Hert-spiegel

[p. 36]

Hertspiegels tweede boeck Taleyeaant.

De kouwe nare^a nacht met duijsterheijd omhanghen,
en sterren weeken^b al des uchtens roode wanghen.
Ons aarden-kreijs^c genaakt het wenschelijke licht
der straalen groeijzaam heet des Werelts groote licht.^d
Dat^e liet d'onvruchtbaar Ram^f om inde stier^g te stieren,
en t'noorde-gordel^h weer met louer-schauwⁱ te cieren.
De veld-Goddinnen^j wuft^k zich paaren ande raij;^l
Hen koekoekt^m zomers booⁿ de zoete koele Maij!^o

Taleije^p leijt ons uijt^q langs d'Amstellandsche stroomen

t'anschouwen t'nieuwe kleed van natte veld,^r en boomen,
diens^s vroolijk bleeke lof^t drongh plotselijken uijt
met swanger knoppen bol^u der takken dorre huijt;^v
En t'gras dat onder t'ijs in d'herrefst was geweeken

a sombere, benauwende, bedompte

b maakten plaats (het onderw. hierbij is: De kouwe nare nacht ... en sterren)

c het gedeelte van het aardrijk waar wij wonen (vgl. bk. IV, 27)

d de zon

e wijst terug naar des Werelts groote licht

f de Ram is het teken van de dierenriem, waarin de zon ongeveer 20 maart komt; onvruchtbaar omdat de natuur hier dan nog doods en dor is

g het teken waarin de zon ongeveer 20 april komt

h de noordelijke zone van de aarde tussen de noorder keerkring en de poolcirkel, wat wij noemen de gematigde zone

i de schaduw van het gebladerte

j veld-nimfen

k beweeglijke, veranderlijke

l sluiten zich aaneen tot een rei(-dans)

m kondigt door koekoek-geroep aan

n koekoek

o de lieflijke, aangename frisse meimaand

p één der muzen (klemtoon op de tweede lettergreep)

q brengt ons naar buiten (buiten de stad)

r van het (voordien) natte veld

s wijst terug naar t'nieuwe kleed

t het vrolijk stemmende, het aangename lichtgroene lover

u met bolvormige opgezwollen knoppen

v de constructie: diens ... lof ... drongh ... uijt ... der takken dorre huijt

[p. 37]

 

begon zijn spichtich hooft^a door t'water op te steeken:

15

Het velt dat korts^b noch scheen een water-rijke meer

 

de ruijghe kanten toont,^c en kreegh haar verwe weer:

 

Daar langh de spertel-vis na lust had gaan vermeijen^d

 

daar zoumen alle daagh melkrijke beesten waijen,^e

 

dien^f walght het doffe hoij,^g en tochten^h zeer na t'velt,

20

dat beter voet tot vet, en grazich zuijvel smelt.ⁱ

 

O groote wonderbaar veranderingh' der dinghen^j

 

hoe leeft dit al door een, hoe sterftet onderlinghe:^k

 

De Aard teelt, voedt, en neemt weer datment' tast, en ziet,^l

 

merkt: ijet wert niet uijt niet, tot niet komt niet het ijet:^m

25

ben ik een matelief, en sta ik in de grazeⁿ

 

dan slokt de koe mij op, zo word ik haar tot aaze;^o

 

na^p klaver voebaar mis,^q valt die in t'groene gras

 

haast^r word ik weer een bloem zoo ik te vooren was.

 

Door beurt-veranderingh^s t'zelfstandich Goet^t wil zegenen;^u

30

al t'water loopt in zee om weer van daar te regenen^v

 

het Moerlicht^w herwaarts^x nu den middelhoep^y genaakt,

 

dat hier een blijde Lent, en zuijdwaarts Herrefst maakt:

a zijn smalle sprieten

b kort geleden

c laat zien

d zich naar begeerte had verlustigd

e weiden

f wijst terug naar beesten; 3de nv.meerv.

g het duffe hooi, het bedompt ruikende hooi

h lees: en die tochten: en die verlangen (heftig)

i lees: en dat tot ... smelt: en dat omgezet wordt in vette grasboter en vette graskaas

j het gaat hier om de eeuwige natuurlijke kringloop der dingen

k hoe is alle leven en sterven van elkaar afhankelijk

l opdat men het duidelijk kan waarnemen vgl. vs. 29

m iets wordt (ontwikkelt zich) niet uit niets, iets komt niet tot niets (iets verdwijnt niet totaal)

n in de grasmat

o voedsel

p daarna, vervolgens

q mest in staat klaver te voeden

r spoedig

s verandering van natuurlijke staat

t God, Zijn goedheid (bonitas) is de meest op de voorgrond tredende eigenschap. God is zelfstandig, d.w.z. Hij bestaat bij zich, is van geen enkele kracht afhankelijk Hij beweegt zichzelf, Hij is eerste oorzaak

u (alles) bewaren, in stand houden

v om weer als regen terug te keren

w moederlicht, de zon (vgl. bk. IV, 55)

x hierheen naar het noorden

y evenaar, als de zon boven de evenaar staat, begint de lente op het noordelijk halfrond, de herfst op het zuidelijk halfrond

[p. 38]

 

zijn Suster^a kleijnt, en ront^b bij beurt, haar scherpe gieren^c

 

t'geval-schik hemel-heijr^d bij vast beleet vertieren^e

35

T'onweegbaar^f lant eerst lof brengt voort, dan bloem, dan vrucht:

 

T'hout streek^g al wat zich roert^h bij aard,ⁱ vier, water, lucht.

 

Wat sin, of ziel begrijpt^j volgt al Natuijrs beleeden:^k

 

Maar laas d'onachtzaam mensch^l misbruijkt zijn eedle reeden,

 

die hij alleen, of meer heeft^m als het andre vee:ⁿ

40

daar toe de nutte spraak, en wakkre handen^o mee,

 

die alle beij den mensch (te recht^p gebruijkt) verheffen

 

verr' bouen schepsels die hem elders^q overtreffen:

 

Want eermen t'spreeken vont^r (zo stom^s of vreemde^t doen^u)

 

most ijder an t'gelaat^v des anders zin^w vermoen,

45

met knikken, winken,^x zucht, of hant-bewijs,^y of teeken

 

deed elk zijn meeningh kondt^z (zoo noch veel vrijers spreeken^aa)

 

t'geluijt wrocht mee;^bb De noot die konsten vint bequaam^cc

 

in t'lest door oeffeningh^dd gaf alle dingh zijn naam:

a de maan; de zon is hier een mann. woord

b wordt kleiner (afnemende maan) en wordt voller, ronder (wassende maan)

c haar scherpe horens, obj. bij kleijnt en ront

d de het lot bepalende planeten

e in een vast plan van plaats doen wisselen

f dat niet bewogen kan worden, het vaste, massieve land; lof = bladeren enz.

g doet hetzelfde, blijft hetzelfde doen, de verklaring volgt in het volgende vers

h alles wat beweegt; hier: alles wat leeft

i op aarde; bij vier, water, lucht: in vuur, water, lucht

j alles wat zintuigen en een ziel heeft (omvat)

k volgt geheel de leiding van de natuur, of: het volgt alles de leiding van de natuur

l de achtelooze mens, de mens die zich zijn situatie niet bewust maakt

m die hij alleen bezit, (men kan ook zeggen) meer heeft

n de dieren

o handen die tot veel in staat zijn

p op de juiste wijze

q in andere opzichten

r want voordat men tot spreken kwam, voordat men het spreken ontdekte, voordat men zich het spreken eigen maakte

s een stomme

t een vreemdeling

u wijst vooruit naar vs. 44

v door de gesticulatie

w de bedoeling van de ander

x met de ogen een teken geven

y handbweging als blijk van iets

z deelde mee

aa zoals nog veel verliefden hun gevoelens uiten

bb het geluid werkte mee

cc de noodzaak die doelmatige kundigheden in het leven roept, of: de noodzaak die op het juiste ogenblik kundigheden in het leven roept

dd door het in praktijk brengen (van die kundigheden)

[p. 39]

 

zoo vint behoefte noch (van t'ongewoone^a) spraaken:^b

50

zoo sietmen Potters^c snoo^d een eijgen taale maken:

 

In veel-voudighe wijs het spreeken ons gerijft;^e

 

Dit wert noch zeer vermeert daarmen de woorden schrijft.

 

De nieuw gevonden welt^f meest zonder lettren leeuen;^g

 

T'is noch geen duijzent Iaar dat wij luij niet en schreven.

55

O kunst-voebaare vont^h vernuftelijkⁱ bedacht,

 

die eerst de woeste stem^j in schikkingh hebt gebracht,^k

 

Die na^l (met (letter-lasch^m) hebt duijdlijk kunnen schilderen

 

wat s'menschen tongh al klapt,ⁿ hoe zeer die mach verwilderen;^o

 

het zij wat taal hij spreekt, hoe hij^p ook buijgt zijn blat^q

60

het wert in merkers vijf, en achtien^r al vervatt.^s

 

denkt mostmen nu t'gebruijk van schrift, of sprake derven^t

 

ongâlijk^u ongerijf schijnt zouden wij verwerven:

 

Elk zou des anders zin heel zelden recht verstaan;

 

het waar met school-geleerdheijds kunst^v meest al gedaan.

65

De letter-doodt^w alleen zou gansch den stant verkeeren;^x

 

Men most noch alle kunst^y van mont tott monde leeren.

a van het ongebruikelijke

b taaluitingen, nl. woorden en uitdrukkingen

c boeven

d slechte

e is van dienst

f Amerika

g ad sensum geconstrueerd: de bewoners van de nieuwe wereld

h vinding in staat de kunst te voeden

i scherpzinnig

j de niet door de rede beteugelde taal

k tot ordening hebt gebracht, hebt geregeld

l vervolgens, later

m aaneenvoegen van letters

n spreekt

o verwildren: hoezeer die zich van de orde mag verwijderen

p wijst terug naar s'mensen tongh

q blad van de tongh ‘eigenlijk in tegenstelling met de punt en den wortel’ W.N.T. II, 11, 2765

r de 23 lettertekens (grafemen) komen overeen met het zgn. drukkersalfabet, d.w.z. de tekens die de zetter gebruikt om de opeenvolging van de katernen aan te geven

s geheel samengevat

t missen

u slecht te pas komend, lastig

v de kunst (kunde) van het aanbrengen van school-geleerdheid d.i. de kennis die op school wordt opgedaan

w het teloor gaan van het schrift (alleen al)

x zou de hele situatie veranderen

y kennis

[p. 40]

 

Tott spraak, en schrijvens dienst^a (ist ramp, of ist geluk?)

 

voor dees eeuw^b is (God wouts) bedacht de letter-druk.^c

 

O Haarlems kloeke Geest^d u lof zal eewigh flonkren

70

al heeft de Roem van Ments^e u naam heel doen verdonkren;

 

Ghij hebt hout-staafkens^f eerst in hout-plaats-teil^g gepast,

 

en na^h met snoerkensⁱ die als schrift bij een getast^j

 

maar knechts ontrouw^k wan^l d'eer; Doch ist waar niet min waarheijt^m

 

al derftze roem-gerucht van wijt-verbreede klaarheijt.ⁿ

75

Maar bouen^o spraak, en schrift wat heeft des menschen hant

 

al werkbaar werk^p versiert^q tott roem van zijn verstant?

 

Gemak, en slaafsche pracht^r brengt ons het weeuen inne;^s

 

of heeftmen dit geleerd, ook^t t'spinnen vande spinne?

 

Het huijsselijk gebouw^u scheen wenschelijk bedocht^v

80

Doch^w heeft de zwaluw dit (min dertel^x) oijt^y bewrocht.^z

 

De bijen wijselijk^aa haar koningkrijk bestieren.

 

Voorzichtich, en bezorgt^bb is t'borgerrecht^cc der mieren.

a ten dienste van het spreken en schrijven; blijkbaar vat Spiegel spraak, en schrijven als een eenheid op, en zo krijgt alleen schrijven de genk.-s

b vóór deze, nl. de zestiende, eeuw; de boekdrukkunst werd in de vijftiende eeuw uitgevonden

c het drukken met losse letters

d Jan Laurensz. Coster

e Mainz, waar Gutenberg werkte

f houten staafjes met een letter erop

g houten plaat, tegel, waarop de regels werden geplaatst, zetplankje

h vervolgens

i koordjes waarmee het zetsel van een bladzij werd vastgesnoerd, opdat de letter niet in de pastei zou vallen

j als een tekst samengevoegd

k de overlevering sprak over een ontrouwe (infidus) knecht, die er met de lettertypen van doorging en zich naar Mainz begaf, waar hij de rijke vruchten van zijn diefstal oogstte

l won, verwierf

m toch is het voorwaar niet minder waarheid, nl. dat Coster de uitvinder van de boekdrukkunst is

n al mist zij (= die waarheid) de faam van overal bekende glorie, luister

o behalve

p werkstukken geschikt om uitgevoerd te worden, ambachtelijke werkstukken

q bedacht

r pracht die de mens tot slaaf maakt, nl. van zijn begeerten, van zijn pronkzucht

s levert op

t evenals

u het woonhuis

v scheen bedacht naar wens, d.w.z. dat het beantwoordde aan wat men ervan verlangde, nl. beschutting

w toch

x minder weelderig

y altijd

z gebouwd

aa op verstandige wijze

bb met zorgzame vooruitziendheid

cc het geheel van algemeen aanvaarde gewoonten en door de staat gegeven wetten, die de verhoudingen in een gemeenschap regelen, ieders rechten vastleggen en waarborgen

[p. 41]

 

Dees kleijne dierkens gauw^a voortreffen^b ons, tis schand,

 

in kunst.^c te meer gemerkt^d t'behulp van tongh, en hand.

85

Neuswijs^e noch^f zal den mensch (door eijgen liefds beroemen)

 

vernuftich^g zich alleen, hen onvernuftich noemen.

 

segt hebt ghij meer vernuft, en dient dat tott gequell?

 

door pracht,^h door vrekheijd, lust-gezoek,ⁱ en wreedheijt fel?

 

Die^j doch meest leven, al bequaam^k na Goods bestuijren;

90

Tott zelfs, en anders quets^l wij^m tegens ons Natuijre.

 

T'is waar de kat de muijs: de wolf het schaap najaagt,

 

de snoek eet ander vis, de spin de vliegh belaagt;

 

De hont de haas; De leeuw, en lijbertsⁿ geijtgens kluijven;^o

 

De sparwer, ende wouw verslint d'onnosel^p duijven:

95

Ter noot^q na haar Natuijr^r bejaaghen zij haar Aas,^s

 

wij zoeken voetzel mee:^t Maar zijn zij ook zo dwaas

 

als menschen woest,^u dats om onnoodruft te bejaaghen^v

 

in hertzeer,^w en gevecht hen zelf, en andren plaghen?

 

Godt geeft hen^x klauw, en bek, vin,^y horens, en gebitt;

100

Maar zijn de wreedst' ook zelf zoo krijgh-ziek,^z en verhitt^aa

a achtergeplaatst bijv.nw.: vlugge

b overtreffen

c kunde

d in aanmerking genomen

e menend de wijsheid in pacht te hebben

f toch, nochtans

g begaafd met rede

h hoogmoed

i het zoeken naar lust boven de mate, hetzij in spijs en drank, hetzij in sexueel genot

j de dieren (met nadruk)

k geheel zoals het behoort

l tot ons eigen en anders schade

m lees: leven wij; wij met nadruk gesteld tegenover Die in vs. 89

n luipaarden

o verslinden

p onschuldige

q als de nood dwingt, als het moet

r in overeenstemming met hun aard

s bemachtigen zij hun voedsel

t ook, eveneens

u mensen niet geleid door de rede, maar door de hartstochten

v om niet noodzakelijke dingen te bemachtigen

w gemoedskwelling

x hun nl. de dieren

y stekel

z agressief

aa in razernij ontstoken

[p. 42]

 

dat Arents tegens Arents, leeuw op leeuwen loeren?

 

als menschen weerloos^a die met leen-geweer^b krijgh voeren?

 

Elk kiest, en bouwt, zoo t'blijkt, tott lijfs-gebergh^c zijn nest,

 

dat hij voor over-val na macht^d beschermt, en vest,^e

105

Natuijrlijk^f zoeken zij al kost om af te leeven;^g

 

Doch dwingt hen sterker dier, t'zwak moetet overgeven^h

 

ongaaren: zouw dies ook d'oorsprongk natuijrlijk recht

 

zijn onder menschen mee van hun verwoedt gevecht?ⁱ

 

Eerst kleijn, een tegens een, na^j groot door t'staat^k begeeren

110

doortraalijt^l vijgeblatt van onschuld, en blameeren^m

 

des algoeden natuijrs (valsch-oorzaak van dit quaat)ⁿ

 

aldus:^o Natuijrlijk^p tracht elk dat het hem wel gaat.

 

T'zoekt al zijn eijgen heijl, t'zij schoon^q tott anders hinder,

 

t'sorgt al alleen voor zich, en t'goet hoort den verwinder.^r

115

Dit snoode misverstant^s versnoode^t d'eerste tijt;^u

 

Dit bracht beangste zorgh in t'bosch leuen, beurijt

 

van landzeed',^v die nu plaagt door onnoodrufts behoeven,^w

 

Een naarstich HuijsHeer^x wert dies^y buijt^z der luijer boeven,

 

der welker overmoedt, trots,^aa onnatuijrlijk,^bb stoutt,^cc

a weerloze mensen, aan wie geen natuurlijke wapens zijn gegeven

b geleende wapenen

c om het lichaam te bergen, d.i. te beveiligen

d zo goed hij kan

e versterkt

f in overeenstemming met de drang die de natuur in hen gelegd heeft, dus: op natuurlijke wijze

g zoeken zij allen voedsel om daarvan te leven

h moet het afleggen

i zou daarom ook de oorsprong van het verwoede strijden tussen de mensen eveneens natuurlijk recht d.i. aangeboren zijn?

j later

k grootheid, hoogheid

l van tralies voorzien, dus: doorzichtig

m schuld geven, lasteren

n onware oorzaak van dit kwaad (nl. de strijd tussen de mensen)

o op de volgende wijze; aldus hoort bij blameren

p het ligt in de natuur, van nature

q het moge al zijn, al is het ook

r overwinnaar

s dit verderflijke onbegrip (wijst terug naar vs. 113-114)

t bedierf

u het gouden tijdperk, de gouden eeuw

v waar de landzeed' (= in een land heersende gewoonten) nog niet gevestigd was

w het nodig hebben van dingen die niet noodzakelijk zijn

x een plichtgetrouwe pater familias

y daardoor

z prooi

aa aanmatigend

bb strijdig met de natuur

cc driest, brutaal

[p. 43]

120

maakt zilvrich, kooprich, ijzer-hart het smijdich gout:^a

 

Doch wies der vroomer deuchd^b strax^c met des tijts verslimmen;^d

 

vant Herkles doe den wech niet hemelwaarts te climmen?^e

 

der swakker werden schutters helden sterk, en goet,^f

 

tot dat Orpheus kunst^g t'volk bij een komen doet.

125

Natuijrlijk ellix heijl vint rêen gemeene rechten^h

 

Door t'burgerlijk bestierⁱ eijndt het onmenschlijk vechten:

 

Dus^j sterft dit waan-besluit,^k als doolings mist^l verdwijnt;

 

Dees eijgen welvaarts liefd, die in t'beginsel^m schijnt

 

een oorzaakⁿ in Natruijr van ondeuchd, en onvreede;

130

naspeurdijt^o tis den wegh gebaant^p tot Deuchd te leeden.^q

 

Boosdaaden strijden al hier tegens in t'gemeen;^r

 

Oprechte vroomheijt^s stemt hier gansch mee ouer een.

 

Onchristen Christen mensch onbuijglijk door schriftuijre^t

 

komt leert^u dat Deuchd ook nutt uijt wet is der Natuijren.^v

135

Al waarder Godt, noch Hel, noch Hemel-eeuwe vreucht^w

a de vier tijdperken op aarde naar verdorvenheid in afgaande lijn gekarakteriseerd door zilver, koper en ijzer; de aera van het goud, d'eerste tijt was de gelukkige periode, die onderging door de hebzucht van de mens. Smijdig is hier een epitheton ornans, waarbij de betekenis buigzaam, gemakkelijk te bewerken niet geactiveerd wordt

b de deugd van de integere mensen

c weldra

d het bozer, perverser worden van de tijd

e toespeling op de keuze die Hercules moest maken: òf de gemakkelijke, brede weg der lusten volgen, òf de steile, smalle nemen die naar de deugd voerde, hemelwaarts

f sterke en goede helden worden de beschermers der zwakken

g muziek en zang, die in staat waren de driften te beheersen, de ziel te reinigen en zo de mensen met elkaar te verzoenen

h de rede vindt in de natuur voor ieders heil algemeen geldige rechten

i het voor alle burgers gelijk geordende bestuur, het geordende bestuur waarvoor alle burgers gelijk zijn

j op deze wijze (nl. wat in het vorige vers is vastgesteld)

k deze gevolgtrekking uit waan (= een mening die op ondeugdelijke gronden berust) voortkomend; wijst terug naar het onmenschlijk vechten (vs. 126), dat weer terugwijst naar vs. 112-114

l mist van de dwaling

m aanvankelijk

n te verbinden met ondeuchd, en onvreede (=strijd)

o indien gij het goed nagaat

p geëffend

q lees: om tot Deuchd te leeden

r slechte daden zijn hiermee alle gemeenlijk in strijd

s integriteit

t onverzettelijk, star op grond van de bijbel

u beide vormen zijn imperatieven

v dat deugd ook nuttig is voortspruitend uit de natuurwet

w noch eeuwige hemelse vreugde

[p. 44]

 

dat dij dijn eijgen heil doet trachten na de deucht.^a

 

Niet wij alleen, t'volgt al^b Natuijr wets deuchd^c vol trouwe,^d

 

al watter is zoekt heijl; T'zal quel-verderf^e al schouwen.^f

 

De boom haar murgh^g met hout, met bast, en schors besett,

140

en wast staijl^h zoo ijet hoogs haar sonne-schijn belett;

 

Het lucht-veeⁱ als de tijt wil heeten, of verkouwen

 

zoekt na verschil gevoegh^j dan werm, dan koel landouwe;

 

Het vier zoekt rust om hoogh schoon in een klip beknelt,^k

 

en t'klaij zinkt na de grondt als al in t'water smelt:^l

145

De visch gewont tracht aan de zeelt te medecijnen;^m

 

De muijs-hondⁿ quijnt haar maagh^o weet katte-kruijt^p te vijnen;

 

wat is^q dat volgt zijn aardt; wat leeft mijt al wat quelt;

 

Den mensch verkeert^r alleen zijn hert na onheijl helt.^s

 

T'heel-zalich,^t vrede-rijk, Natuijrlijck, zorgh-leegh leuen

150

men heeft om onnoodruftse zucht, en pracht^u begeeven.^v

 

Al wat Natuijr hier schept versorghtse van behoeft,^w

 

ist niet verkeert^x dat zich hier ijmant om bedroeft?^y

 

Het zorghen breekt geen stroo;^z t'geeft niet^aa om af te leeuen:

 

maar wakkre naarsticheijd, en arbeijd moet dat geuen.

a afhankelijk van komt leert (vs. 134)

b alles (wat geschapen is)

c volkomenheid

d geheel oprecht, of: vol vertrouwen

e ondergang die kwelt

f geheel vermijden

g merg

h groeit naar boven

i vogels

j naar het verschil dat aangenaam is, of in overeenstemming met het verschil (nl. in temperatuur)

k ofschoon het in een rots is besloten

l oplost

m tracht zich aan de zeelt te genezen

n kat

o voorw.bijz.: indien hun maag van streek is (muijs-hond is hier een collectivum)

p ook: cattenmente, nepeta cataria, volgens Dodonaeus' Cruyd-Boeck ‘zeer geprezen ... in de smerten van de mage’. (aant. van De Jong)

q wat bestaat (existere)

r achtergeplaatst bijv.nw.: boze (mens)

s neigt zijn hart naar onheil, d.i. kan zijn slechte neigingen niet in toom houden

t het volkomen zalig

u begeerte naar dingen die men niet nodig heeft en waarvan de luister de begeerte opwekt

v heeft men laten varen

w voorziet zij van het nodige

x betekent het niet afdwalen van de rechte weg

y dat iemand zich hierover zorgen maakt

z het bezorgd zijn haalt niet het geringste uit

aa het verschaft niets

[p. 45]

155

zoo vlieght ook onbetreurt^a de voghel om zijn kost

 

met lust in t'werk, daar toe is hij met doen gedost.^b

 

En arbeijt is den mensch recht als de Vogel t'vlieghen,^c

 

ook tott lijfs welvaart nut;^d Dies Iookt jongh inder wieghen

 

het kint beweeght te zijn;^e Dies achtment' groote baat

160

voor swanghbaar vrouw, en vrucht dat zij te met^f wat gaat.

 

T'beweghen sterkt den mensch; en wilment zich onthouwen^g

 

het lijf swakt, t'leefbaar-heet^h lijfvoedichⁱ zal verkouwen.

 

Al t'vee ook aast,^j en sterkt door arbeijt zijn Natuijr,^k

 

en hebben kost te noot;^l T'behoeven kost niet duijr:^m

165

maar overvloet teelt sorgh. Hier doolen allen menschen

 

dat zij al schort hen nietⁿ noch meer te hebben wenschen.

 

Wij zijn elk anders last; Ia quel-duijvels onvroet,

 

maar meest ons eijgen selfs,^o dat elk na overvloet

 

dus jaaght; genoechden wij an nooddrufts slecht behoeuen^pq

170

elk had genoech; geen mensch zou van gebrek bedroeven.^r

 

Tot lichaams onderhoutt Natuijr eijscht cost en kleed;^s

 

Dit^t schaftse dat^u de mensch vint alle jaar^v gereet;

 

Voor hondert jaars behoeft zietmen ons huijden zuchten

 

vergeefs:^w Natuijr want geeft maar jaarlijx leefbaar vruchten.^x

175

Bevrijt voor^y ongeval, pest, wurm,^z krijgh, vloed, of brant

a zorgeloos

b met dons bekleed; er is een woordspeling tussen doen = dons en het werkw. doen

c en arbeid hoort bij de mens

d nuttig voor de gezondheid

e daarom heeft het jonge kind in de wieg de onweerstaanbare drang zich te bewegen

f nu en dan

g en wil men het zich ontzeggen, wil men het nalaten

h de levenskrachtige warmte

i lichaam voedend, noodzakelijk voor het lichaam; lijf-voedich is een achtergeplaatst bijv. nw.

j voedt zich

k complexie (vgl. vs. 162 en aant. daarbij)

l hebben voedsel voorzover het nodig is

m het nodig hebben (nl. de bevrediging daarvan) is niet duur, gaat gemakkelijk

n al ontbreekt het hun aan niets

o maar het meest zijn wij onszelf tot last en onze eigen kwelduivels

p de eenvoudige behoeften van wat men nodig heeft

q voorw.bijz.: indien enz.

r zou zich zorgen maken over gebrek

s Tim. 1 6:8 Als wij voedsel en kleding hebben, moet ons dat genoeg zijn

t nl. cost en kleed

u dat het

v het gehele jaar door

w voor de behoefte van honderd jaar ziet men ons heden nodeloos zuchten, kermen

x want de natuur geeft ons echter, toch ieder jaar weer levenskracht gevende vruchten

y bescherming tegen

z uit de talloze middelen voor afdrijving van wormen uit het lichaam, blijkt wel hoevaak die voorkwamen. Worm kwam ook voor als naam van ziekten. Het Mnl. Wb. IX, 2810 geeft een voorbeeld: dye worm of pyne des hoifdes, vgl. ook dauwworm, een huidziekte, vooral bij kinderen, die blijkbaar door de volksmond aan wormen werd toegeschreven

[p. 46]

 

tot s'levens heel behoef,^a al ismen Heer van t'landt

 

kan geener menschen zorgh hem eenmaal vast verwissen;^b

 

ook mee^c wat d'een te veel inslokt, moet d'ander missen.

 

T'pijnlijk mistrouwen Goods,^d en d'angstvloo^e voor gebrek

180

in zorghe woeden doen, ja vechten menschen gek.^f

 

Is dit geen gekheijd dat wij goe lust der Natuijren^g

 

door ikheijds^h eijgen wil tott ons verderven stuijren?ⁱ

 

Natuijr-lust^j heeft een eijnd, de waan-lust nimmermeer;

 

al hooptmen schoon^k veel schats, noch slooftmen even zeer.

185

stelt Plato elk geen taxt^l die niemant mach vermeeren?

 

En Christ verbiet de zorgh;^m Dit wil Natuijr ons leeren

 

die meer geeft dan zij eijscht; waar elk hier mee te vreen

 

al t'volk waar rijk; slaat gaa of u van t'algemeenⁿ

 

ijet meer als noodruft komt;^o Ia ghij moet droeflijk^p doolen

190

zoo meer ghij eijgent-ijet;^q t'wert andren ook^r ontstoolen.

 

Doch wert u nimmer ijet meer eijghen, als t'gebruijk.^s

a ten gehelen dienste van het leven

b kan de zorg van geen enkel mens hem eens en voor altijd stellig verzekeren, nl. de bescherming tegen enz.

c bovendien, daar komt nog bij

d het smartelijk wantrouwen in God (nl. in Zijn goedheid)

e de angstvleug(?)

f dwaze mensen

g de lust gegeven door de natuur is op bevrediging van de door haar gewekte behoeften, naar voedsel, naar drank, naar sexe uit, maar niet op die van oververzadiging; vandaar dat Spiegel spreekt van de goe lust

h volgens W.N.T. VI, 1452 een vorming van Spiegel naar het Latijnse egoismus; het ik dat geheel op zichzelf betrokken is, dat alleen uit eigenliefde handelt, waaruit eijgen wil voortkomt, en dat buiten zich geen enkele kracht aanvaardt

i wij misbruiken de goede lust der natuur door oververzadiging, die ons in het verderf stort, wij begeven ons buiten de grenzen die de natuur ons gesteld heeft

j zie vs. 181; de lust die de rede als meerdere aanvaardt, heeft een beperking van de noodzakelijke behoeften; de waan-lust d.i. de lust die de waan, de mening die beantwoordt aan de wensen van de hartstochten, ons ‘aanpraat’ is niet te bevredigen

k al ... schoon - ofschoon

l vastgestelde hoeveelheid (waarop iemand recht heeft)

m vgl. Matth. 6:25; zie aant.

n dat wat allen gemeenschappelijk geschonken is (door de Natuijr)

o (of gij) iets meer dan wat gij nodig hebt, krijgt

p schandelijk

q hoe meer gij u toeëigent, tot uw eigendom maakt

r zelfs, bovendien

s toch wordt iets nooit meer uw eigendom dan voorzover gij het kunt gebruiken

[p. 47]

 

T'goet blijft gemeen^a al ist schoon in vrekkaarts fuijk.

 

Heijlzamer rijkdom was der vrijer gulden jaaren

 

der Christnavolgers al, der eerster cluijsenaaren^b

195

Aanziet het pluijm-gediert, de leelitgens op t'velt

 

Natuijr versorcht het al;^cd of zijn wij min getelt?^e

 

zij heeft ons meer begaaft inwendich, en uijtwendich.^f

 

Wij maaken zelfs^g ons zelfs door misverstandt ellendich.^h

 

Geen schat maakt ijmandt rijk: Godt heeft het wel gevoechtⁱ

200

ghij zijt, al zijdij naakt, rijk zoo u wel genoecht.

 

Gaat heen ten bosschen waart den Eekel spijs laat strekken,

 

drinkt water toe, laat riet, of stroo, of rijs u dekken,

 

tott kleed neemt beesten wol; of is der kleeren dracht

 

maar qua gewoont? slaat ga, dat ghij licht buijten clacht

205

bloot went u teerste leen, u maagh-krop,^j ooren, ooghen;

 

zout niet al t'lichaam doen^k wil ijmant daar na pooghen?^l

 

Zoo wie na noodruft slecht behoeft en zorghe stelt^m

 

is rijk; vanⁿ ongeval en ziekten min gequelt.

 

De Teeringh, water,^o bort,^p ijcht,^q steen,^r en andre qualen

210

door zorgh en overvloedt de menschen meest behalen.^s

 

Elk is haast^t rijk. Anmerkt Diogenes,^u sint Ian^v

a tot allen behorend

b Heilzamer rijkdom was die van de vrije gouden jaren van alle (werkelijke) navolgers van Christus, van de eerste kluizenaars

c zie Matth. 6:26, 28; vgl. tevens de aant.

d de natuur zorgt voor alles; dit is geen uiting van het Deus sive Natura, de natuur is hier ancilla Dei, dienstmaagd Gods

e of zijn wij minder in tel? Zie aant.

f vgl. het laatste gedeelte van Matth. 6:26, ook de aant. bij de vorige verzen

g zelf; de herhaling van dit woord legt sterke nadruk op onze schuld

h door schuldig onbegrip rampzalig; ellendich is pred. attribuut

i goed geordend

j uw hals en eventueel bovenste gedeelte van de borst

k nl. wennen

l daar naar streven

m deze zin is onderw. bij is rijk; de betekenis: evenzo die behoefte en bezorgdheid in overeenstemming brengt met de eenvoudige eisen van het nodige (is rijk)

n door

o waterzucht

p cholera, in tegenstelling tot de Aziatische, inlandse cholera genoemd

q een reumatische aandoening

r steenachtige formaties in de nieren of de galblaas

s zich op de hals halen

t gauw

u Diogenes van Sinope was een tijdgenoot van Alexander de Grote. Hij wordt nu zeer verschillend beoordeeld. Aan de ene kant als een voortzetter van de Socratische filosofische traditie, aan de andere kant als een man met burleske, asociale, anti-culturele trekken. Deze kennis was vreemd aan de zestiende eeuw. Spiegel zag in hem een voorbeeld van een strenge levensopvatting, die alle overbodige luxe verwierp en zich vergenoegde met het direkt noodzakelijke

v Johannes de Doper; Johannes nu droeg een kleed van kemelhaar en een leren gordel om zijn lenden. Zijn voedsel bestond uit sprinkhanen en wilde honing. Matth. 3:4. Dit rigoureuze in kleding en voedsel sprak Spiegel aan. Johannes paste in deze context

[p. 48]

 

die waren rijker beij, als ellix tijts Tiran.^a

 

De reedste rijkdoms wegh,^b óón^c zorgh en zot bedroeven^d

 

is in ons macht; door t'leeren luttel te behoeven.^e

215

Al willens^f Martelaars zijn wij van overvloedt.

 

zeer luttel,^g of geen mensch merkt wat voor heijlbaar goet

 

gereet in kleijn behoef van noodruft is verborghen^h

 

vrij van gekijf, gevecht, van moorders angst, van zorghen.

 

Laas overvloedt door valsche noeminghⁱ rijkdom heet,

220

en lekkre diere spijs,^j wt brood men suijker eet

 

als hongher gave smaak door arbeijt zoet doet rijzen,^k

 

terwijl de luijaart walght van kostel^l lekkre spijzen.

 

An t'kleijn genoeghden eerst de zaligh' eeuwe slecht;^m

 

naⁿ zietmen baart terstont het mijn, en dijn gevecht;^o

225

doch t'heeft ook onderscheijt;^p Elk dier^q behoeft hier nootlijk^r

 

het mijn en dijn; Het veel toeeijgnen is maar dootlijk:^s

 

zoo^t wel gerekte^u zorgh voor ons als kind, of wijf^v

a als de tiran (heerser) uit de tijd van ieder van hen: resp. Alexander de Grote en Herodes

b de vlugste weg naar rijkdom

c zonder

d dwaas verliezen van geluk

e zie aant.

f geheel uit vrije wil offeren wij ons op voor de overvloed

g weinig (sc. mensen)

h klaar ligt in de geringe behoefte van het nodige

i door onjuiste terminologie

j lees: en ... spijs heet rijkdom

k als honger een onbedorven smaak door zoete (bevrediging schenkende) arbeid doet ontstaan

l dure

m met het geringe stelde de gelukkige eenvoudige aera zich eerst tevreden

n vervolgens, daarna; staat in tegenstelling tot eerst in het vorige vers

o lees: daarna baart het mijn, en dijn terstond gevecht - zietmen = neemt men waar

p toch moet er wel verschil gemaakt worden

q levend wezen, schepsel

r overeenkomstig zijn behoeften, te zijnen nutte

s het zich meester maken van veel is alleen maar dodelijk, nl. voor het leven in overeenstemming met de natuur, met de normen door God gegeven

t zo ook

u (onnodig lang) volgehouden, overdreven

v is een precisering van ons

[p. 49]

 

diet^a vaak tot schade dient, en t'quetst ons ziel en lijf.

 

T'zijn veeltijd doornen fel:^b zal ook^c de Vader draven

230

voor t'kind, die na^d voor t'zijn,^e zoo^f zijn wij eewich slaven,

 

en niemant trekt genot: maar zulk^g is wijs, en vroet^h

 

dien noodruft rijkt,ⁱ en die zijn kindren zoo^j opvoett,

 

leeft int' gemeen,^k wil niet vrek om zijn deeltgen wroeten;^l

 

De snijer schutt^m zijn kout, de schoesterⁿ kleed zijn voeten,

235

De bakker, en de brouwer kooken^o broot en bier,

 

De Huijsman zuijvel schaft;^p de veen-vos^q boet^r zijn vier,

 

Dit vreemt lant^s leevert rogh, en t'ander parst zijn wijnen;^t

 

t'was inde gulden Eeuw niet zoo gereedt te vijnen.^u

 

Hij werkt ook in t'gemeen,^v en vint zoo bett gerieff^w

240

in dees tijd, als in die:^x Wat dunkt u waart u lief?^y

 

Dat ghij u brouwer zelfs, u bakker, weever, snijer,

 

u smit, u timmerman most zijn? ghij zijt veel vrijer.

 

Nood wissel ambachts^z oorzaak zijn van groot gemak,

 

en t'geld hun makelaar;^aa al heeft mer op de hak^bb

245

t'is in zich zelven nutt. T'liegt al aan ons mishandelingh.^cc

a die wijst terug naar kind, of wijf; die is meew.vw.

b het zijn dikwijls scherpe doornen (ze veroorzaken lelijke wonden)

c zal toch, zal immers; hier begint een voorw.bijz., de hoofdz. is: zoo ... slaven

d daarna, vervolgens

e voor het zijne (nl. kind)

f dan

g zo iemand

h verstandig, een - reeds in de middeleeuwen - veel voorkomende combinatie van synonieme woorden

i wie het noodzakelijke rijk maakt

j in die geest

k leeft voor de belangen der gemeenschap

l lees: zulk leeft ..., zulk wil ...

m weert af

n schoenmaker

o bereiden: bakt brood en brouwt bier

p levert

q veenboer

r ontsteekt.

s vooral de landen aan de Oostzee

t o.a. Frankrijk

u niet zo gemakkelijk te vinden

v hij vervult zijn taak in de samenleving

w en vindt zo meer wat hem te pas komt

x lees: als in die tijd (= de gulden Eeuw)

y zoudt ge het op prijs stellen

z de ambachten die de uitwisseling van wat iemand nodig heeft verzorgen

aa lees: en t'geld is hun makelaar, d.i. het geld is hun tussenpersoon

bb al heeft men er een hekel aan (nl. aan het geld)

cc het hapert geheel aan het feit dat wij er verkeerd mee omspringen

[p. 50]

 

Het komt u al te goed^a zijdij oprecht van wandelingh:^b

 

maakt zellefs Lauer-spruijt de tijt die ghij beleeft^cd

 

dats u (wildij ghij meucht)^e een gulde werelt geeft.^f

 

De tijt is al alleens,^g geen beter wilt versieren:^h

250

Iss' u quaad?ⁱ dat doen u verkeerde snoo manieren.^j

 

Ghij vint an huijsgebouw,^k an kleeders, drank, en spijs

 

in dees tijd, als in die meer voordeels^l zijdij wijs.

 

zoudij voor terwen broot rauw'eekelen begeeren?

 

slaapt ghij beter in t'stroo als op gedrooghde veeren?

255

Woondij in t'dampich^m duijster hol met meerder lust,

 

dan dat ghij warm, en droogh in t'woonhuijs voeghlijkⁿ rust?

 

genoeght^o maar aende tijt, en voor val uwer jaaren;^p

 

leeft dankbaar tegens Godt in al u wedervaaren

 

Zoo leefdij wenschelijk:^q t'zij ook wat u geschiet

260

denkt mij komt hier niet toe; t'is gift wat ik geniet.^r

 

Volght der Natuijren wett, zoo quelt u geenen morghen,^s

 

en arbeijt zonder zorgh, dan zal u Godt bezorghen.^t

 

Dijn handen rept; Natuijr geeft ruijm wes^u men behoeft

 

Daar streeft ghij mee^v zoo t'hert door vrekheijd is bedroeft.^w

265

Als ook komt kommerkans door traghe leegheijd plaghen,^x

a alles komt te uwen goede

b zijt gij eerlijk van gedrag, van levenswijze

c uw leven

d maak zelf uw leven tot een lauwerspruit, d.i. tot het begin van iets eervols, iets goeds

e wilt gij het, gij kunt het

f opdat zij (=de Lauer-spruijt) u een gouden eeuw, d.i. heil, geluk geeft

g de tijd blijft geheel dezelfde

h wil geen betere indenken

i is zij u slecht gezind

j dat ligt aan uw tegen uw natuur ingaande verdorven gedragingen

k woonhuis

l lees: in dees tijd meer voordeels als in die (nl. in de gulden tijd)

m vochtig

n gerieflijk

o wees tevreden

p en wat u ten deel valt in uw leven

q zoals het behoort, goed

r denk, mij komt hier niets van toe, ik kan op niets recht doen gelden, het is mij alles geschonken

s dan kwellen u geen zorgen voor morgen

t geven wat ge nodig hebt

u genit. van wat, de genit. is afhankelijk van behoeven

v daartegen strijdt gij, komt gij in verzet

w indien het hart door gierigheid uit zijn evenwicht is gebracht (de harmonie is verstoord)

x lees: Daar streeft ghij mee als ook komt ... plaghen; d.i. (Daar tegen strijdt gij) evenzo als de tegenspoed door slappe beuzelarij komt plagen, kwellen

[p. 51]

 

werkt, wint, spaart in u jeucht voor winnelooze daghen:^a

 

Maar heel t'onrecht beheerst de giericheijd den mensch;

 

doch steelt dees door den bank^b meest elk eens zielheils wensch.

 

zom ander^c quellen haar^d met ijdel eer hovaardich;^e

270

zulk^f acht hem zelven eel, zijn even mensch onaardich^g

 

daar wij elkander doch van oorsprongh zijn gelijk.

 

Wat is de hooghste mensch? wint, asch, drek, vuijlnis, slijk.

 

Van aart zijn wij all' een de Heer, de slaaf, de vrije,

 

dus drijft Natuijr den mensch geensins tott hovardije.

275

Natuijr port al tott heijl, en afschrikt van gequel;

 

Nu is hoomoeds onmacht^h der praalersⁱ aardsche hel:

 

Dit wederstreeft geheel der menschen heil-lust teghen^j

 

al schijnt hij ten verderf^k tott eijgen liefd geneghen;

 

Die zoekt eenvuldich^l heijl: maar waan, en misverstsandt

280

misbruijken goede lust^m tott quel begeertens brantⁿ

 

door achteloos versuijm^o in t' noodich overweghen^p

 

des onheijls in hoogh-moeds mis-greepen blind geleghen.^q

 

Wat zoekt u eijgen liefd? nutt, voordeel, heijl, geluk.

 

Wat geeft hovaardicheijd? scha, onvernoeghtheijd, druk.^r

285

Wes^s draaghdij hooghe moed? op schoonheijt? snelheijt? krachten?

 

bij leelij, voghel, stier u bòògh is ringh te achten;^t

 

En tis noch al geleent, en niet u eijgen goett;

 

of geeft gewonnen haaf^u dijn ikheijd hooghemoedt?^v

a dagen waarin niet verdiend kan worden

b door elkaar genomen

c anderen

d kwellen zich

e trots opgeblazen

f menigeen

g onedel en dus verachtelijk en grof

h de onmacht van de hoogmoed om zich waar te maken

i pochers

j is in tegenspraak met; Dit wijst terug naar het vorige vers

k tot zijn onheil

l op eerlijke wijze, ongecompliceerd

m de lust gegeven door de natuur; deze lust is goed omdat zij alleen bevrediging der behoeften nastreeft

n de gloed van de kwellende begeerte

o onnadenkend verwaarlozen

p noodzakelijk overwegen

q gelegen in de blinde dwalingen van de hoogmoed

r leed

s genit. van wat, waarop

t is uw pralen, uw aanmatiging gering te achten

u bezit, goed dat men verdiend heeft

v zelfverheffing

[p. 52]

 

Wat is in rijkdom dijn, daar du op trost met reeden?^a

290

in t'kostel baggen schat,^b kleed, hoven,^c huijsen,^d steeden?^e

 

der steenen schoonen glans?, der paerlen maxel rond?^f

 

des werkmans kunstigh werk? de verw,' wol, zijde blont?^g

 

wtheemsche bloem? en kruijt hooghachtbaar? welgedaanheijt?^h

 

verscheijden welfsels groen?ⁱ boom-vleghtings aangenaamheijt?^j

295

gezaaghde sprokkelsteen?^k toets?^l porphier?^m gitt?ⁿ albast?^o

 

de hooghe Tooren-zaals^p met schilder-kunst getast?^q

 

zegt isser iet daarop du dij met recht mooghst roemen?

 

ist schoone niet des werkmans kunst? en steenen? bloemen?

 

gewas? of dierkens vlies?^r dat dij geensins betreft?^s

300

t'is waans-laat-dunken,^t die dijn trotse moet verheft.

 

Aard-bevingh, oorlogh, brandt, vloed, pest, ja schijn-vrinds dagghe^u

 

ontschaakt^v licht schoonheijt, sterkheijd, snelheijd, hof, kleed, bagghe.

 

Al zijt ghij koningh-rijk,^w of eel, of sterk, of schoon,

 

dees ijl goetdunkentheijt^x behaalt onmacht tott loon,^y

305

het avontuijr tott vrouw.^z Wat maakt dij dan hoomoedich?

 

De gaven des Fortuijns zoo wankelbaar,^aa rampspoedich?

a wat is in rijkdom het uwe, waarop gij u terecht kunt voorstaan

b in de schat van kostbaarheden (kostbare sieraden)

c sloten, kastelen

d statelijke huizen

e hofsteden

f de ronde constructie der parels

g lichtgele zijde

h schoonheid, fraaie, sierlijke vorm

i groene bladergewelven in grote verscheidenheid

j de lieflijkheid van dooreengroeiende bomen

k marmer

l donker gekleurde steen voor ornamentiek

m donkerrode steen, waarin zich volledig ontwikkelde kristallen bevinden; een kostbare steensoort

n zwarte, glinsterende steen, gebruikt voor sieraden (bv. halskettingen van git)

o een zuiver witte steensoort, min of meer doorschijnend, veel gebruikt voor kunstvoorwerpen

p de hoge zalen in torenachtige gebouwen, sloten; hooghe kan hier ook gebruikt zijn in de betekenis van verheven

q volgestopt

r vacht (van een schaap)

s dat u helemaal niet raakt, waaraan gij helemaal geen deel hebt

t de laatdunkendheid van een valse mening

u dolk

v ontrooft

w machtig als een koning

x deze zinledige eigenwaan

y haalt zich onmacht op de hals

z lees: behaalt het avontuijr tot vrouw, d.i. haalt zich het Lot (de Fortuin) als meesteres op de hals

aa onzeker

[p. 53]

 

Of trost ghij^a zin-rijk^b op u wakker gauw vernuft?

 

dijn trots tuijgt^c diens gebrek,^d of t'is bij dij versuft.^e

 

Wie ijet verstandich merkt niet hier in onvermooghen?^f

310

Wie heeft zich kloek geacht oijt die niet is bedrooghen?

 

Dus blijft hoovaardicheijd ijl, ongegront, onnutt,

 

geen heil-begeertens witt; maar waan-lusts valsche stutt.^g

 

diens^h schijn-heils onversadicheijd baart heil-loos wroeghen,ⁱ

 

Wat praalzott zaaghdij oijt aan eer ontfangh genoeghen?^j

315

Natuijrlijk^k spoort den mensch na^l vreuchdelijke^m rust;

 

Maar is door misverstandt hoogheijd dijns hertsen lust?

 

staat ghij naarⁿ groote faam? na landen te bestuijren?

 

het rooft u rust, ghij moet die vreemde lust^o besuijren.^p

 

Tott staat, noch eersucht^qr dan^s is niemands aart bereijt;

320

Des schijn-heijls valsche waan^t ons onbedocht^u verleijt.

 

De Faam, en hooghe ampten schijnen heijl te geven

 

den zotten reukeloos^v die s' onbedocht ankleven.^w

 

De waan lokt heijl-begeert door schijn-goed in getreur.^x

 

zij zien op eer-gerucht,^y en staaten maar van veur.^z

325

Na^aa vintmen onrust, angst, verdriet daar in geleeghen

a laat gij u voorstaan

b zinvol; de betekenis van het vers: is het wel zinvol dat gij enz.

c toont

d diens (nl. van het vernuft) tekortkoming; als dat vernuft niet tekort schoot, zou iemand niet aanmatigend zijn

e of het (nl. het vernuft) is bij u afgestompt

f wie enigszins verstandig merkt hierin niet machteloosheid op?

g niet het doel van begeerten naar heil, maar de onwaarachtige steun van vermeende lust

h wijst terug naar waan-lust in het vorige vers

i kwellen, folteren

j zich tevreden stellen met de ontvangen eer

k van nature

l streeft naar

m genoeglijke

n streeft gij naar

o die onnatuurlijke lust

p duur betalen

q lees: Tott staatsucht, noch eersucht

r zucht, begeerte naar hoge staat

s nu, echter

t bedrieglijke mening

u onbezonnen, zonder er bij na te denken

v achtergeplaatst bijv.nw.: lichtzinnig

w waaraan zij zich onnadenkend hechten

x lokt (door de heilbegeerte te prikkelen met schone schijn) in bedroevende omstandigheden

y roem

z van te voren (nl. voordat men de roem en de hoge staat heeft)

aa daarna; in tegenstelling met van veur (vs. 324)

[p. 54]

 

bedaartmen zich,^a hoe kan Natuijr daar toe beweeghen?^b

 

of ook tott nijdicheijd?^c of haat? maar achteloos

 

wert elk door misverstand, en ikheijd zellef boos.^d

 

Wats nijt?^e een herten leet in spoet^f van ander menschen.

330

mach^g ijmants heijl-begeert Natuijrlijk^h hertzeer wenschen?

 

Wats haat? verdilgens lust van recht, of schijnbaar quaat.ⁱ

 

zegt^j tott Natuijrlijk quaat vind ik natuijrlijk haat,^k

 

t'is recht: die haat is goed. Uijtbeelt^l nu ware quaatheijd

 

Goetheijd-ontbeeringhs-schult door suijmnis, of versmaatheijd,^m

335

haat die vrijⁿ daarze is;^o doch in u zelven meest.

 

zelf werden goett besorgt meer als voor andren weest.^p

 

De goetheijd ellix heijl;^q en quaatheijd is heijlloosheijt;^rs

 

De wijs' eerbarmend'^t haat dies^u ander menschen boosheijd:

 

Om die ziel-ziekt^v uijt haar te drijven hij zijn best

340

doet, als een heijlzaam Arst^w uijt lichaam koorts, of pest;

 

Die bruijkt na zaak, of stont^x of zoet, of bittre dranken

 

met jeuk, of smert,^y door lust, of pijn^z na eijsch der kranken:^aa

 

Hij vlijmt,^bb hij snijt, hij zaaght wel leeden af uijt noot;

a komt men tot zichzelf (dan vraagt men zich af)

b hoe kan de natuur daartoe verleiden (nl. tot het verlangen van eer en hoge staat)

c vijandigheid

d slecht

e afgunst

f voorspoed

g kan

h door de natuur gedreven

i de lust om het werkelijke of schijnbare kwaad te niet te doen

j indien gij zegt

k tegenover het kwaad dat tegen de natuur ingaat, stel ik de haat die de natuur mij toestaat

l beschrijf, definieer ... (als)

m schuld van het niet-bezitten van goedheid door nalatigheid, of door versmading (nl. van de goedheid)

n zonder terughouding

o bij wie gij ze aantreft

p heb meer zorg voor uzelf om goed te worden dan voor anderen (om goed te worden)

q lees: De goetheijt is ellix heijl

r lees: quaatheijd is ellix heijlloosheijt

s het ontberen van heil, d.i. het ontberen van de gerustheid des gemoeds

t met ontferming

u daarom

v nl. de boosheid

w een genezing brengend arts

x naar ziektegeval of ogenblik (men hechtte veel waarde aan de invloed van de tijd van het jaar)

y bij jeuk of smart

z ondanks lust of pijn (de arts let niet op lust of pijn)

aa naar de omstandigheden der zieken het nodig maken

bb snijdt met een vlijm, een scherp mesje om te aderlaten

[p. 55]

 

zoo doet ook d'overheijd daar^a boosdaads anwenst snoot^b

345

onheelik^c tott verderf van landen strekt en steeden;

 

gelijk een vierich litt^d doet rotten d'andre leeden.

 

Als ziektes, quaatheijds haat natuijrlijk strekt tot heijl

 

van diese heeft.^e doolt hier u witt?^f zoo blijkt u feijl.^g

 

zoo snoo ondankbaarheijd op dien u dank is schuldich

350

u hert tott haat beweeght, en wert niet onverduldich;^h

 

speurt na des zellefs gront; zoekt wat tott haat bekoort;ⁱ

 

T'is daar ghij goetheijd wenscht, en hoopt, ghij quaat bespoort.^j

 

Ghij waande, hoopt, en wenscht hem dankbaar u te wesen;

 

En dankbaarheijds heijl-deuchd^k die zou zijn ziel genesen;

355

zoo wenst u haats begin^l hem zielheijl inden gront,

 

het eijnd ook zullix zij;^m d'ondankbaar ziel gesontt

 

te maaken doet u best; En wilt door haat niet krenken;ⁿ

 

bruijkt alle middel die ghij hier toe kunt bedenken

 

met zachtheijd alderliefst: Want elk is zoo gezintt,^o

360

dat toegift reklijk^p meer, als strakke strafheijd^q wint.

 

Maar zoo gheen zachte deuchd tott deuchd-min kan verwekken,

 

laat daar rechtvaardicheijds, en sterkheijds plaijster strekken.^r

 

Doch wijselijk bestuijrt na heijl-lust^s u begin,

 

dat nevels misverstand^t u niet drijf vande pin.^u

a waar

b verderflijke gewenning tot slechte daden

c ongeneeslijk

d een geïnfecteerd, ontstoken lichaamsdeel

e evenals verzet tegen ziekte strekt afkeer van het boze (slechte) op natuurlijke wijze tot het heil (genezing) van degene die ze heeft (nl. de ziekte of de boosheid)

f dwaalt hier uw doelstelling, uw streven (raakt uw streven van de juiste weg af), d.w.z. bezit ge niet de ‘natuurlijke’ haat, afkeer tegen het kwaad

g in dat geval komt uw tekortkoming aan het licht. Vlamings verklaring: ‘Indien dit uw oogmerk niet is, blykt het klaer dat gy mis zyt.’

h indien lage ondankbaarheid van degene die u dank is schuldig uw hart beweegt tot haat tegen hem, raak dan niet buiten uzelf (betoom u dan)

i in verzoeking brengt en verleid

j waarneemt

k deugd die heil verschaft

l oorsprong van uw haat (afkeer)

m moge het eind ook zodanig zijn

n schade berokkenen

o gestemd

p soepele toegeeflijkheid

q onverzettelijke strengheid

r dienst doen

s bestuur uw begin met het doel heillust te bewerken

t onjuist inzicht veroorzaakt door een verduistering (nevel) van de geest

u in de war moge brengen

[p. 56]

365

laat die^a u haat van t'quaat op t'schepsel goet niet stuijren,^b

 

of ghij misbruijkt de goe haat^c tegens haar natuijre,

 

tott u, en anders quets.^d zoo bijt den hont den steen

 

uijt waan tott zellefs scha; vergeefs, en tegen reen^e

 

doet hertstochts onvernuft^f diens^g eijgen tanden breeken,

370

wiens heijl-geer ooch^h is op den quetser zich te wreeken:

 

zoo ook u haats begin t'goett schepsel meent die niet;ⁱ

 

maar quaatheijd, die als ziekt^j zijn ziel hout in t'verdriet,^k

 

zoo voelt ghij u geneijgt u naasten te eerbarmen;^l

 

ziet ghij^m verdrukkenⁿ vrouwen, kind, zott, kranken, armen

375

door menschen, beesten, ziekt, of waternoot, of brant

 

die help-lust help^o hier ook, om naastens misverstant

 

en ziel-ziekt^p (die ghij haat uijt jonst^q tot hem) te heelen;

 

Dus blijkt wat goed' en quade haat natuijrlijk^r scheelen.

 

Nu ande toornicheijds verwilgde rasernij^s

380

die schielijk eerment waant steelt^t redens heerschappij,

 

zoo dat wij als verrokt,^u verwoedt, eenrins,^v onraalijk^w

 

een ander als ons zelfs op t'alder hoogst zijn schaalijk.^x

 

Zoo t'huijs bouvallich zich met t'geen breekt daart op valt^y

 

vergeet^z ons heijl, en plicht; t'verhitte bloet dat walt,^aa

a wijst terug naar nevels misverstand

b laat die uw haat (afkeer) van het kwaad niet afsturen op het schepsel dat (in de grond) goed is

c de goede haat (afkeer), nl. die welke gericht is tegen het kwaad, niet tegen de bedrijver daarvan

d lees: tott u(w) quets, en tott anders quets

e onverstandig, tegen verstandelijke redenering in

f redeloosheid

g wijst vooruit naar het volgende vers

h wiens oogmerk uit begeerte naar heil voortkomend

i evenzo heeft uw haat (afkeer) in oorsprong het niet op het goede schepsel gemunt

j als een ziekte

k in een ellendige toestand

l medelijden met uw naaste te krijgen

m indien gij ziet

n leed aandoen

o moet helpen; die wijst terug naar vs. 374-375

p wordt bepaald door naastens

q uit liefde

r van nature

s wat betreft de door de toornigheid toegestane razernij (=furor=woede-uitbarsting)

t drukt hier het onrechtmatige van de handeling uit

u uitzinnig

v stijfhoofdig, halsstarrig

w onberedeneerd

x schadelijk

y zo ook stort het bouwvallig huis in met hetgeen waarop het valt

z het onderw. bij vergeet is vs. 386; t'verhitte ... trillen is een parenthetische zin

aa het verhitte bloed (verhit door de hartstochten) bruist op (kookt); dat is herhalend aanw.voornw.

[p. 57]

385

t'hert klopt verbaast,^a t'gezicht dat^b brant, de leeden trillen,

 

Ons lust^c gekijf, gevecht, ja moord uijt dronken wille.^d

 

De gramschap wast bij wijl;^e hoewel zij meest uijtbreekt

 

in t'galziek heete bloett, dat lichtelijk ontsteekt:^f

 

Dies ook in Ionghe luij in t'breijn verhitticht dronken^g

390

zoo bos-kruijt eer als natt, of droogh stroo zal ontfonken.

 

snel t'pulver, t'droogh stroo ree;^h maar t'natte langher hand:ⁱ

 

Doch zonder vlam, of vonk noch t'een, noch t'ander brant:

 

gelijk^j vernuftich, dom, blood, stout, treurziek, blijmoedich

 

meer d'een, als d'ander is koelzinnigh, of heet-bloedich:^k

395

Maar geen licht-terghlijk^l mensch verbelght,^m of steurt zichⁿ ijet

 

ten zij bij weet, of waan^o dat onrecht ijet geschiett.

 

Is gramschap dan een lust om ongelijk^p te wreken?

 

hoe maghze^q immermeer^r in zulken mensch uijtbreeken,^s

 

(dat waan van anders doen zijn reelijkheid vertutt)^t

400

die weet al watter schiett dat stiert Godt elk te nutt?

 

Daar toe^u dat hij is vooghd, noch rechter over anderen?

 

maar dat de schepsels al in rechter vrijheijd^v wanderen?

 

staat elk der zelver^w meed'^x ijet^y onder s'anders macht?^z

a verbijsterd

b herhalend aanw.voornw.

c wij scheppen behagen in

d door een onbesuisde wil

e soms neemt de toorn toe in iemand (dus geleidelijk)

f hoewel hij zich meestal baan breekt in het door gal aangetaste bloed, dat gemakkelijk vlam vat

g daarom breekt hij ook uit bij jeugdige mensen in het opgestookte onbesuisde brein

h in korte tijd

i langzamer

j net als; in dit vers staan telkens twee eigenschappen tegenover elkaar

k flegmatisch of cholerisch

l gemakkelijk in toorn ontbrandend

m maakt zich boos

n ergert zich

o omdat hij er zeker van is, of meent dat te zijn

p onrecht

q kan ze

r ooit

s losbarsten; zulken wijst vooruit naar vs. 400-401

t tenzij de waan van anders (willen) doen zijn redelijkheid verdwaast

u daarbij (weet hij)

v in rechtmatige vrijheid; vgl. I, 497

w wijst terug naar schepsels

x eveneens

y in enigerlei opzicht

z onder het gezag van een ander?

[p. 58]

 

Eens wijs mans heil-lust dies^a voorzichtelijk zich wacht.^b

405

Als slangh, of bitzich vee^c wijkt hij^d der boozer zeeden;

 

Te toornen over die^e vint hij noch recht, noch reeden:^f

 

Maar om t'eerbarmen wel (want boosheijd smertich quelt)^g

 

vint hij (naspeurt hijt) dat zijn hart natuijrlijk helt.^h

 

De kracht heet-bloedichⁱ is noch quaat, noch onnatuijrlijk;

410

heersch misverstand^j dat bout u rechterstoel balstuijrlijk:^k

 

De moed^l is goet; zij reijkt grootmoedicheijt^m de hant

 

zijt ghij wijs;ⁿ werkt ze quaat?^o dat doet u quaat verstant.^p

 

Dit geeft de Tooren kracht ook eijgen heijl te deeren:

 

Natuijrlijk^q mach^r geen mensch aars^s zellefs quets begeeren,

415

noch hier,^t noch gulsich door des vraat-lusts overlast;^u

 

Natuijr eijscht voetsel slechts, de waan-lust lekker brast.

 

Natuijr niet, misverstandt leedt af.^v Diet wel bespooren^w

 

door anwenst maakt mens' al,^x daar wert geen vraat gebooren.

 

Als t'voetsel is verteert men dorst, en hongher boet^y

420

met lust,^z die is t'lijf nutt, Natuijrlijk,^aa heijlich,^bb goett:

a daarom

b is (voorzichtelijk=bedachtzaam) op zijn hoede, nl. bij het handelen

c tot bijten geneigde dieren

d gaat hij uit de weg

e nl. de booze zeeden

f noch rechtvaardig, noch redelijk

g want slechtheid kwelt smartelijk, nl. degene die slecht is

h van nature geneigd is

i kracht die voortvloeit uit een cholerisch temperament

j misverstand dat wil heersen, waardoor eigengerechtigheid ontstaat

k pred. attr. bij dat (=misverstand): dwars, tegen de regels van de natuur in, of postposit. bij rechterstoel en nadert dan de betekenis: gewelddadig

l fortitudo, één der vier hoofddeugden, een eigenschap die verwant is met de toorn en die zich noch door vrees voor gevaar, noch door angst voor de dood laat bedwingen

m magnanimitas, een complementaire eigenschap van de hoofddeugden, in het bijzonder van de moed; zij heeft twee aspecten: verhevenheid van geest, en standvastigheid in moeilijke situaties

n hoort bij het vorige vers

o brengt ze kwaad teweeg

p verkeerd inzicht

q van nature

r kan

s anders, nl. door een verkeerd inzicht

t in dit geval, nl. van de toorn

u overlading

v leidt af (van de juiste weg)

w die het goed nagaan bemerken

x maakt men ze allemaal (de vraten)

y lest men de dorst en stilt men de honger

z de bevrediging van het dorst- en honger-gevoel geven een aangename lichamelijke gewaarwording: lust

aa met de natuur in overeenstemming

bb heilzaam

[p. 59]

 

Maar zoo ghij zat maakt lust door lekker spijs verbeelden^a

 

de lust Natuijr verkracht,^b en maakt u slaaf der weelden.^c

 

De lust Natuijrlijk^d eijscht maar^e voetsel zonder keur:^f

 

De waanlust^g tegens meugh^h maar lekkernij stelt veur.

425

Verbeelde lustⁱ voorkomt goe lust^j tott u beswaren,^k

 

Des volgh-lusts aartsche hel maakt duijvels martelaaren.^l

 

Natuijr en tegens niet Natuijr lust ijet begeert.^m

 

Wie dorst, of hongert eer het voormaalⁿ is verteert?

 

wiens heijl-begeert eijscht voor heijl t'geen maar kan schaden^o

430

zijn maagh tott hoofd, en buijk-zeer gulzich t'overladen?^pq

 

Maar t'onwijs land-gebruijk,^r of vraat-lust angewent

 

vaak meer tot lijfs gequel, als noodruft inwaerts zent.^s

 

In koortsen, quijningh,^t bort, steen, ijcht, en swaarder euvlen^u

 

doet tegens heijl-begeert volgh-lust^v haar dienaars sneuvlen.^w

435

In gaijlheijt,^x als in smets^y speurt elk den zelven trant.^z

a door in uw verbeelding de beelden van lekkere spijzen op te roepen

b de lust brengt de natuur met geweld ten onder

c slaaf van de genietingen

d zoals de natuur het wil

e slechts, alleen maar

f zonder voorkeur, nl. geen uitgezochte spijzen

g het genot dat de waan voortovert

h tegen de natuur in; meer dan voor de bevrediging van het hongergevoel wel nodig is

i lust die men zich in zijn verbeelding voorstelt

j vgl. vs. 181

k tot uw nadeel

l de echte hel - daarin duivels. Parallel hiermee de aartsche hel van zondige volglust (onmatigheid). zij die zó leven gelijkgesteld met duivels; zij lijden aan geestelijke en lichamelijke kwellingen, zij verbeelden zich daarom martelaren te zijn

m de constructie: Tegen-natuur-lust, niet natuur-lust, begeert iets, dus: lust die tegen de natuur indruist, begeert iets, niet de lust die harmonieert met de natuur

n de vorige maaltijd, het eten dat men pas genuttigd heeft

o wordt voortgezet in vs. 430

p lijd.vw. bij eijscht voor heijl

q lees: zijn maagh gulzich t'overladen tott hoofd(zeer), en buijk-zeer

r gewoonte in een land, of streek

s lees: vaak meer inwaerts zent tot lijfs gequel, als tot noodruft, d.i. (het dwaze land-gebruik, of het aangewende overmatig schransen doet vaak meer eten (inwaerts zent) tot kwelling van het lichaam dan tot het noodzakelijk levensonderhoud

t ziekte waarbij iemand wegkwijnt, bv. tering; zie verder II, 209

u kwalen

v zie II, 426

w ten val brengen

x wellust (sexuele)

y smulpartij, overdaad in spijs en drank

z dezelfde wijze van doen

[p. 60]

 

Wat draaghter willich veel met onlust Venus brant?^a

 

Aard-teel-lust^b zoekt een ga,^c om na-geslacht te winnen;

 

dic,^d en hen erven^e port Natuijr hen te beminnen,

 

zoo mensch, als t'ander vee:^f Die tocht, en t'eijndt is goett.^g

440

Naspeurt hoe gaijle lust die baij^h verkeerenⁱ doet;

 

heeft eijnd, noch wett, noch maat, noch zellefs heijl voor ooghen,^j

 

vint door onmaticheijt, en volgh-lust zich bedrooghen,^k

 

Veracht, mistroostich,^l ziek, en krachteloos; Hij speurt

 

dat teel-lusts maat geeft heijl, en gaijl-lusts onmaat treurt.^m

445

Dusⁿ quelt u alle zond, en is de mensch geneghen

 

zijn quets te vlien; hoe kan Natuijr daar toe^o beweeghen?

 

Het zoekt van aard al heijl;^p De wegh daartoe is deughd:

 

slaat maar u weghen acht,^q dit geeft u rust, en vreughd.

 

Merkt of niet heijl-lust lokt tott dees hooft-deuchden^r plechtich?^s

450

Of zij^t niet port te zijn wijs, matich, sterk, gerechtich?

 

Weet-geerich zijn wij al^u: dits t'pontt^v daar Christ van zeijt,

 

dat u (acht ghij u zelf^w) recht tott de wijsheijd leijt.

 

Onmaat haar volgers plaagt in ellik dingh onrustich;^x

 

zoo moet dan maticheijt zijn wenschelijk, en lustich.^y

a hoevelen dragen er gewillig met tegenzin de sexuele drang? In de negatie ligt juist sterke nadruk op het tegendeel

b natuurlijke begeerte (drift) tot voortteling

c gade, echtgenote

d wijst terug naar ga (=echtgenote)

e hun kinderen

f de dieren

g die drift en het doel ervan is goed

h beide, nl. Die tocht, en t'eijndt

i ontaarden

j het onderw. hierbij is gaijle lust (vs. 440)

k komt tot het besef dat hij is misleid en op een dwaalweg gebracht

l vertwijfeld, wanhopig

m doet treuren, zijn geluk (heil) doet verliezen

n op deze wijze

o wijst terug naar Dus is de mensch ... vlien

p alles zoekt van nature heil

q Houd uw wijze van leven goed in het oog

r de cardinale deugden: prudentia (wijsheid), temperantia (gematigdheid), fortitudo (sterkheid, moed), justitia (gerechtigheid). In deze volgorde komen de samenhangende bijv.nw. in vs. 450 voor

s òf bijw. bij lokt in de zin van: zodat men eraan verbonden (verplicht) is, òf postpos. bij hooft-deuchden in de zin van: die verbondenheid vragen door hun aard

t heijl-lust (vs. 449)

u allen

v verwijst naar Jezus' gelijkenis der tien ponden; zie Luc. 19:11-27

w slaat gij acht op uzelf

x bep. v. gesteldheid: zodat zij onrustig worden

y lust hebbend, d.w.z. lust die de natuur de matigheid toestaat

[p. 61]

455

Verwaande hoomoett^a quelt den mensch daar an versott:^b

 

En door kleijn-moedicheijt^c vloekt hij hem zelf in Godt.

 

Het middel van dees twee^d is starrikheijd^e van moede,

 

die dient ter menschen heijl^f in voorspoett, of onspoede.

 

In spoett^g verhoetse ramp, snoo dertelheijds bejach,^h

460

in ramp-spoett weertze druk, angst, moedeloos beklach.ⁱ

 

Gerechtigheijt schijnt ijet^j dit eijgen-heil-zoek tegen:^k

 

Maar is elk eijgenheijls besorgingh meest geleeghen^l

 

an welvaart algemeen?^m en heeft die gront, noch stuijrⁿ

 

dan door rechtvaardicheijt? zoo ist geen quel Natuijr.^o

465

Ia zijn wij al^p geneijgt t'bekende schoon^q te minnen?

 

en blijkt gerechtigheijt recht schoon^r dien diese^s kinnen?

 

zoo zijn wij all' van aart te lieven die verplicht,^t

 

elk immers^u na den maat, en eijsch van zijn gezicht.^v

 

T'blijkt dan dat deuchd verheught;^w dat zonde quelt ellendich,

470

men doolt in mis-verstandt door achteloosheijd schendich;^x

 

Die, Die eijlaas alleen stiert in verdervens gracht.^y

 

De quaatheijds wortel eijscht hier na^z bett na getracht.^aa

a laatdunkende hoogmoed

b die zich daaraan dwaselijk overgeeft

c kleinmoedig is iemand die door zwakheid noch voorspoed, noch tegenspoed kan dragen

d het midden tussen deze twee (uitersten), nl. Verwaande hoomoett en kleijn-moedicheijt

e een moedige, verheven deugd even ver van vermetelheid als van angst; vgl. VII, 357

f tot het heil der mensen

g voorspoed

h waarnaar de lichtzinnige overmoed streeft

i ‘Maar zy is een ghetrooste verachtstere van alle anxte ende een vaste burcht voor de menschlycke zwackheyd.’ Coornhert, Well. V, I, 8

j enigermate

k gerechtigheid lijkt in tegenspraak tot het zoeken van eigen heil door het individu, omdat zij gedefinieerd wordt als de wil ieder het zijne te geven, en zich dus ook uitstrekt naar de ander

l dit is een voorw. bijz.

m hangt voor ieder de zorg voor zijn persooonlijk heil voor het grootste deel af van het algemene welzijn

n zekerheid, noch veilige ontwikkeling

o dan is het geen eigenschap die alles wat zich naar de natuur richt, geweld aandoet

p geheel

q het schoon dat wij kennen

r waarachtig schoon

s aan degene die haar

t dan zijn wij allen door onze natuurlijke aard verplicht die lief te hebben

u in ieder geval

v naar de scherpte en eis van zijn visie, d.i. voorzover hij die schoonheid (van de gerechtigheid) ziet en in verband daarmede hoever die liefde kan gaan

w het devies van Spiegel

x òf bijw. bij doolt: op schandelijke wijze, òf postpos. bij achteloosheijd: jammerlijk

y de hel

z nl. in het volgende boek

aa beter te worden overpeinsd

[p. 62]

 

Maar zangh-vreughd^a ghij bezwijkt: zoo ist ook tijt te rusten;

 

Ten deucht niet watmen dicht^b ten zij men dicht met luste.

a vreugde in het dichten

b het deugt niet wat men dicht