten (treft het eigen hart niet)

z de diklip (vs. 115) is nog altijd aan het woord; in t'bewerken: in het doen

[p. 72]

 

door vreemde zorgh^a zich zelfs verzuijmen^b waan-kunds klerken.^c

 

koopt nijver waarheijts kund; die over al is vaijl,^d

 

en brenght die inder daadt;^e daar vindij daatlijk^f heijl.

 

Ter daat^g moet waarheijts kennis nootlijk^h hullip geven;

150

t'beleeven maarⁱ doet doode kennis^j in ons leven.

 

T'is anders niet dan^k droom, verbeeldingh, ijdel waan.

 

Maar liever^l (zeijd ik) segt wat gaet dit vollik aan,^m

 

dats in dit duijster twist hol dus onrustichⁿ woonen,

 

daar hun geen middel schort^o na wensch^p hier uijt te koonen?

155

Recht zoo een ganger gauw^q het slibber-sneuvel^r patt^s

 

treet hij andachtelijk, al is het staijl, en glatt,

 

afbreukich,^t smal, en krom, daar reijsigers, noch boeren

 

hulp doen,^u op bergh, of klip door grondelooze moeren^v

 

vaak vaijlichlijk doortreet voor struijkelen bevrijt,^w

160

die diepen dellen schuijn,^x en lossen kluijten mijet:

 

Maar treet hij dolkes^y toe, vermijt hij plas, noch heuvel,^z

a het zich bekommeren om anderen

b zich zelf veronachtzamen

c de meesters van de waankunde, d.i. kennis die op valse gronden berust, die tegenover die welke op waarheid berust, staat

d te koop, te verkrijgen

e zet die om in daden

f òf bijv.nw. = werkelijk, òf bijw. = in werkelijkheid

g aan de daad

h beslist

i alleen het beleven

j inactieve kennis

k anders betekent het niet dan ... (nl. als die kennis niet ten goede gebruikt wordt)

l mijn beste, mijn waarde

m wat overkomt deze mensen, wat is er aan de hand met deze mensen (in de zin van: welke hartstochten beroeren deze mensen?)

n twistziek

o ontbreekt

p als zij het wensen

q een zich snel voortspoedende reiziger

r bijw. bijz. van vergelijking, in de hoofdz. (= vs. 163) samengevat door zoo

s het pad waarop men gemakkelijk slibbert, uitglijdt

t afbrokkelend

u bijw. bijz. van voorwaarde, waarin de bijw. bijz. van toegeving: al is ... doen, hierin de bijw. bijz. van omstandigheid: daar ... doen Men kan treet ... moeren als een parenthesis zien. Ik lees dan: Vs. 155 - parenthesis - vs. 159-160 Vs. 160 is een relatieve bijz. (die wijst naar ganger terug) met voorwaardelijke betekenis

v bijv. bep. bij patt, òf bijw. bep. van plaats

w behoed

x scheef aflopende diepe kuilen (in de weg)

y doldriest

z nl. in de weg; heuvel = bobbel

[p. 73]

 

lett hij niet op zijn wegh wis wedervaart hem sneuvel;^a

 

zoo zijn wij al^b gelijk op s'levens wegh gesett,

 

om recht te moghen^c gaan, of struijkelen te mett^d

165

door onkund, of versuijm:^e t'voorst^f doetmen wel onschuldich;

 

zoo doolt eerst, zonder zondt het Jonghe kindt eenvuldich,^g

 

het weet niet, twijfelt niet, derft toelegh, en beraat,^h

 

ook wroeghen,ⁱ en berouw gevolgh van euvel-daadt:

 

Maar krijgt het mooghlijkheijdt^j om goett en quaat te weten,

170

versuijmt dan wijsheijds winst,^k wil ijmant ook vergeeten

 

tott raads-man kund, en rêen,^lm zoo wert hij straffens waart

 

die eerst was buijten schuldt. Betⁿ weten wroegingh^o baart:

 

zoo heeft de zond altoos gequel, en straf tott knapen;^p

 

gaef;^q maar veranderlijk heeft Godt den mensch geschapen,

175

hij stelt ons allegaar de doot, en t'leven veur,^r

 

en laat het reelijk dier^s een vrije wille-keur.

 

Wie gauw^t dan op zijn doen lett, vint dat achteloosheijd

 

grond-oorzaak is alleen van onheijl, schuldt, of boosheijd.

 

Dit is een haastich blint toestemmen onbedacht,^u

180

of reukeloos^v versuijm van t'geen in onse macht

 

meer kund, of mooghlijkheijt is van noch meerder kennis,

 

Wie van ons voelt met smert niet daaghlijkx zonden schennis?

 

dat^w volgh-lust,^x nijt, hovaard, en gramschap baart gequel?

a overkomt hem een ongeluk, onheil

b òf allen, òf geheel

c kunnen

d somtijds, eventueel

e nalatigheid

f het eerste, nl. het struikelen door onkunde

g argeloos

h mist opzet, plan en overleg

i boete doen

j kracht

k het voordeel geput uit wijsheid

l bijw. bijz. van voorwaarde, samengevat in de hoofdz. door zoo (vs. 171)

m (een hendiadys) redelijke kennis

n beter

o knagen van het geweten

p volgelingen, dienaren

q ongeschonden

r zie Deut, 30:19; vgl. de aant.

s het redelijk schepsel

t met aandacht

u onbezonnen

v lichtzinnig

w de beide dat-zinnen, vs. 183 en vs. 184 zijn lijd.vw. bij voelt (vs. 182)

x het volgen van de lusten

[p. 74]

 

dat giericheijt,^a of staatsucht^b strekt^c een aardsche hel?

185

noch grijpter ellik an:^d Doch niemant mach bejaghen^e

 

met voordacht^f willich t'geen hij quellik weet te plaghen.

 

Alleen t'onachtzaam blint toestemmen maakt ons boos,^g

 

en gauw' andacht vernielt t'versuijmen reukeloos;^h

 

Gelijk des vaak-gequetst oud-smits voordachtⁱ opletten

190

hem vaijlighlijk behoett voor s'viers bekende^j hetten:

 

Maar doch zoo onverhoets zijn reukelooze^k hant

 

t'heet Element genaakt, hem treft onlieve^l brant.

 

Een die vaak gaat de kenbaar^m naaste wegh ter kerken

 

die dwaalt niet onderweegh ten zij door t'niet opmerken.ⁿ

195

zoo du genootzaakt bist een hot-wegh^o onbekent

 

doolbaar gebaant^p te gaan: maar datter wel ontrent

 

of volk, of middel is het wisgaan^q te bevraghen,

 

versuijmstu dat, en mist, bistu dan te-beklaghen?

 

Dit schuldich onverstandt, en achteloosheijt quaat

200

hoet valt^r al^s oorzaak is dattet hier qualijk gaat;

 

dat ons tott groot gequel de waan,^t en schijn-goed^u hinderen,

 

qua^v voorgangh sterkt ook t'quaat in t'opvoen onser kinderen.

 

Lands-wijs baart erref-zond;^w en Wennis wort Natuijr;^x

a begerigheid

b begeerte naar hoge staat

c tot gevolg heeft

d nochtans (toch) begint iedereen eraan

e is in staat te streven naar

f waarbij men vooruit zich de uitkomst van een handeling realiseert, bedachtzaam

g alleen het zorgeloos toegeven aan begeerten zonder de rede in te schakelen maakt ons zondig

h en de snel-gewekte oplettendheid vernietigt het lichtzinnig nalatig-zijn (in het betrachten van de waare deuchdt vs. 135)

i voorzichtig

j die hij kent

k onvoorzichtige

l onplezierige, die men graag vermijdt

m de duidelijk herkenbare

n door onopmerkzaam te zijn

o dwaalweg

p zo getraceerd dat men er gemakkelijk op kan verdwalen

q het zeker gaan

r hoe het zij

s geheel en al

t een mening op ondeugdelijke gronden gevestigd

u iets dat in schijn goed is, niet in werkelijkheid

v slechte

w gewoonten (tradities) van een land brengen zonden voort die van het ene geslacht op het andere overgaan en onuitroeibaar zijn

x wat men zich aanwent lijkt op den duur tot de natuur te behoren en wordt dus onveranderlijk

[p. 75]

 

Verderflijk outt gebruijk maakt heijlzaam deuchden^a duijr.^b

205

Merkt of^c hier qua gewoont zij oorzaak veeler zonden;

 

eer d'ouen kooken-kunst,^d en t'brouwen was gevonden,

 

eer wenst^e aan honich-mee,^f of wijn-smaak^g sich vertast,^h

 

Wat dronkert, ofte vraat heeft zich als doenⁱ verbrast^j

 

an eekel, ooft, of brun? mee^k daarze t'gelt niet deelen^l

210

wie port tott logh, en droogh,^m tot rooven, moorden, steelen?

 

t'waan-kostelijk besittⁿ van pop-geproncx cieraat^op

 

lokt dat den zotten niet tott praal-lusts overdaat?^q

 

tott hatenijdt?^r tott twist? tott zorgh-lijk herts bedroeven?^s

 

U waan is nimmer zat. T'veel hebben leert behoeven.

215

zulk eijgen-zinlijkheijt^t stort u^u (Natuijrs eijsch niet)

 

zulk ikkers^v mis-verstandt dat brengt ons in verdriett.^w

 

De bloem wast onbetreurt^x in open veld, en waijen:^y

 

Het pluijm-gediert toont vreuchd: De beestgjens^z hen vermeijen

 

na lust in t'groene woutt: ook t'water vee^aa in t'meijr:

220

De meer begaafde mensch^bb alleen treurt^cc even zeer^dd

a deugden die het heil, het geluk bevorderen

b schaars

c let op dat

d het bakken

e gewenning

f sterke drank met honing bereid

g behagen scheppen in wijn

h in overmatig gebruik ontaardt

i destijds, toen

j zich te buiten gegaan

k eveneens

l daar zij het geld niet verdelen, d.w.z. het mijn en dijn bestaat nog niet: de gouden era

m leugen en bedrog

n het bezit in waan kostbaar, (maar waan is een valse opvatting)

o voorop geplaatst onderw., hervat in vs. 212 door dat

p sieraad van de wufte pronk

q het overdadige van de lust in pralen

r afgunst

s kommervol verontusten van het hart

t zinlijkheijt = gemoedsbewegingen, die kunnen positief zijn, als zij van de Natuijr komen. Hier is sprake van gemoedsbewegingen opgewekt door eigen zelfzuchtige begeerten, eigenzinnigheid

u doet u vallen

v duivels, met de bijgedachte aan het ik, dus zelfzuchtig

w ellende

x zorgeloos, aan zichzelf genoeg

y weiden

z (lees: beestjes): viervoetige dieren; het verkleinwoord correleert met vermeijen en t'groene woutt; zie aant.

aa waterdieren

bb de mens bezit boven planten en dieren de rationele ziel, heeft dus meer gaven gekregen

cc is in zorgen

dd in gelijke mate, nl. als de opgewektheid van planten en dieren

[p. 76]

 

altijdt, dient hem tott last zijn meer vernuftich^a oordeel?

 

t'waar tegens de Natuijr; die jont tott ellix voordeel^b

 

haar heijlbaar gaven al;^c Ons hel-gequel, en druk^d

 

is geenzins inden aart;^e qua wenst baart ongeluk.

225

De gulden eerste eeuw, die wij nu dwaaslijk^f wenschen

 

wes^g prijstmen die zoo zeer? zegt waarent meer als menschen?^h

 

qua voorbeelt, noch gevolgh,ⁱ noch wenst bracht haar geklach,^j

 

een^k zott die maakter veel^l; merkt wat land-wijs^m vermach.

 

Men drinkt bij land-gebruijk door volghzame goet-rondheijtⁿ

230

hier^o vrinden heijl vergeefs tott eijgen ongezontheijt;^p

 

Ia hate-dronkaarts^q vaak in schijn van goede chier^r

 

sich dringhen drank in t'lijf door toedrinkens manier.^s

 

D'onnutte kostbaar steen,^t d'erfleer van s'gouts waardije,^u

 

duijr-dek-kleeds ongemak,^v prachts ijle hovardije,^w

235

op land-gebruijk gegront veroorzaaken die niet

 

der menschen zott gewoel,^x en hertzeerich verdriett?^y

 

Dees onwaarde^z waardij elk hert breijt^aa cluijster-hechten^bb

a rationeel

b tot ieders nut

c al haar heilzame gaven

d helse kwelling en ellende

e is allerminst in overeenstemming met onze natuur

f in onze dwaasheid

g waarom

h was er sprake van super-mensen? Spiegel bedoelt, in de gouden tijd, waren het ook ‘gewone’ mensen

i navolging

j gaf hun reden tot klagen, omdat qua voorbeelt, gevolgh en wenst niet bestonden

k één

l lees: veel zotten

m de zeden van het land

n gulheid, waarbij men geen spelbreker wil zijn tegenover de gebruiker

o in Holland

p men brengt een dronk uit op hel geluk van vrienden, vergeefs, omdat hun geluk daardoor niet bevorderd wordt, en men benadeelt er zijn eigen gezondheid mee

q zij die een afkeer van dronkaards hebben

r in schijn van goed onthaal

s door het gebruik iemand toe te drinken

t edelsteen

u de traditie van de waarde van goud

v de last die dure kleding meebrengt

w de zinledige hoogmoedigheid van het prachtvertoon

x het dwaze sloven der mensen

y ellende die de ziel diep grieft

z waardeloze, verachtelijke

aa vlecht

bb boeien

[p. 77]

 

van t'weligh avontuijr;^a t'doet kijven, plaijten, vechten.

 

En alsment naakt beooght,^b zoo isser geen verscheel^c

240

of u kaal watmer^d dekt, of pluijster-rijk^e fluweel.

 

Onnoodrufts dwaze boom draaght costbaar bittre vruchten,

 

het dient tott onheijl al daar wij om angstich zuchten.

 

Is d'opper-waan-heijls kroon^f den koningh-vorst ijet waard?

 

die hem met rijsens hoop, of dalens angst beswaart?

245

De vrek arm-hertich^g trekt die voordeel van zijn schatten?

 

De praler van zijn kleer-rijkschap?^h erfrijk der matten?ⁱ

 

merkt of de lekkerbeet zoo walghmaagh smaakt, en voedt,^j

 

als werk-luij honger-rijk de slechte kost^k wel doett;

 

En om de lekker-brok,^l om spaarbek,^m staten,ⁿ prachten^o

250

leeft elk meest in getreur door snoo land-wijs hoogh achten.^p

 

Merkt hoe door land-gebruijk een ijder zich begeeft

 

tott onnoodrufts bejach:^q dat naulijx of hij leeft,

 

veel min^r waar toe^s niet een van duijzenden zal weeten,

 

Heeft aanwenst niet de schuld dat zielziekt wert vergeeten?^t

255

(al waar zulx niet van noot)^u terwijlmen twist verwoett

 

wat t'onbegrijplijk goet^v is, wil, vermach, en doett?

 

Belett u eijgen anwenst anwensts kracht te wikken;^w

a het dartel geluk

b en als men het zonder vooroordelen bekijkt

c verschil; isser geen verscheel: maakt het weinig uit

d blijkbaar een goedkope stof. Vlaming geeft als verklaring: ‘Een grove en slechte dracht van arme menschen.’

e volgens het W.N.T. XII, II, 2851 ‘met pluizen voorzien’; bedoeld zal zijn: met hoge pool

f de kroon, die het heil, hel geluk, van de opperste (= verst doorgevoerde) waan is

g bekrompen

h kast rijk aan kleren

i motten

j let erop of de walghmaagh (d.i. de maag die walgt van het vele en copieuze voedsel) evenzeer de lekkerbeet smaak geeft en voedt als ...

k eenvoudig voedsel

l het lekkere hapje

m wat men uit zijn mond spaart, gierigheid

n hoge functies, waardigheden

o pralerijen

p door het verderfelijk op hoge waarde schatten van de zeden van het land

q tot het najagen van onnodige dingen

r veel minder

s lees: waar toe hij leeft

t heeft aanwenst niet de schuld dat het ziekzijn van de ziel wordt vergeten? Zielziekt is hier de verkeerde instelling van de ziel ten opzichte van de bestemming van de mens; vgl. bk. II, vs. 339

u alsof zulks niet nodig was, nl. het niet vergelen van de zielziekte

v God

w te overwegen (nl. waartoe die in staat is)

[p. 78]

 

ziet wat die voormaals kond, en elders vreemts beschikken:^a

 

zulk^b willich^c koos de doot door Romers land-manier:^d

260

Na Abrams voorbeelt meenich smeet zijn kint in t'vier.^e

 

Hoe mocht ghij vaarlijk hert^f dees grouwel-wrok^g gedooghen?

 

hier blijkt dat anwenst overtreft Natuijrs vermooghen.^h

 

An straffe slaaven straf strengh heerschen t'spaansch kint leert;ⁱ

 

d'Italer wraak op t'hoogst^j door voester-leer^k begeert;

265

Avoesen^l leert de Duijtsch;^m na wester-werlds manierenⁿ

 

is t'volk hier^o deughden-rijk, en daar^p als wilde dieren.

 

Zom^q leefden God-loos laas noch meer als wij verweent:^r

 

zom^s hadden d'oude Eeuw^t Natuijr-wijs^u ongespeent:^v

 

Elk was daar zonder naam of storij-kund^w een Christen,

270

onnoozel,^x heijlich, veijlich, voor ons baat-ziek^y twisten.

 

zij toonden name-loos^z t'Christ-leven inder daat;

 

Wij leeven God-loos: maar zijn kersten mette praat:

 

De naam ons, hen de daadt was;^aa ons veel groofsche zonden^bb

 

heeft men daar niet gebruijkt, ja niet benaamt gevonden.

a ziet wat die (de kracht van de aanwenst) vroeger en elders voor wonderbaarlijks kon volbrengen

b menigeen

c vrijwillig

d volgens Romeinse landzede

e gaf zijn kind als brandoffer; vgl. Gen. 22

f vaderlijk hart

g gruwelstuk

h macht

i het Spaanse kind leert hard heersen aan (het opleggen van) strenge slaven-straf

j ten zeerste

k door de opvoeding van de voedster, dus: van de prille jeugd af

l toasten met de woorden à vous

m de Nederlander

n (in vergelijking met) de wijze van leven in de westelijke wereld= Amerika

o in Europa

p in Amerika

q sommigen

r aanmatigend, ontaard

s anderen

t de gouden eeuw

u volgens de natuur; Natuijr-wijs staat in tegenstelling tot land-wijs

v nog niet gespeend, nog niet losgemaakt

w zonder de naam (van christen) en zonder kennis van het verhaal der geschriften

x onschuldig, argeloos

y egoïstisch

z zonder de naam van christen te bezitten

aa de naam (van christenen) komt ons toe, hun het geloof naar daden

bb onze zeer ongehoorde zonden, of onze talrijke ongehoorde zonden, al naar men veel interpreteert als een bijw. of een bijv.nw.

[p. 79]

275

Wie heet of wrek,^a of dief daar t'goett blijft onverdeelt?^b

 

behoefte, noodt, gebruijk eerst naam, en woorden teelt.

 

Dunkt u dit vreemt, en gaat ghij dan van hier na Roemen

 

Zult schendaad onderweegh veel swaarlijk konnen noemen.^c

 

in nazaats^d deuchd, of zond na t'voordoen anwenst^e stift,^f

280

Gelijk de Prins^g door wenst wiert schoot-vrij^h voor vergift:

 

zoo wennen braak-mansⁱ zich (t'schijnt bouen ons Natuijre)

 

strak^j in een standt^k te staan vaak vierentwintich uijren,

 

op gul-zandt^l Splitter-naakt te staar-ooghen^m de zon;

 

zoo vondt zulkⁿ huijs-gemak genoeghzaam^o in een ton;

285

de Dooper^p rijkdom vont alzoo^q in t'gelt begeeven^r

 

doe hij in s'kemels huijt^s bij sprink-haans rijk kon leven;

 

Bloots-hoofd^t eet wat'ren broot; een pij kleet hem bequaam;^u

 

woont in een hutt daar hij in legghen kan, noch staan.

 

O mensch acht dies^v noch Godt, noch ook Natuijr niet schuldigh;^w

290

T'is wonder wat ghij mooght door ijvers vlijt geduldich^x

 

gebruijkt ghij die te nutt; Siet Iob in druk^y verheught:^z

 

wat wenst in t'quaat vermach, vermags' ook inde deuchdt;

a gierigaard

b zie vs. 209

c zie de aant. bij deze verzen

d (meerv.) nakomelingen

e is hier onderw.

f brengt aan. Vs. 279 betekent dus: aanwenst brengt in overeenstemming met het voorbeeld bij nakomelingen deugd of zonde aan

g de vorst, bedoeld zal zijn Mithridrates van Pontus

h onvatbaat, onkwetsbaar

i Brahmanen; Vgl. IV, 64-69

j onbeweeglijk

k in één houding

l los, rul zand, stuifzand

m de ogen strak op de zon richten

n een zeker iemand (nl. Diogenes, tijdgenoot van Alexander de Grote)

o voldoende huiselijke gerieflijkheid

p Johannes de Doper, vgl. Matth. 3 en Marc. 1

q evenzo

r in het opgeven van geld

s kemelsharen kleed

t volgens Vlaming zou een man Joost Blootshoofd in Spiegels tijd in de duinen bij Haarlem hebben geleefd, vgl. VI, 89, 399

u in voldoende mate

v daarom

w nl. aan de onmatigheid, de voorbeelden wijzen anders uit

x door de geduldige inspanning van de toewijding

y ellende

z opgewekt gestemd

[p. 80]

 

En niet alleen voor een, t'goett voorbeelt helpt veel menschen,^a

 

Na-neven^b leven deed' zo Rechabs voett^c na wenschen:

295

Maar na land-wijs steekt elk nu hant, noch vinger an,^d

 

En zeijt doet zus, doett zoo; het zelf doen is de man.^e

 

Dus schuldich onverstandt, onandacht, quade wennis

 

grond-oorzaak blijven heel van aller menschen schennis.^f

 

Onschuldich doolt het kint, de zott, en t'kleijn verstant;

300

zij voelen onlust min,^g ook geen hert-wroegens brant;

 

of immers buijten schuld:^h maar isser merk, en machteⁱ

 

tott waarheijds kund? en wert die dan versuijmt, verachtet;^j

 

Alzulk verstant verzuijm^k baart bitter zond gequel;

 

men leefter onvernoegt^l men heefter wroegens hel,

305

onheijl, beangste^m schuld; Sij moeten heijl verliezen,

 

diet ijdel waan-goettⁿ voor^o de waare goetheijt kiesen.

 

Dus waart voor al hoogh-nutt^p dat elk voor ooghen hildt

 

staagh s'levens hoogste goedt; Die anders doolt in t'wilt,^q

 

of kiest ijet inde plaats, daar toe dan voort moet strekken

310

zijn doen,^r dits nu meest gelt. Wie zal dien niet begekken^s

 

die hierom niet en waaght zijn leven? of verliest

 

zijn rust? en al zijn tijd? die hier voor wijsheid kiest?

 

bij veel ist weelde-lust, vrouweeren, sluijmen,^t duijmen;^u

a en niet alleen voor één mens helpt het goed voorbeeld, ook voor veel mensen

b nakomelingen (lijd.vw.)

c de wijze van leven van de Rechabieten (Rechabs voett is hier onderw.)

d maar naar de zeden van het land steekt nu niemand een hand of vinger uit (om die ten goede te veranderen)

e ieder handelt naar eigen goeddunken

f van de (geestelijke) misvorming van alle mensen

g minder (nl. dan iemand die bewust zondigt)

h of tenminste (stellig) buiten schuld (wanneer kinderen, dwazen, en mensen met geringe verstandelijke vermogens wel enigermate onlust en berouw gevoelen, dan zijn die gevoelens niet gemengd met schuld)

i maar indien er mogelijkheid, capaciteit (tot het acht slaan op) en kracht is (tot de kennis van waarheid)

j en wordt die dan verwaarloosd en veracht

k nalatigheid in het gebruiken van het verstand

l onvoldaan

m schuld waarin angst is verweven

n die het waardeloze goede dat de waan aanbeveelt

o boven

p dus zou het van het allerhoogste belang zijn

q die op een andere wijze dwaalt zonder doel

r waarop hij vervolgens zijn handelen moet richten

s de draak steken met, bespotten

t slempen

u fuiven

[p. 81]

 

dit doett gezontheijt, eer, ja zalicheijt verzuijmen:^a

315

Maar bij de werelt-wijs'^b ist eer, en hooghe staat,

 

die hierom lust, en rust (hem wenschelijk) verlaat.

 

staagh afterdochtich^c leeft, en nimmermeer recht veijlich:

 

Bij schrift-geleerden maar ist^d maar^e te schijnen heijlich;

 

daart doch veel lichter valt recht^f deuchdelijk te zijn.

320

De deucht geeft vreucht te loon, onlust, en last de schijn:^g

 

Hij^h veijnst, en quelt zijn hart met angst, en t'lijf met pijnen

 

en dat al tegen meuchⁱ aars als hij is te schijnen.

 

zulk' hooghste goeden noemt de schrift, en reedlijkheijt

 

afgooderij: want waar de mensch zijn hert anleijt

325

daar isset staagh;^j Dit mint hij ook uijt al zijn krachten,

 

verzuijmt en mist hierom wat hij aars hoogh zou achten.

 

Anziet nu ellik waant zijn hoogste goett zijn gelt,

 

Het vollik reukeloos daarom in waaghschaal stelt

 

hun lijf; daar doch^k het gelt maar dient om af^l te leven.

330

Hun zalicheijt, en rust, ja lust, en geld begeven^m

 

zij, die hier hanghen t'hart aanⁿ eer, of hooghe staat:

 

Maar ziet een dronken-slett,^o een gulzich lekker vraat

 

een hoeren-aas^p hoe zij om t'kitteligh^q gevoelen

 

verwaarloozen hun heil; Ia om zijn moet te koelen^r

335

alleen wraak-giericheijt den mensch alzoo verhert,

 

dat hij kiest om zijn vijand^s een veel meerder^t smert.

 

Dees lieuen t'valsche goett^u met ganscher hert, en sinnen;

a verwaarlozen

b een werelds persoon

c wantrouwig

d gaat de roep, gaat het er maar om

e slechts

f echt

g lees: de schijn geeft onlust, en last te loon

h degene die slachtoffer van de schijn is

i tegen zijn natuur

j vgl. Matth. 6, 21

k terwijl toch

l van

m (van ...) doen (zij) afstand

n die hier verknocht zijn aan ...

o dronkelap

p iemand die de hoeren ten prooi valt

q zinnenstrelend

r zijn verbolgenheid bot te vieren

s terwille van zijn vijand

t groter

u het onbetrouwbare goed, nl. het geld, de eer, de hoge staat, wraakgierigheid

[p. 82]

 

ist dan onmoghelijk d'algoede Godt te minnen?

 

wel tegens Godt het quaat?^a en t'goett met Gode niet?

340

daar toe hij hulpe doet, het welk hij hert gebiett?^b

 

dat schijnt heel buijten reen.^c Ist doenlijk voor ons lieden?^d

 

hoe zietment dan zoo zelden, of gansch niet geschieden?

 

wat niet, of zelden schiet is dat niet in ons macht?

 

Wie heeft met rechte ernst^e gebruijkt oijt al zijn kracht?

345

Ist moghelijk een vrouw, een vrint, een kint, een koningh

 

uijt jonst^f te lieuen niet? Ia zonder hoop-belooningh?^g

 

verr' boven goett, of eer, of lijf, of sielen-heijl?

 

doett dit een onderdaan? lijf-vrund?^h of minnaar geijl?

 

of zott? z'istⁱ moghelijk; Ia t'valt om doen^j veel lichter

350

dat mannen manlijk wijs^k den grooten werelt stichter

 

recht lieuen, die haar^l schept, en hòòplijk^m weldaat doett,

 

die zij te zijn gevoelen wijs,ⁿ almachtigh, goett,

 

en boven alles schoon; Ia niemant mach ontkinnen,

 

wie Godt recht kent, en smaakt,^o hij moet hem nootlijk^p minnen;

355

Want t'schoon te lieuen zijn wij al van aardt^q verplicht;

 

Hij is alleen recht schoon; T'schort dan^r aan ons gezicht

 

(zoo meermaal is gezeijt) aan heijlbaar waarheijds kennis,

 

die derftmen door veroud' half angeaarde wennis.^s

 

Natuijr niet; maar gewoont (een tweede vrouw Natuijr)

360

drijft elk, verheert^t Natuijr, en maakt ons t'leven zuijr.

a lees: wel ... quaat te minnen; evenzo achter het tweede gedeelte van het vers

b bij hetgeen Hij met klem gebiedt, geeft Hij hulp

c dat lijkt geheel zonder grond

d voor ons mensen

e met volledige overgave

f uit genegenheid

g zonder hoop op beloning

h boezemvriend

i zo is het

j om te doen

k mannen met een krachtige wijsheid, of, mannen, wijs zoals een man betaamt

l hen

m overvloedig W.N.T. VI, 1071, of naar gehoopt mag worden

n lees: die zij gevoelen wijs te zijn; die wijst terug naar den grooten werelt stichter (vs. 350)

o ervaart

p noodzakelijkerwijs

q door onze natuur

r geeft aan dat de inhoud van de zin logisch voortvloeit uit de vorige; hier wordt een tegenstelling gerealiseerd

s verouderde gewenning half in de natuur, in onze aard geïntegreerd

t overheerst

[p. 83]

 

bijzonder maar^a vrouw sla-loos^b drijft ons als katijven,^c

 

dat wij in onverstandt, en qua gewoont verstijven.^d

 

Wert dan aandachtigh, kent, ontwent schauw-lusts onheijl;^e

 

hier toe koopt nutbaar kennis, die al om is vaijl;^f

365

hoe duijr? ter schenk,^g om niet na t'waare Heijl-lands zeggen;

 

ziet, waakt, bidt, zoekt, ghij vint:^h pooght maar u pont t'anleggen;ⁱ

 

al om, altijd, bij elk is waarheijts winst gereet:^j

 

zij roept u toe op straat, u weet-lust maar besteet.^k

 

Orpheus dier-gespel,^l en s'barrevoeters^m preeken

370

is mij noch klucht, noch droom, ik hoor vaak dieren spreeken

 

met groote nutt, en lust door naakt,ⁿ en kort bewijs,

 

doordringend'^o meer als t'roem-rijk mont-geklap waan-wijs.

 

Het schob,^p en pluijm-gediert; Ia t'veld-gewas der aarden

 

aanspraak^q ik hoor, bewaar, en houd' in grooter waarden.^r

375

Waant ghij met Midas oor?^s O neen ghij vanghter niet,^t

 

T'is d'oor^u wiens openingh ons Heijl-lant u gebiett;

 

T'is d'oor daar mee de ziel t'geluijt ontfangt door d'ooren;

 

het welt-beschouwingh boek^v leert mij dus dier-spraak hooren.

 

ziet gheen mosch^w zijn onmond'ghe^x Iongskens beurtswijs spijst;

380

en t'vlugghe^y flux verbijt:^z Weet dats' u onderwijst

a in het bijzonder toch

b vrouw achteloos, dus achteloosheid; sla-loos is hier een gesubstantiveerd adj.

c slaven, gevangenen

d verharden

e dit vers geeft drie fasen: oplettend worden, d.i. open staan voor andere mogelijkheden; het onderkennen van de schade die de schaduwen veroorzaken; het ontwennen ervan, d.i. het zich ervan losmaken

f overal te koop is

g cadeau

h vgl. Matth. 7:7-8 en Mark. 13:33

i probeer slechts uw (verkregen) pond uit te zetten; vlg. Luc. 19:11-27

j voorhanden

k stel te werk, wend aan

l Orpheus' spelen voor de dieren, het betoveren van de dieren

m de barrevoeter is Franciscus van Assisi, die voor de vogels preekte

n duidelijk

o volkomen begrijpelijk

p lees: schob-gediert= de vissen

q vormt een eenheid met vs. 373

r beschouw als van grote waarde

s een ezelsoor, dus: een groot lichamelijk oor

t gij vangt er niets mee op

u het inwendig oor; ook in vs. 377

v het boek der natuur

w die mus daar

x onvolwassen, die nog niet voor eigen voedsel kunnen zorgen

y dat zich op de voorgrond dringt

z door pikken terugwijst

[p. 84]

 

gerechte^a kinderzorgh: Tott hen^b in t'beurtswijs geven,

 

tott zich^c in t'weijgren straf^d als zij zelfs kunnen leuen;

 

T'is recht^e Natuijr die port t'onmachtich kint te vôen

 

tott dattet kost verdient: maar port u die te wôen?^f

385

als slaaf u luije neefs meer, als behoeft te werven,^g

 

op datze slaven mee,^h of door u schat bederven?ⁱ

 

ziet wakker ginder braijt een rapsche schalke spin^j

 

haar spijzich^k nett, daar valt het reuk-loos^l vliegjen in:

 

En deze miertghens rijk haar winter kooren zonnen;^m

390

de bedel-vliegh die sterft door hongher ouerwonnen.ⁿ

 

zegt spreeken^o dit gediert niet daadlijk^p zonder stem,

 

elk arbeijd om behoeft, een ijder hoede hem?^q

 

Schoutt^r dees beslobde^s visscher met zijn seghen^t zeghe

 

schier heeft,^u had d'oude baars zich niet snel uijt de weghe

395

in gront geboort, en zoo het slepend' loot^v onslipt,

 

of hadd' de looze snoek de dobbers niet ontwipt:^w

 

Diet merkt dien spreekt dit:^x Weest daad-vaardich,^y en voorzichtigh,^z

 

ziet dees Pauw veder-rijk; ziet geene zwanen wightich^aa

a rechtvaardige

b tegenover de kinderen

c tegenover zich zelf (de ouders)

d onvermurwbaar

e een versterkend bijv. nw. in de zin van echt, in essentie

f spoort die (de natuur) u aan als een waanzinnige te schrapen

g als een slaaf voor uw luie nakomelingen meer dan nodig is te vergaren

h zich eveneens afbeulen

i te gronde gaan

j een kwieke, slimme spin

k spijs gevend

l onbedachtzaam

m drogen (in de zon)

n ten onder gebracht

o ad sensum geconstrueerd

p met (hun) daden

q een ieder moet ervoor oppassen dat hij niet in de situatie van bedel-vliegh komt, of ieder moet op zijn hoede zijn

r zie

s beslijkte

t zegen= net dat over de bodem sleept

u heeft bijna succes

v part pro toto: het slepend net (dit was onder met lood bezwaard)

w het wippen (= het op en neer gaan van de dobbers) doen ophouden

x wie op de tekenen acht slaat, zegt dit

y gereed om te handelen

z vooruitziend

aa gindse zware zwanen

[p. 85]

 

zich nau met arbeijt swaar^a opheffen vander aard,

400

den leeuwerk dun geveert^b staijl vlieghen hemel-waart,

 

en zinghen scheppers lof. Blijkt hier niet naer uw oordeel

 

groot hof-besittings last,^c en kleijn behoeuens voordeel?^d

 

Ooght op dit brackgien^e mee dat hongrich knaaghde t'been,

 

door schrik hijt draghen laat doch grooter blaffert heen^f

405

heel treur-loos.^g Kiesen leert dit kleijn^h voor groot gequelle,

 

en dat ons kiesbaarⁱ goeds verlies niet zeer ontstelle.

 

Dicht voor u voeten neer^j trou-aardrijkx preeken hoort;

 

brenght daar t'begraven zaad^k niet zaad veelvoudigh voort?

 

en straft ons van t'ontfanghen ponts versuijmde^l renten?

410

Die wasbaar^m korrelplantⁿ ook meer voor mis,^o en enten

 

met vrucht betaalt genooten weldaads woeker^p ruijm

 

tott hòòn der hòògh begaafder menschen dank verzuijm.^q

 

Ten oordeel tegens ons^r dees keijzel-steens^s op-rijzen,

 

die met groen mos-fluweel haar^t schepper eer bewijzen.

415

Dees haan de dierbaar^u steen weghschrabt, en kooren bikt,^v

 

dit^w preekt dat zotte waan u oordeel heeft verstrikt.^x

 

Hij kiest noodruftich voetzel^y voor d'onnutte bagghe;^z

a ternauwernood met veel moeite

b met een licht verenpakje

c de last van het bezit van een groot slot, of meer algemeen: van groot bezit

d het voordeel van weinig nodig te hebben

e in het Mnl. komt brec en brecskijn voor als schoothondje. Ook is een brak een jachthond. Hier moet wel aan een hondje in het algemeen gedacht worden

f uit angst laat hij echter het heen draghen aan een grotere hond

g zonder al te veel verdriet

h lees: kleijn gequelle

i ter keuze staand, òf als goed, òf als kwaad, zoals rijkdom en eer

j op de grond, vlak voor uw voeten

k het in de grond verborgen zaad, vgl. Matth. 13:3-9; Marc. 4:3-9; Luc. 8:5-8

l niet gerealiseerde; vgl. Luc. 19:23

m in staat te groeien

n plant uit een pit

o mest

p intrest, het woord wordt hier gebruikt in gunstige zin

q verwaarlozing van dank

r tot een oordeel over ons

s keistenen, steenblokken

t hun

u kostbaar

v pikt, eet

w nl. dit voorbeeld

x in zijn strikken gevangen

y voedsel dat hij nodig heeft

z boven de nutteloze kostbare steen

[p. 86]

 

Swijgt praal-zott^a tegens u voert wijzer haan de vlagghe.^b

 

Of lust u bòòghen?^c zegt wats u leen-pronx onmaat

420

bij dees verachte rijps gesprenkelde cieraat?^d

 

ziet deze bijen honich zoeken, en vergaaren;

 

merkt hoe zij afterdochtigh^e winter kost bewaaren.

 

Dees spreeken wijslijk strak^f den jonghen menschen an

 

voor winneloosheijt^g sparen, en voor d'oude man.^h

425

Anschoutt natuijr-deuchds aartⁱ in nieuw kruijd-lievers hoven;^j

 

d'inlandsche rook-rijk^k bloem, en kruijt veracht, verschoven^l

 

bewijzen doch haar deuchd^m ook dien die haar veracht,

 

en thoonen onversteurtⁿ haar goede scheppers kracht.

 

die elk in allen val met weldaad komt bejegenen,^o

430

die laat op goed' en quaden zonneschijn, en reegenen.^p

 

Zijn goedheijt blijkt in al dat hij geschapen heeft:

 

maar laas d'ondankbre mensch (doch meest begaaft)^q begeeft^r

 

zijn heijl; dats goedheijd; die hem zaligh maken zoude,

 

en leeft verkeert^s met wil in weer-wil^t al na t'oude.^u

435

door mis-verstandt verrokt^v quelt hem schijn-goeds onlust;

 

noch roemt hij zijn vernuft, snapt veel van heijl, en rust.

 

ziet ghij bet,^w zoekt ghij vreucht door waarheijds heil te winnen?^x

 

T'nutst waar an zellefs-kun^y van voor-voets^z te beginnen.

a dwaas die genoegen schept in opschik

b heeft de overhand

c pochen

d vergeleken bij de gespikkelde tooi van de geringschatte rijp

e bezorgd voor de toekomst

f met nadruk

g tijden dat men niet meer kan verdienen

h voor de ouderdom

i de hoedanigheid van de kracht van de natuur

j in de tuinen van liefhebbers van nieuwe kruiden, planten

k welriekend

l achteruitgezet

m kracht, vaak: geneeskracht

n zonder zich te ergeren

o helpen

p vgl. Matth. 5:45

q toch met de meeste gaven begiftigd (nl. de rationele ziel)

r laat varen, geeft op

s averechts

t met behagen in zijn tegenzin (nl. in de goedheid)

u geheel in overeenstemming met wat hij gewend was

v van de goede weg gedrongen

w ziet gij beter, nl. dan de net beschreven mens

x zoekt gij levensvreugde door het heil (geluk) te bemachtigen dat de waarheid schenkt

y zelfkennis

z terstond

[p. 87]

 

merkt wie, en waar ghij zijt, en wat u hooghste goett

440

mach wezen, daar toe strekt geheel al wat ghij doet.

 

Mensch is een reelijk dier;^a van twee ondeelbaar deelen

 

gemenght, als lijf, en siel, die onderlingh verscheelen:

 

In t'lijf op zinnen acht, hert, breijn, teel-lidt, en hant,

 

Op siel-neijgingh, op moett, op hertstocht, op verstant

445

t'vernuft^b heeftet bestier; Het lichaam laat zich leeden,

 

hertstochten terghlijk wuft^c meest horten tegens^d reeden,

 

als gramschap, min, en haat, vrees, droefheijt, hoop, en vreuchd;

 

An t'goett bestuijr van dees^e staat s'menschen eerste deuchd.

 

Geneijgt tott weetenschap,^f en heijl,^g te weeren schennis,^h

450

te lieuen t'schoon, en meest het schoonst (dats Godt) na kennis,

 

ook kinder-voesteringh,ⁱ afweer van ongelijk,^j

 

erbarm, en dankens tocht^k is rechte neijgings blijk.^l

 

De mensch wert in dit dal^m al stadichⁿ omgedreuen^o

 

(deen min,^p doch d'ander meer) ramp-zalich al zijn leuen;

455

zwaar arbeijt, ziekte, koude' oudheijt,^q hongers noott,

 

bedrogh, nijt, haat, gewelt, krijgh, vangenis, de doott,

 

verlies van wijf, en kind, goed, ouders, vrunden, maghen

 

meest onvermijdelijk met wil,^r of onwil^s draghen

 

men moet; op zulke voorwaard' zijn wij in dit foreest^t

460

daar ramp valt veelerleij: doch dwaze krijgent meest.

 

Al kan T'Natuijr geschik^u niet weeren ghij, noch ikke,

a een schepsel met rede begaafd

b de geest, zetelend in het opperste gedeelte van de ziel

c tergend lichtzinnig

d botsen tegen, lopen storm tegen

e over deze

f weten (cognitio)

g gelukzaligheid, verbinden met geneijgt tot

h schade

i opvoeding van kinderen

j onrecht

k geneigdheid tot erbarming en dank

l bewijs (teken) van de juiste gezindheid

m deze wereld

n aan één stuk door

o her- en derwaarts geslingerd

p minder

q ouderdom

r geduldig

s tegenstribbelend

t voorwaard' = voorwaarden; woud, hier wereld

u de door de natuur bepaalde loop der dingen

[p. 88]

 

Wij konnen doen, en toelegh licht al daar na schikken,^a

 

dat ongevall min tref, of quets door gauw andacht;^b

 

ia meer ramp-quetzeloosheijt^c staat heel in u macht,

465

door willigh dragens wil van t'nootlijk wedervaaren.^d

 

Geen weerwil^e onrust kan in zulken wijs-geer^f baaren^g

 

die niet lieft boven waard,^h dien t'schijn-goett niet bekoort;

 

Wie gauw in al zijn doen zijn meeste heijl naspoort,ⁱ

 

die treurt om geen geval,^j doett ramp in droefheijt sneven?^k

470

zoo weet dat ghij dat^l zelf hebt zulken macht gegeven.

 

Vraaghdij wat in dees tijt^m zij s'menschen hoogste goett?

 

goed-wordingh; neijgings-blusschingh van lijf, en gemoett.ⁿ

 

Het lijf behoeft hier toe goe lucht, huijs, dexel, spijzingh,

 

de ziel eervarentheijt, en kund,^o en onderwijzingh.

475

Gewis terwijl de ziel, en t'lichaam hier zijn een,

 

moet s'menschen hooghste goett die beijde zijn gemeen.

 

Maar kanmen elker nutt niet even wel verlijken?^p

 

Het zwaarst weeght meest, de knecht die moet de Meester wijken.

 

merkt;^q beterdij t'gemoett doort' temmen van u vlees?^r

480

doet arbeijt, waakt, of vast, of zoo ijet na den eesch?^s

 

maar swaktet u verstant, en kant de ziel niet vroomen^t

 

T'schijnt zotheijd dat u lijf zijn wel-vaart^u wert benomen.^v

a regelen

b schrandere oplettendheid

c onkwetsbaarheid voor rampen

d door de wil gewillig te dragen wat ons noodwendig te beurt valt (door de door de natuur vastgestelde loop der dingen)

e verzet van het gemoed tegen iets, tegenzin, onwil

f begerige naar wijsheid (niet specifiek een wijsgeer)

g teweeg brengen

h boven de waarde die iets werkelijk bezit

i najaagt

j lotsbeschikking

k doet een ramp (u) in droefheid ondergaan, dus: dompelt een ramp u in droefheid

l het in droefheid gedompeld worden door een ramp, of door het geval

m in dit leven

n het tot rust brengen (uitdoven) van de begeerten van lichaam en gemoed (het gemoed is de ziel onder het aspect van de driften)

o kennis

p toch kan men ieders nut niet evenzeer op één lijn stellen

q let eens op

r maakt ge de ziel beter door het temmen van de begeerten van het lichaam (door ascetisme)

s naar geëist wordt (om tot een resultaat te komen)

t tot nut strekken

u goede gezondheid

v wordt ontnomen

[p. 89]

 

zal d'Ezel overweegh^a daar moet zijn opgepast,

 

u draghen,^b of hij stort te neder met zijn last:

485

Maar meer ontzinnicheijt^c ist d'Esel zoo te mesten

 

dat voor den drijver niet,^d of weijnich blijft ten besten,^e

 

bezorgh verdeelingh zoekt die minst elk ander lett:^f

 

En heeft Natuijr t'bestuijr heel inde ziel gezett?

 

zoo dient die eerst verzorgt om alles wel te stuijren,

490

die acht elk minst, dies zietment hen ook meest besuijren.

 

Nadenkt, en weeght dit gauw in dijner zielen grondt,

 

door waarheijds kennis maakt voor al^g dijn ziel gezontt.

 

Uijt alle voor-val leert hiertoe wijs^h leeringh trekken;

 

maakt dat eens anders misgreep dij een baak verstrekke,

495

en niet verleij, of quets. Ditⁱ doet andachticheijt.^j

 

T'schort an t'bestaan.^k Adieu t'is haast genoech gezeijt.^l

a de weg op, op pad

b lees: om u te dragen

c groter waanzin

d niets

e tot zijn voordeel

f zoek een verdeling in de zorg (voor lichaam en ziel) die het minst ieder van beide schade toebrengt

g voor alles

h òf bijv. nw. of pred. attribuut

i wijst terug naar vs. 494-495a

j zorgvuldige beschouwing

k het ontbreekt maar aan het ondernemen

l er is nu wel genoeg over gezegd