Hert-spiegel

[p. 1]

H.L. Spiegel
Hert-Spiegel

[p. 3]

Hertspiegels Kalliop^*aant.

Liedsghe wijs na de vois. Ik heb de tijt gesien waar is die nu gevaren?

Geualt^a mijn toeleg^b u t'zal Heer mijn Geest ontfonken
Z'oot kind, of kinds-kind sticht zo' ist^c welverdient geschonken.^d
behaagh ik leser dij gebruijkt mij tott u heijl.^e
Merkt ijmand lasschel-woords, of harder vaersen feijl,^f
t'zij hem te baken nutt^g volmaaktere ijet te dichten;
Die ook onwis bewijs anwijst zal vruntlijk stichten:^h
Want alsⁱ Apelles stell' ik zintoetsen^j ten Toon,
Hij breijt^k die t'spotten lust sich, mij niet, spotters loon.
K'misjon diens quelzonds plaagh^l geensins een korte vreuchde,
die^m oorzaak liever gaf dat elk in deuchd verheughde.ⁿ
Daar dient Hert-spiegel toe mij zelven meest te nutt;
k'zoek heil natuijrlijk;^o Doch schrift-matich:^p zo ik dutt^q

* De ‘wijs’ is ontleend aan een liederenbundel Veelderhande liedekens, ghemaakt uit den Ouden ende Nieuwen Testaments, o.a. 1580, 1589, 1593. Ik heb deze annotatie te danken aan de doctoraal-scriptie Universiteit van Amsterdam 1988 van Marijke Blanken. Men zie blz. 46.

a behaagt

b opzet, plan

c de apostrof geeft elisie aan; ist = is het; het = het ontvonken van de geest

d nl. het ontvonken van de geest door God heeft dan zin gehad

e geestelijk en lichamelijk welzijn

f de fout van koppelwoorden (aaneengeschreven of naast elkaar geplaatst al of niet verbonden door een deelteken) en van niet vloeiende dichtregels

g nuttig als een baken

h die daarentegen onzekerheid van redenering aantoont zal op een welwillende, op een aanvaardbare wijze opbouwend werken

i evenals

j een toets is in de schilderkunst een streek; zintoetsen zijn toetsen - in de woordkunst structuren - die een zin bevatten, een betekenis die door de rede gemeten kan worden. Spiegel stelt die ten toon om de reacties van de lezers uit te lokken, net zoals Apelles deed die zijn schilderstukken, structuren van streken, ter beoordeling aanbood

k weeft, breit; breit is de praes. van breien. Mnl. ook breiden. De Jong commentarieert ‘figuurlijk = berokkent.’

l pijniging van de kwellende zonde

m wijst terug naar ik (K') in vs. 9

n Spiegels devies luidde: Deuchd verheught, d.w.z. wie de deugd betracht bewerkt daarmee zijn innerlijke vreugde en rust

o volgens de natuur van de mens, volgens de visie die men op zijn ‘natuurlijke’ bestaan had, buiten iedere connotatie met het bovennatuurlijke

p in overeenstemming met de bijbel; het ‘natuurlijke’ wordt dus begrensd door de visie die men aan de bijbel ontleent

q het mis heb

[p. 4]

 

vrij^a waarheijds-kenner straft:^b zoekt ander aas^c verachter:^d

 

k'en^e dingh^f geen eer dit weet, dus treft mij ook geen lachter.^g

15

Ik wènsch, ik wensch alleen een reijn, eenhartich^h mensch

 

die siet t'geen dat ik zie, die wenscht t'geen dat ik wensch:

 

Maar zeldzaam over zeldzaamⁱ vind' ik zulken mensche,

 

vergeefs ik vrintchap, jonst,^j of zin-gelijkheijd wensche.

 

verachtingh, lachter, hoon^k verwacht ik, anders niett.

20

Wat is Boethius? wats Sokrates geschiett?

 

Demokrijt? Heraklijt? en andre waarheijdshelden

 

zegt hadden die gehoor? of vreesden zij het schelden?

 

ziet ijmant mijn faal-grijpingh,^l onmacht, waalbaarheijd,^m

 

die ziet niet dan ik zelfs wel zach, en heb gezeijt.

25

T'is menschelijk te doolen: Hoe? zal ik verschooningh

 

in zullix eijschen?ⁿ of verwachten lofs belooningh?^o

 

T'zij verr'. wat is al s'werelds lof? mij is genoech

 

des waarheijd-zoekings eijgen ziels genot gevoech.^p

 

Dat heeft schrijflust gelokt, geaast,^q mij kracht gegeven:

30

mits^r ook eerbarmingh over t'misverstandich sneven.^s

 

De burgertwist, en krijgh die t'Neerland^t overtrekt,

a een bijw. met adhortatief karakter: dan, gerust

b indien ik het mis heb, keur gij kenner van de waarheid, het dan gerust af

c buit, prooi

d nl. verachter van de waarheid

e versterking van de negatie geen

f streef naar

g krenking van eer (Zie F. Veenstra, Ethiek en Moraal bij P.C. Hooft. Zwolle, 1968), schande. Spiegel zegt dus: ik streef niet naar eer, weest daarvan zeker, ik kan die ook niet tekort doen en dus treft mij geen schande

h één van hart, één van zin; iemand die dezelfde gevoelens koestert als de schrijver, een gelijkgestemd iemand

i te beschouwen als een samenstelling in de betekenis van zeer zeldzaam

j genegenheid

k deze drie woorden staan alle in verband met de krenking van eer; verachtingh is het tegengestelde van verering; lachter is de schande die iemand wordt aangedaan als zijn eer vertrapt wordt; hoon is de aanranding van iemands vrijheid en dus van zijn eer

l elders faal-greep: fout, misgreep

m wankelbaarheid, veranderlijkheid

n vragen

o beloning die de lof, het geprezen worden, geeft en die bestaat in eer

p het geheel van de vreugde van de eigen ziel door het najagen, het zoeken, van de waarheid

q gevoed

r benevens

s zedelijk tekortschieten door misverstand d.i. er is wel kennis van het goede en het kwade, maar de wil kiest het verkeerde; er is dus sprake van schuld en daarmee kan men erbarming hebben

t de Lage Landen (bij de Zee)

[p. 5]

 

die t'vollik slecht, en recht^a tott loch en droch^b verwekt,

 

goedrondse^c deuchds en vreuchds gesellicheijts verdieren^d

 

ons mee^e na lust en rust des ziel gronderings^f stieren.

35

Dies^g vrindschaps hengel-aas^h verstrektⁱ alzoo mijn pen.^j

 

Wie weet waar in een hoek zitt die ik niet en ken

 

of hier, of elders, Prins, of boer, of leek, of klerke;^k

 

T'is mij alleens:^l Heeft hij maar ooghen om te merken

 

als Sinte Frans:^m Heer wie zijl ghij? En wie ben ik?

40

is hij weet-geerich, en los-hertich,ⁿ die een blik^o

 

des waarheijts hoogher acht als alle schoolgeleerdheijd,^p

 

of geit, of eer, of macht; Die kerke-twists verkeertheijd^q

 

erfleer, of errefsondt^r ontworstelt en ontzweeft:

 

die lieuer met de vijgh, olijf, of wijnstok leeft,

45

als metten doorenbosch ontrust^s in staat verheven^t

 

te woelen,^u datmen naulijx denkt om vrij te leven.

 

Wist ik een zullik een, ik zocht hem wijt en breijt:

 

een die met Trismegist^v kenn' waarheijts zeldzaamheijt.

 

Met Mijson^w lacht te meer omdat hij lacht alleene:

50

Een die met Heraklijt^x zelfs welvernoecht moet weenen:

a eenvoudig en rechtschapen

b leugen en bedrog

c ongeveinsde, oprechte

d zeldzaam worden

e samen

f naar de lust en de rust van het doorgronden van de ziel; ziel gronderings moet als een samenstelling gezien worden

g daarom

h hengelaas om vriendschap te vangen (verwerven)

i strekt tot

j onderw.

k geestelijke

l het is mij onverschillig

m de heilige Franciscus van Assisi, die de volgende woorden zou hebben gesproken, waaruit nederigheid blijkt

n die zijn hart niet hecht aan tijdelijke dingen

o schijnsel, zweem

p deze wordt geringer geacht dan een zweem van waarheid; de oude tegenstelling sapientia en scientia wordt hier opgevoerd; sapientia is de kennis van eeuwige dingen, scientia die van tijdelijke zaken

q boosheid, verdorvenheid

r denkbeelden en zonden die de mens in zijn jeugd overneemt van zijn omgeving, min en opvoeders

s van zijn rust beroofd praed. nom. bij die

t postpos. bij staat, in een hoge positie

u wroeten (in onrust)

v zie aant.

w zie aant.

x zie aant. bij vs. 21

[p. 6]

 

En met Demokrijt^a doch belacht de zotternij:

 

Met Sokrates^b voor spot, verdriet, en quets is vrij:

 

Met Solon^c waakt dat hij sijn heil niet zelfs verjaghe.

 

Prins^d zoo u Solons woord, of zijn bedrijf^e behaghen

55

is Numa, Epaminundas, of Lycurgus^f doen,

 

Timoleon oprecht, d'utijkse Cato^g koen,

 

of Constantinus witt^h t'geenⁱ daar ghij na gaat haaken;^j

 

zoo moocht ghij wel mijn toelegh niet geheelijk laken.^k

 

In d'huijdendaagse oogst van boeken ijl,^l of gail^m

60

zoekt mijn aal-duijtschenⁿ pen kort, en goed^o waarheijds heil.^p

 

T'maat-voeghlijk^q vaars-gedicht^r (na taal-geleerdheijds wenschen

 

van ons verworden^s eeuws misdragen stortingh menschen^t)

 

meest liefkoost, boert,^u of bijt;^v van uijlen valken maakt.^w

 

haar cierspraak^x zulk na kunst looft die haar herte laakt:^y

65

Den Aterlinghschen dwergh^z een kind blind^aa en ontzinnigh^bb

a zie aant. bij vs. 21

b zie aant.

c zie aant.

d verwijst naar de prins uit de rederijkerspoëzie, de beschermheer van een Kamer

e handelingen

f zie de aant.

g zie aant.

h Constantinus is hier een genit., woorden op s krijgen bij Spiegel geen genit.-teken; Constantijns wijsheid

i congrueert met will, maar de bijv. bijz. hoort ook bij Numa, enz.

j heftig naar gaat verlangen

k afkeuren

l zinledig

m wulps

n geheel, echt Nederlandse

o zonder omhaal, in weinig woorden

p het heil dat de waarheid innerlijk schenkt

q zich naar de maat voegend

r gedicht is alles wat op schrift gesteld wordt, ook proza; een vaars-gedicht is dus poëzie

s ontaarde

t mensen die door een slecht verlopen zwangerschap in miskraam zijn geboren

u valt iemand aan, spot

v grieft, kwetst, hekelt; het onderw. is vaars-gedicht

w (iemand) over het paard tilt

x hun opgesmukte taal

y de zin loopt zó: haar cierspraak looft na kunst zulk die haar herte laakt d.i. hun opgesmukte taal prijst volgens de regels der kunst deze of gene die zij in hun hart verachten

z de bastaard-dwerg Cupido

aa Spiegel vertegenwoordigt hier de traditie dat de blinde Cupido het symbool is van de zinnelijke liefde (Men zie Erwin Panofski, Blind Cupid in Studies in Iconology. New York, 1939 en Edgar Wind, Orpheus in praise of Blind Love, in Pagan Mysteries in the Renaissance. London, 1958)

bb door liefdesrazernij (furor) bezeten

[p. 7]

 

licht-dwingbaar^a dichtens' op een Godheijd onverwinnich.^b

 

t'ondankbaar ploegsche spoor in vruchteloose zand^c

 

rooft hen tijt, arbeijt, cost, Ia siel-heijl voor de hand.^d

 

Anschout^e voordanssers trots, buurtaalich, zulker benden

70

na langh pluijmstrijx geprach haar leven beedlaers enden;^f

 

vierdubbelt slaven staagh:^g zoo vande blinde min,

 

als Princen^h vrek, of loos, van eer van snood gewin.ⁱ

 

Wats haar gepronkte^j min? een zelf gesmeede boeijen.^k

 

Wat hoeft men om een mont vol broot een vorst te moeijen?^l

75

geen Armoe,^m geld-zucht drukt: Genoechzaam nooddruftⁿ voedt,

 

die licht verkrijgbaar is; men slooft^o om overvloed.

 

Hun kunstigh spinnewebb'^p om ijdel eers verlakken^q

 

ontweeght hen, laas; en die na kunst kunst-geerich snakken.^r

 

O deerlijk jammerzangh;^s daar^t hoochgeleerdheijds gaaf^u

80

dient^v zich, en even mensch^w te maken tott een slaaf.

 

Is dit de sein nu?^x zegt, en zoumen niet vermoghen^y

 

goed dicht te smeen,^z of t'moet gegront zijn op een loghen?^aa

a gemakkelijk te bedwingen

b stoten ze in hun gedichten omhoog tot een onoverwinnelijke godheid (vgl. bk. VII, 481)

c het ploegsche spoor d.i. de vore door de ploeg getrokken in onvruchtbaar zand is ondankbaar, werpt geen vruchten af, d.w.z. de arbeid van de dichters over nutteloze zaken leidt niet tot resultaten

d allereerst, bovenal

e aanschouw, let op

f hoogmoedige, zelfverzekerde voortrekkers - dansmeesters - van zulke benden eindigen na lang vleiend gebedel hun leven als bedelaars

g onafgebroken in vierdubbele zin slaven

h lees: als van Princen

i van verdienste op immorele wijze verkregen

j met kunst opgesierd

k hier enkelv.

l lastig vallen (met verzoeken)

m lees: geen Armoe drukt d.i. geen armoede valt zwaar

n de hoeveelheid voedsel die men nodig heeft

o zwoegt

p hun gedichten zijn kunstig als een spinneweb, maar evenzeer nietswaardig

q om het verschalken, vangen van ijdele, zinledige eer

r doet hen (de dichters) van het pad der deugd afdwalen en hun lezers, degenen die vurig naar kunst verlangen, of doet hen een slecht uiteinde hebben, vgl. vs. 70

s beklagenswaardig lied van ellende

t òf causaal: omdat, òf relatief: waarin

u de gave van grote kennis

v dient om

w naaste, gelijke op grond van het mens-zijn

x is dit nu de leus? gaat het hierom?

y in staat zijn

z smeden

aa fictie

[p. 8]

 

stinkt u^a Theoghnis^b nu?^c mee^d d'Askraase pöeet?

 

verr' zij met mij van honck zulk ongegront bescheet,^e

85

k'veracht u dwaze schemp:^f wil geenzins doch verachten

 

die^g beeld-spraak^h vrucht-baarlijk,ⁱ en kunstelijk^j bijbrachten.^k

 

die t'onverstandich volk,^l dat kluchten^m meest begeert,

 

in schijn van boert,ⁿ en spel vast^o hebben deucht geleert:

 

die s'vollicx fabel-zucht^p ter leer-onthoudingh^q trekken:^r

90

Die waarheijts kern met dop, en bolster kunnen decken;

 

op dat de waan-wijs^s niet tot zijn,^t en leeraars schand

 

de waarheijt naakt^u vertree in ijvers onverstand:^v

 

en dat,^w die fabel-spraak des spinrocx^x wikt^y andachtich

 

door gauw' opmerkingh^z wert^aa t'verborghen licht deelachtich:

95

zoo kooktmen spijs voor man, en kind beij in een pott.^bb

 

De vroed' op bij-zin^cc merkt;^dd op klucht-min gaapt de zott.^ee

a boezemt u ... een afkeer, tegenzin in?

b Grieks dichter, zie aant.

c heeft hier geen tijdbepalende functie, maar geeft Theognis meer nadruk

d ook, evenzo

e de constructie loopt zó: zulk ongegront bescheet zij met mij verr' van honck d.i. zulk een ongegronde uitspraak (zulk een ongegrond getuigenis) zij bij mij (wat mij betreft) ver van huis (hier: ver van de waarheid)

f uw dwaze schampere spot

g degenen die, d.i. de dichters die

h zinnebeeldige taal

i op een vruchtdragende, heilzame wijze

j kunstvaardig

k toepasten

l de onwetende massa

m een toneelstuk in de zin van Bredero's blijspelen, ook kluchten genoemd

n scherts

o stellig, ongetwijfeld, in hoge mate

p zucht naar verdichte verhalen

q om de les te onthouden

r aanwenden

s iemant wiens kennis op waan d.i. op onzekere gronden rust

t lees: tot zijn schande

u postpos. bij waarheijt, dus de naakte waarheid, de waarheid zonder dop, en bolster (vs. 90)

v in de onberedeneerdheid van vurige ijver

w opdat

x verdichte verhalen aan het spinnewiel verteld

y overweegt

z door vlugge opmerkzaamheid

aa wordt

bb de bedoeling is: het kind vermaakt zich met het verhaal, de man met de zin ervan

cc bijbetekenis in de zin van diepere betekenis

dd let op

ee de dwaas blijft gevangen in zijn aandacht voor de klucht

[p. 9]

 

Hooghlooflijk zijn mij waarlijk zulke wijs gesinden:^a

 

Maar doorheijt^b ist de kunst geheel daer aan te binden.

 

Een kluchtigh rijmer raapt licht boertswijs logenzin;^c

100

gegronde waarheijd heijlich^de heeft wat meerder in.^f

 

k' ben geen Pöeet, ik kent,^g zouw' ook geen willen wezen,

 

zoo^h die niet zonder logen-taal mach zijn geprezen.

 

Ons toelegh, waarheijds kund,ⁱ ook zede vorminghs deucht^j

 

int zielgrondeeren is; wat ziel steurt, of verheught.^k

105

dat ons dit onderzoek een heil-trap^l mach verstrekken.

 

T'is buijtenkans kant andren ook tott deuchd verwekken.

 

Op dees voet ik doorwroett ons grond-woord-rijke^m taal,

 

en mijd' uijtheemsche pronk. kort valt mijn dicht, en schraal.ⁿ

 

licht werd^o ik ketter dies^p bij Rijmers en Pöeeten;^q

110

kan doch geen duijtsche Sant na Griex mirakel heeten.^r

 

Dies Iupijn-dochters-kunst^s vreemd-woordich^t niet verwacht,

 

geen Demogorgons kroost,^u noch Herebus-geslacht,^v

 

Nereus,^w noch Doris Nimph'.^x noch bosch-Godt^y mij behaaghen,

a wijs van zin d.i. wijs van verstand en gevoelen

b dwaasheid, zotheid

c een dichter van kluchten brengt al schertsend gemakkelijk leugens bijeen

d dit bijv.nw. hoort als postpos. bij waarheijd

e gefundeerde heilige waarheid

f betekent wat meer

g ik erken het, ik geef het toe

h indien

i kennis der waarheid

j deugd gelegen in de vorming van morele gezindheid

k ligt in het peilen, het doorgronden van eigen ziel, nl. om te zien wat schadelijk is voor haar, of wat haar verheft en daardoor verblijdt

l een trap naar het heil, die trede voor trede, dus geleidelijk wordt beklommen

m rijk aan grondwoorden, waarmee nieuwe zijn te vormen

n kort en zonder opsmuk; beknopt en geen uitweidingen, recht op het doel af

o word

p daarom

q het is moeilijk uit te maken of hier een verschil gecreëerd wordt - rijmers als een mindere soort dichters - ,of dat er sprake is van coördinatie van gelijkwaardige begrippen, zoals bv. pais en vree

r ik kan geen Nederlandse heilige genoemd worden na een Grieks wonder te hebben volbracht, d.w.z. ik kan in de Nederlandse dichtkunst niet iets bereiken door vreemde Griekse mythologische verhalen te behandelen

s de kunst van de dochters van Juppiter, of van de dochter van Juppiter

t met vreemde woorden

u Demogorgon was de vader der goden. Zijn kroost: Litigium (twist), Pan, de schikgodinnen (Clotho, Lachesis, Atropos), Terra

v Herebus was de god van de onderwereld, negende zoon van Demogorgon. Zijn geslacht: Amor, Gratia, Invidia (nijd), Timor (vrees), Dies (dag), Miseria (ellende) enz.

w zeegod, zoon van Oceanus en Thetis; hij was de vader van de nimfen

x Doris was de vrouw en zuster van Nereus, en moeder van de nimfen. Doris is genit. zonder het teken daarvan; Doris Nimph': de nimfen (dochters) van Doris

y Boccaccio noemt de bosgoden Driaden, omdat Drias boom of eik betekent

[p. 10]

 

Najaden^a of Napeên^b die ons luij^c noijt en zaghen,

115

d'onduijtsche Hamadrûijen^d met voordacht^e zelf wij vlien,

 

zouw ons^f waantalich spook^g hantreijkingh kunnen bien?

 

Den Phooxen mijterbergh^h diens dubbel toppen dringhen

 

door wolken hemelwaart mijn schinkelsⁱ nie^j beginghen.

 

Ons lippen hebben noijt den hoefslach-brun^k genaakt,^l

120

die t'vollik, t'botte volk^m volmaakte dichters maakt.

 

Diens kunst-Goddinnenⁿ wijs en zijn mij niet zo gunstich,

 

noch ook Latones zoon,^o dat ik recht cierlijk,^p kunstich^q

 

elk na weldichtens eijsch^r alhier vernoeghen zouw;

 

stoutmoedich^s ben ik, nechtich,^t schimp getroost,^u en trouw.^v

125

Moet juijst een duijts Pöeet nu noodich^w zijn ervaren

 

in Griex? latijn? daar^x d'eerst' en beste^y herders^z waren?

 

Parnassus is te wijd,^aa hier is geen Helikon;

a stroomnimfen

b bron-nimfen

c wij Hollandse mensen

d boom-nimfen

e met opzet

f meew.vw.

g geesten bestaand alleen in bedrieglijke taal

h de Phocensische Parnassus, mijterbergh omdat hij als een mijter twee toppen heeft. De Parnassus ligt in het landschap Phocis

i mijn benen

j nooit

k het gevleugelde paard Pegasus veroorzaakte door een slag met een hoef de hippokrene d.i. paardebron. Een dronk uit deze bron was in staat iemand tot dichter te maken

l zijn nabij gekomen; hier dus: hebben gedronken uit

m voor het domme, onwetende volk

n de muzen

o Apollo. Latona, Grieks Leto, was een dochter van Zeus. Zij was de moeder van de tweeling Diana (Artemis) en Apollo. Zeus was hun vader. Ze werden geboren op het eiland Ortigia, dat daarna Delos heette

p zeer fraai

q van kennis van zaken getuigend

r zoals het maken van goede gedichten vraagt

s krachtig van gemoed

t ijverig

u gelaten schimp verdragend

v oprecht

w noodzakelijkerwijs

x daar toch

y lees: d'eerst' en beste pöeeten

z waarschijnlijk heeft Spiegel het oog op de Griekse dichter Hesiodus en de bijbelse David. Men ziet de aant. bij dit vers

aa te ver weg

[p. 11]

 

maar duijnen, bosch, en beeck, een lucht, een zelfde zon:^a

 

Dies nutter dit lands beek, velt, boom en stroom-Goddinnen^b

130

met machteloose liefd^c hertgrondich wij beminnen:

 

Doch wil ik nu noch stroom, bergh, noch bosch, of Fonteijn,^de

 

noch eenich veldt-Goddin lief-koosen:^f maar alleijn

 

d'onnoemelijke'^g Godt, die aller dinghen vader

 

en hoeder is, alwijs, algoed om goedheijds ader.^h

135

O licht, o brun des heijls, alscheppende Natuijr,ⁱ

 

Hert-kenner, zielen-arts stort^j ghij te deser uijr

 

of straal, of kracht, of Geest: jont mij wasdom,^k en zeghen,

 

dat ik tott waare deucht mij, en mijn kroost beweeghe.

 

Ach heijlzaam Sielen Son, o leijdsterr',^l toont u macht,

140

en suijvert mijn gemoet, verdrijft de aardsche nacht,^m

 

datⁿ schuldich onverstandt,^o of waan^p mij doe geen schennis:^q

 

jont mij een scherp begrip,^r goed oordeel,^s ware kennis,^t

 

dat erfleer^u niet, noch erfzond^v mij drijf uijt het spoor,

 

U inspraak^w zij mijn stier;^x jont mij daar gauw gehoor

145

der dinghen onderscheijt, door u uijt mij te leeren

a eenzelfde lucht en eenzelfde zon als in Griekenland

b Goddinnen hoort ook bij beek, velt en boom

c de liefde is machteloos, omdat de godinnen niet reëel zijn

d bron

e bij deze woorden Goddin te denken

f smekend spreken tot

g niet met een naam te noemen die Zijn wezen benadert, omdat Hij niet te vatten is door waarneming of rede

h als bron waaruit de goedheid vloeit

i de natuur is hier de natura naturans, alscheppende Natuijr drukt dat op juiste wijze uit (zie Veenstra, Ethiek en Moraal bij P.C. Hooft, blz. 159). God gaat Zijn schepping te boven, maar is er toch immanent in aanwezig, en als zodanig gebruikt Spiegel hier Natuijr. Op deze lijn zat ook Calvijn, toen hij het pantheïsme als niet verwerpelijk voorstelde, mits op vrome wijze aangewend

j doe neerdalen

k groei, vooruitgang

l wijst terug naar d'onnoemelijke' Godt

m het duister veroorzaakt door het feit dat de mens naast zijn geestelijke component ook tot de materie behoort, tot de aarde die donker wordt voorgesteld tegenover het hemelse licht

n opdat

o onwetendheid die iemand in de schuld stelt, omdat hij weet dat zijn handelen immoreel is

p verkeerde mening, een mening niet op een vast bewijs gegrond

q niet te gronde richt, niet schade toebrengt

r nauwkeurig vastleggen wat de zintuigen aandragen

s een zuivere beoordeling van deze gegevens door de verbeelding

t waarachtige kennis, gevolg van scherp begrip en goed oordeel

u de leer ontvangen van de ouders, de min en de gemeenschap waarin men is opgevoed

v loopt met de erfleer parallel: de zonde opgedaan in het verkeer met anderen

w inspiratie

x roer

[p. 12]

 

te schiften goed, en quaat:^a valt dit^b wat mach mij deeren?

 

Door grondich onderscheijt^c de mensch zijn snoodheijd^d kent:

 

Dit insien leijt hem voort^e tott Godes kund^f in t'ent.

 

Maar lacij; zoud' een mensch met duijster stikziend'^g ooghen

150

ook grondich onderscheijt der dinghen merken^h mooghen?

 

waar dit, zouw d'ouwe eeuwⁱ (die t'al naspeurd' en wist^j)

 

door strijdich mis-verstant^k zijn vol onnutte^l twist?

 

Waan^m quam het groot getal der heijl-lozerⁿ schijn-Goden?

 

t'mensch-moordich offer-plicht? veel Godlooser gebooden?

155

Souw Sophroniscus zoon,^o dien elk de wijste heet,^p

 

ik weet alleen, dat zeggen, dat ik niet en weet?^q

 

waar waarheijd algemeen,^r en isser niet waarachtich,

 

hoe wist hij dat? dit hiel mij twijflich, stil andachtich.

 

Gelijk een schijnsterr'^s snel zinkt inde nare^t nacht

160

viel doen verbeeldings beeld in t'stok stil gauw^u gedacht^v

a zie aant.

b gebeurt dit

c door een welgegrond oordeel

d geringheid, slechtheid

e verder

f kennis van God (zie aant.)

g bijziende ogen die slechts in het duister staren. Uit de context is duidelijk dat hier bedoeld wordt: niet verlicht door het christelijk geloof

h opmerken

i voorchristelijke tijd volgens de indeling: ante legem, sub legem, sub gratiam; ante legem (voor de wet) is de tijd van het heidendom, sub legem (onder de wet) die van het jodendom, sub gratiam (onder de genade van Christus) die van het christendom

j die alles onderzocht en wist

k strijd veroorzakend dwaalbegrip

l schadelijke, zondige

m vanwaar

n gruwelijke, afschrikwekkende; de vorm heijl-lozer is een partit. genit. plur., evenals Godlooser in vs. 154

o Sokrates

p noemt

q constructie: Souw Sophroniscus zoon dat zeggen: ik weet alleen, dat ik niet en weet?

r een voorw. bijz. bij vs. 155-156, indien ... en ... waarachtig: hoort als voorw. bijz. bij vs. 158a: en als er niets ... De zin van dit vers: Indien de waarheid algemeen verbreid was (veel voorkomend), zou Socrates dan (kunnen) zeggen, dat hij alleen wist dat hij niet alles wist? En als er helemaal geen waarheid bestond, hoe wist hij dat dan? M.a.w. er bestaat waarheid

s vallende ster

t duistere

u (dat gedacht) is alert in 't reageren

v de ‘plaats’ in de geest waar de bewustzijnsverschijnselen plaatsvinden: opnemen van de indrukken van buiten door de zintuigen, het determineren daarvan, het vergelijken enz. en het vormen van een beeld, het doorsturen naar het geheugen en omgekeerd het terugroepen. Het proces van de beeldvorming wordt aangeduid met de term verbeelding; deze is ook in staat los van de realiteit beelden te vormen en te vervormen

[p. 13]

 

met onlichaamlijk licht,^a dat al de plaats verlichte

 

die eerst hel-duijster^b was: versterkt ook t'sielgesichte,^c

 

dat ik gedaanten zach onwezich^d groot getal;

 

een lijve-looze^e stem die deed mij dit verhal.^f

165

Zoo^g d'oude t'waan-besluijt^h der longen licht beseffen,ⁱ

 

moet Goods alwijse oogh ons kennis overtreffen:

 

God is de waarheijt zelf, dien tijt, noch maat bepaalt,^j

 

wij zijn een schijn; al uijr^k ons kund; ja wesen waalt.^l

 

Ons weeten stukwerk is^m vol ongestadicheden:ⁿ

170

Wij sluijten^o huijden aars vaak als wij gistren deeden.

 

Meest als de mensch hooch vliegt, en mist u hulp o Heer,

 

hij sneuvelt^p onbewaant^q met Ikarus^r ter neer.

 

Die weet zuchts^s vlerken maar staagh oeffent bijder aarden,

 

dien helpt u^t trouwe hulp wil-vaardich^u voort met vaarden.^v

175

Goods wijsheijt roept op straat, zij biet elk een de hant,

 

wie maar zijn gangen ga-slaat raakt an recht verstant,^w

 

en t'ondervinden leert ons op ons weghen^x achten,

 

die voor-vals^y oorzaak gauw,^z en na^aa t'gevolgh wil trachten,^bb

a een innerlijk licht, dat niet een reële bron heeft

b duister als de hel, pikdonker

c het vizioen van de ziel

d onwaarschijnlijk

e een stem niet door een lichaam voortgebracht

f uiteenzetting

g zoals

h de conclusie op waan berustend d.i. berustend op een mening die onvoldoende gefundeerd is

i doorzien

j beperkt

k elk uur

l verandert

m onze kennis is fragmentarisch

n veranderlijkheid

o concluderen

p stort, tuimelt

q onverwacht

r zoon van Daedalus, de bouwer van het labyrinth op Kreta. Daedalus is de proto-ingenieur, die vleugels vervaardigde om Kreta te ontvluchten, toen hij in moeilijkheden geraakte. Ikarus, te overmoedig, kwam te dicht bij de zon, de was van zijn vleugels smolt en hij stortte in zee

s te beschouwen als een samenstelling: drang naar kennis

t bezitt.vnw. wijst terug naar God

u bereidwillig

v op snelle wijze, met spoed

w juist begrip, juist inzicht

x acht slaan op ons doen en laten

y ieder fenomeen door onze zintuigen waarneembaar, dus: wat voorvalt

z kundig

aa later, daarna

bb overdenken, overwegen

[p. 14]

 

Die^a merkt dat ellik dier; ja plant zoo is gezint^b

180

dattet zijn zellefs quets^c al vliet, en heijl bemintt.

 

Daar toe is noch de mensch weet-geerich van Natuijren,

 

Dit doet hem zalich nutt^d wil hijt ten besten stuijren;

 

door t'weten wertmen^e wijs. steekt eens u hant in t'vier

 

dit leert u zoo dat ghij in geenerleij manier

185

daar na gesint^f moogt zijn (door t'smertich voor-gevoelen)

 

met wil^g hand inde brandt te steeken om te koelen:

 

Maar Achteloosheijt snoo^h die na den ouden trantⁱ

 

in ellik woont, heeft schuit dat ghij u dikmaals brant:

 

Doch valter ijet in t'vier t'welk is de pijne waardich^j

190

men kiest de kleene smert, flux wert de hant dan vaardich.^k

 

zo mee^l die zonde-smert eens merklijk^m heeft geproeft,ⁿ

 

dat alle deuchd verheught, dat all' ondeuchd bedroeft,

 

dat homoed, gulsicheijd, nijt,^o giericheijd gequel,, is,

 

de staart-sleep^p elker zond des zondaars aartsche hel,, is,

195

dat tem-lusts^q ijder trap, en wijz' ootmoedicheijd

 

den heil-geer^r vreuchde baart;^s zal dien^t s'deuchts goedicheijt^u

 

niet lokken tott zijn heil? en t'pijnlijk zond gequelle^v

 

(zo hij zijn doen slaat gaa) doen blijven uijt den helle?

 

Of schoon der deuchden heijl ook volgt lijfs ongeneucht,^w

a verwijst naar het vorige vers

b geaard, geneigd

c wat schadelijk voor hem is

d dit strekt hem op gelukkige wijze tot nut

e wordt men

f geneigd

g opzettelijk

h postpos. bij Achteloosheijt: verderflijke, jammerlijke

i volgens de gewone, aangewende wijze

j waard

k vlug is de hand dan klaar

l zo ook

m op een duidelijk merkbare wijze

n heeft ondervonden. De zinsconstructie 191-196 loopt zó: zo ook wie ... heeft geproefd ... zal dien niet lokken

o afgunst

p nasleep, het gevolg; deze zin is met de vorige samengetrokken op dat

q matigheid die de lust temt; lustbeteugeling

r heil-begerige

s de dat-zinnen zijn alle afhankelijk van heeft geproeft

t wijst terug naar die in vs. 191

u goedheid

v lees: en zal dien t'pijnlijk zond gequelle niet ...

w ongemakken van het lichaam

[p. 15]

200

het scheelt op reenwix schaal^a te veel bij d'heete vreuchd.^b

 

T'hangt al an rechte proef^c der dinghen puur waardije,^d

 

schijn-goed^e door oordeel snel^f brengt ons alleen in lijen.

 

Meest kentmen deuchd van verr', de wellust inder daat;^g

 

diens^h heijl-genots misbruijk voert vander middelstraat.ⁱ

205

Waar elk de lust bekent in wellusts maat geleghen,

 

hij kreech meer lust genott in temlusts meerder pleghen.^j

 

Wie op zijn doen bedacht^k lett, en der dinghen aart,

 

die voelt dat maat geeft baat, dat al onmaat beswaart.^l

 

T'blijkt dan weetgeericheijt, heijl-geert, en keur na kennis^m

210

behoeden diese lieft voor alle sneuvel schennis.ⁿ

 

Ras valt u ijet wat voor^o na d'oorzaak speurt van dien

 

als^p waardij gram, of droef: zoo moeter ijet geschien

 

dat u mishaagt, en quelt: let^q of ghij zelfs zijt schuldich:

 

Ist zoo? t'zij u een leer:^r maar wert niet onverduldich.^s

215

Ist niet u schuld, t'quest niet.^t verliesdij vaar, of moer,

 

geld, eer, of staat, of wijf, of kind, of vrind, of broer?

 

denkt; God, Natuijrs beloop, en t'volgh-geschik der dinghen.^u

 

die^v gaft, die namt: wilt ghij die na u wille dwinghen?

 

Gh'en meucht;^w ghij weet ook niet oft heijl oft onheijl zij;

220

Godt weet,^x en jont^y ons t'best; laat hem t'bestieren vrij.

a op de (weeg)schaal van het oordelend verstand

b lustgevoelens van een gezond lichaam

c juiste taxatie

d van de onvervalste waarde der dingen

e iets dat goed schijnt, maar niet hoeft te zijn; als zodanig werden beschouwd: rijkdom, eer, grote staat, wellust

f oordeel zonder de tijd voor het beraden te nemen

g in feite, in werkelijkheid

h wijst terug naar wellust (vs. 203)

i van de middenweg, van het juiste midden

j dit is een genit. subject. d.w.z. dat temlust het subj. is bij pleghen; pleghen: in praktijk brengen

k bedachtzaam

l dat alle onmatigheid kwelt

m kiezen nadat men alles overwogen heeft en tot een oordeel is gekomen, dus kennis heeft

n kwetsing door een misstap

o gebeurt er u iets

p gesteld dat

q schenk er aandacht aan

r ge moogt er lering uit trekken

s verlies uw gelatenheid, uw zelfcontrole niet

t het schaadt u niet

u de door het noodlot bepaalde ordening der dingen

v God

w ge kunt niet

x weet het

y gunt

[p. 16]

 

Lieft ellik dingh na waard:^a God, deuchd, en t'eewich leven

 

met staaghe^b liefd: maar tijdlijk^c t'geen u zal begeven,^d

 

zoo voeldij geen verlies: Want hier niets niet gebeurt

 

dat ons met recht bedroeft, verdriet baart, of versteurt.^e

225

kondij (dat doch zijn moet) zelf willich^f leeren sterven?

 

licht zuldijt zonder vrees hier hebben al,^g en derven.^h

 

versteurtⁱ u ijmands spott, of dreijgen onversaagt,^jk

 

T'is oorsaak geen;^l maar ghij,^m om dat u dit mishaaght.

 

Want hebdijt zelfs verschult,ⁿ tis recht dat zij u schelden;^o

230

Des niet:^p laat hen (niet ghij) hun boosheijd zelf ontgelden.^q

 

Wildij;^r t'quest u niet meer als t'blaffen van een hont;

 

een woord en is geen pijl. maar schrikt u dood, of wond?

 

Een steenval, lucht,^s en beest vermoghen^t zulcx in desen,

 

die^u mijdt, en mijdt verdriet^v voor wond, of stervens vreese.^w

235

Natuijr, of s'werrelts voogd^x die t'eens heeft goet geacht

 

dat zullux^y hebben zouw alzulken quetzens macht,

 

heeft ook vernuftich,^z me^aa heijl-geerich ons geschapen.

 

dies^bb steurnis^cc niet; bedaart^dd verstant, als tegenwapen

a naar waarde

b aanhoudende

c lees: Lieft tijdlijk

d wat u zal verlaten, wat ge zult verliezen

e de gemoedsrust beneemt

f zonder tegenstribbelen

g geheel en al

h lees: zonder derven: zonder het missen van levensvreugde

i zie vs. 224

j agressief

k onderw. bij versteurt

l nl. van de verstoring van een evenwichtig zieleleven

m maar de oorzaak zijt gijzelf

n verdiend

o veroordelen, berispen

p is dat niet het geval

q boeten; er staat: laat hun slechtheid op henzelf neerdalen (niet op u)

r wilt gij, nl. als gij het juist taxeert

s geïnfecteerde lucht

t in staat zijn

u aanw. voornw. met nadruk die, terugwijzend naar vs. 232-233

v smartelijk gevoel

w gevaar

x God

y wijst terug naar vs. 233: iets zodanigs

z met rede begaafd

aa mee, daarbij

bb daarom

cc verstoordheid, gramschap

dd weloverwegend

[p. 17]

 

best ongeval verhoett. Eerst vocht^a heel zonder nott^b

240

met dieren wreed^c in lijf-gevaar^d uijt wreek-lust zott

 

elk: na^e door na-verstandt^f men zonder haar te schennen^g

 

heeft mak tott ons gemak ten deel die^h leeren wennen:

 

De rest strekt spijs, en kleed. zoo trekt de vroomeⁱ mensch

 

uijt aller menschen doen al siel-genott^j naer wensch.

245

De laster monden bits hem schemp geduldich^k maken:

 

Der zotter sneuvel val^l strekt staagh alom een baken:

 

Zijn deucht steets zellefs heijl met elker jonst verdient;

 

Hij schuwt,^m of maakt dies meest den quaden hont te vrient;

 

Hij merkt dat moorders wreed, en diefsche geldsuchtⁿ listich

250

vaak gelt kleijn-achters^o maakt: huijszorgers^p mee^q voorzichtich.^r

 

Zulk nechtigh^s onderzoek, en waarnemingh^t met vlijt

 

der dingen oorzaak bij verzochtheijd,^u ende tijt

 

die geuen rechte kund,^v en ware rust naar wenschen,

 

dit deeden oijt^w met vlijt recht^x wijs gesinde menschen.

255

Die nemen alle dingh, niet na hun bloote schijn;^y

 

maar na t'geen dat die louter inde waarheijt zijn.

 

Groot heijl-gevaar zij sien in t'reuckeloos^z toestemmen,

a bij deze persoonsvorm hoort elk als onerw.

b nut

c woest

d levensgevaar

e vervolgens

f later (beter) inzicht

g mishandelen

h wijst terug naar dieren vs. 240

i integere

j elk zielgenot, of al betekent hier geheel en al

k lijdzaam onder beschimping

l de val der dwazen door hun misslagen (zonden)

m lees: hij schuwt den quaden hont

n geld begerende dieven

o verkwisters

p bestuurders van een huishouden

q tevens

r vooruitziend, hier: wijs

s ijverig

t het vlijtig waarnemen van de oorzaken der dingen

u ervaring

v juiste kennis

w altijd

x echt, in hoge mate

y hun uiterlijk voorkomen, wat ze lijken te zijn

z ondoordacht

[p. 18]

 

herts-tochten schichtich^a leert dit^b wakkerlijk^c betemmen:

 

En baart^d staagh afterdocht op^e voorval,^f daat, of lust;

260

datmen niet schielijk sluijt;^g maar datmen weet, of rust.^h

 

Wie nietⁱ doet dan hij goet weet moet van quaatdoen rusten,^j

 

wat ijmand quetslijk^k kent dat mach hem geensins lusten.^l

 

kund heijl-gevaars^m dan teelt andachticheijd heijlbaar,ⁿ

 

en gauw^o andachticheijt teelt kennis van t'gevaar.

265

Wat isser nutters dan, als wakker staagh anmerken^p

 

op schijn-goeds-lust,^q op hertstocht, reenwik,^r woord, en werken?

 

dit heet siet, waakt, en bidt,^s dits d'eerste trap ter deuchd.^t

 

De hier bedrenen stierman^u mijt veel ongeneucht:^v

 

In zee beseijlens hacht^w uijt weeld^x na rijker landen

270

tracht elk te kennen gauw kaap, klippen, gronden,^y zanden,^z

 

op hemel-baakens^aa hoogh neemtmen daar scherplick acht,

 

landmerk,^bb compas, en roer zijn nimmer uijt gedacht

 

Wie heeft, zulk' andacht, zegt, op schipbreuk zijner zielen?

 

daar^cc ons de zond-plaagh^dd doch al staagh bijt inde hielen?^ee

a snel opkomende

b wijst terug naar vs. 257

c afdoende

d brengt voort

e zorgvuldig nadenken over

f wat zich aan onze zinnen voordoet

g gevolgtrekkingen maakt

h de lijfspreuk van Coornhert: weet wat je doet, overzie de consequenties, of onthoud je van handelen

i niets

j kan noodzakelijkerwijs niet kwaad doen

k schade berokkenend

l daartoe kan hij niet geneigd zijn

m kennis van het gevaar voor iemands heil

n heildragende, heilzame observatie

o schrandere

p zijn aandacht richten

q de lust die het schijn-goed schenkt, vlg. vs. 202

r het oordelend verstand, vlg. vs. 200

s ontleend aan de bijbel: Ziet toe, waakt en bidt; want gij weet niet, wanneer de tijd is. Mark. 13:33

t op de weg naar de deugd

u de stuurman die in deze zaken bekwaam is

v verdriet

w in het risico dat de zeevart meebrengt

x uit zucht naar rijkdom

y ondiepten

z zandbanken

aa de sterren als oriëntatie-middel

bb tekenen op het land - bergtoppen, heuvels enz. - waaraan de zeeman kan weten waar hij zich bevindt

cc terwijl

dd de plaag, de kwelling die de zonde is

ee achtervolgt en kwaad doet; vg. Gen. 49:17 Dan zal eene slang zijn aan den weg, eene adderslang nevens het pad, bijtende des paards verzenen ...

[p. 19]

275

zeer weijnich menschen laas; bevoelen^a hun onrust,

 

de qua gewoont maakt eelt. Wenst^b vormt van onlust, lust.

 

Ontwaakt, bedaart,^c en wikt, onandacht doet u sneven,^d

 

en niemant als ghij zelf en kan u andacht geven.

 

Godt lokt door zond-gequel^e van zond af, en tott deuchd

280

ons heijl-geert^f want zij schoon is^g rust geeft en verheucht:

 

Qua wenst,^h en achteloosⁱ zoo hebben elk beseten

 

dat hij schier schijnt geaart zich zelven te vergeten.

 

Te meer behoeftmen staagh zoo tegen wenst,^j als vlijt

 

in andachts oeffeningh, denkwekkingh,^k plaats, en tijd.

285

Hier zijn haijr-koord,^l en cleed,^m denk-cedels,ⁿ tal-gebeeden^o

 

verscheijden kerk-gebruijk,^p behulp om an te leeden.^q

 

Al diese daar toe bruijkt, gebruijktse recht na waard.^r

 

tott Goods-vrucht zijnse nutt. haar steunsel-bruijk beswaart.^s

 

Maar ware vreese Goods is seeker meest, en heijlich.^t

290

die suijmt sich niet,^u behoetet hert, en houtet veijlich;^v

 

Dees lieft. wildij? ghij kunt. Hoe dat?^w Siet, bidt, en waakt.^x

a gevoelen, beseffen

b gewenning

c kom tot rust; vgl. vs. 275

d brengt u ten val

e kwelling die de zonde geeft

f heilbegeerte; God lokt die

g deze omzetting, nl. van want zij is schoon wordt door de ritmiek van het vers bepaald: de niet-geïnverteerde vorm zou een platitude zijn in ritmisch opzicht; zij is de deugd; in vs. 279-280 zit een toespeling op Spiegels devies

h slechte gewenning

i zelfst.nw.: lichtzinnigheid

j tegengewenning

k opwekking tot denken, tot overdenking, bespiegeling

l koord uijt haar gedraaid om het kleed op te schorten, of om het te gebruiken als geselkoord

m lees: haijr-cleed, gedragen uit boetvaardigheid; een dergelijk kleed werd door Johannes de Doper gedragen, Matth. 3:4

n ook: gedenk-cedels: gebedsriemen, riemen waaraan kleine blokvormige doosjes zijn bevestigd, waarin zich perkamenten rolletjes bevinden met de tekst van Ex. 13:1-10, 11-16; Deut. 6:4-9, 11:13-21. De riemen worden om de linkerarm en het hoofd gelegd, zodat ze tegen het hoofd en hart komen te liggen; zie aant.

o gebeden die men herhaaldelijk in een zeker aantal opzegt; Vlaming noemt paternosters, rozekransjes

p verschillende gewoonten in kerken in zwang

q hulpmiddelen om te geleiden

r juist in overeenstemming met hun waarde

s alleen op deze uiterlijke dingen te steunen is schadelijk

t is zeker het belangrijkst en heilig; is seeker meest is een reminiscentie aan 1 Kor. 13:13

u die is niet nalatig, traag, onachtzaam

v veilig tegen schade, nl. het hart

w op welke wijze

x zie vs. 267

[p. 20]

 

dits al dat ghij vermeucht:^a al dat Godt cijscht;^b die maakt

 

dan machtich, als ghij poogt te werken grooter zaaken,

 

u^c heijl dat comt van hem; onheijl uijt niet t'ontwaaken.

295

Dus lett gauw op u doen;^d dat Heijl u niet ontvliegh,

 

op voorvals schijn-goed^e ooght^f dat dat u niet bedriegh.

 

De lust-verbeeldingh^g wikt^h dats u niet vals bekoore,

 

U hertstocht houwt in toom dats u geen rust verstoore:

 

let op beraads besluijt;ⁱ dat stier^j de wil, en daad;

300

na dit bestier zoo is de mensch of goet, of quaat.

 

U woord, en tongh besnoert: spreekt niet voor welberaaden.^k

 

hoet^l dat u werken u noch ook u naasten schaden:

 

Doch na den moolen meest van dijn gedachten taalt.^m

 

zulk zaat als ghij die geeft, z'ist meelⁿ al datmer maalt;

305

want u beraads besluijt, wil, toelegh,^o woorden, werken

 

die volghen uijt gedachts onleegbaar moolen vlerken.^p

 

Verbeelter lekker-beet in, of Vrouw Venus zaad?^q

 

na af,^r of toestem wert^s ghij kuijsch, gaijl, nuchter,^t vraat.

 

zoo^u ghij der vog'len vlucht geen^v boven t'hooft kunt keeren,

310

maar d'atser^w nestlen niet, dit kundij lichtlijk weeren;

 

zoo is vaak buijten u^x t'invallende gedacht:

 

Maar wortelings belett^y dat staat heel in u macht.

a kunt, (waartoe gij) in staat zijt

b vraagt (als Zijn recht)

c bezitt.vnw.: uw

d uw handelingen

e wat zich zintuiglijk aan ons voordoet en in schijn goed is

f kijk scherp naar

g het beeld van de lust

h overweeg

i het besluit na beraad, overweging genomen

j dat moet besturen

k alvorens goed overlegd te hebben

l verhoed

m schenk aandacht aan

n zo is het meel

o opzet

p de altijd bezige molenwieken van het gedacht, d.i. de activiteit van het bewustzijn

q breng er (in het gedacht) het beeld van lekkernijen in, of van liefdeshandelingen; zie vs. 304

r lees: afstem: verwerping

s wordt

t matig

u hoewel

v geen der vogels in hun vlucht

w zie vs. 2

x tegen uw toestemming

y verhindering tot wortelen

[p. 21]

 

Verbeeldings inval^a mooghdij toestaan, of verjaghen,

 

na redenerings raat:^b ist wel;^c ist u behagen;

315

ghij teelt verbeeldingh beelts:^d maar zout vermind'ren lust,

 

men invals voorslach drijft tot anwas, of ter rust^e

 

en smijtet vander hand;^f of wilt u niet begeven;^g

 

neemt ijet aars voor:^h t'gedacht wert door t'gedacht verdreven.ⁱ

 

Geen twee beelds t'seffens^j vatse;^k En stortij vollerhand^l

320

ijet goets: zij vint geen wijl,^m om ijdelheijd ter hant

 

te nemen; sitt ghij leegh,ⁿ en denkt geen goede zaken?

 

een Duijvels schilder-esel zal u leecheijd maken.^o

 

T'gedacht eijscht stoff; Na^p t'een, of t'aar dat ghij haar geeft

 

verbeeldingh werkt, en brengt u voort wat daar ankleeft.^q

325

Bedenkings oeffeningh^r maakt luije dieven listich,

 

grond-kundich^s den Piloot,^t den plaijt-gier^u schallik-twistich.^v

 

Die ook zoo^w vreeze Goods, dood, hel-schrik,^x hemel-wensch

 

al staagh verbeelt, hij wert een heel bedachtzaam mensch:

 

Maar ist gedacht gewent naar ijdelheijt te rennen?

330

men moetet metter tijt,^y en tegenwenst^z ontwennen.

 

Andacht stier u gedacht: verbeelt staagh u opzett^aa

a plotseling door de verbeelding geproduceerd beeld

b in overeenstemming met wat uw redenering raadt

c is het goed

d gij brengt verbeeldingsbeelden voort

e men brengt invals voorstel tot groei (in zijn ontstaansfase), of reduceert het

f en werpt het weg

g als het u niet wil verlaten

h stel u iets anders voor, roep iets anders op

i de ene gedachte wordt door een andere gedachte verdreven

j tegelijk

k se is het gedacht

l rijkelijk

m zij vindt geen tijd

n hebt gij geen bezigheid

o uw werkeloosheid zal een schildersezel (met doek) zijn, waarop de duivel kan schilderen

p naar

q laat u zien wat daarmee onlosmakelijk is verbonden

r oefening van de berading

s kennis dragende van de ondiepten

t stuurman

u iemand die graag processen voert

v op een sluwe manier twistend

w nl. al oefenende

x vrees voor de hel

y met de tijd dus: geleidelijk

z gewenning die er tegen ingaat

aa roep door uw verbeelding voortdurend uw bedoeling op d.w.z. waarop die bedoeling is gericht, zie vs.

[p. 22]

 

op Godt, op hel, op heijl denkt: maakt, u zelfs^a een wett^b

 

(om weldaat meer te doen, en faal-greep bett te schouwen)^c

 

op seeker uijren daags denkt reekeningh te houwen.^d

335

Dees oeffeningh vermeer u Goods-vrucht aen en aen,^e

 

Wat zond, of zotheijd heb ik dezen dach bestaan?^f

 

waar heb ik naastens nutt, selfs heijl,^g of scheppers eere

 

versuijmt?^h of trouw bewrocht?ⁱ En had ik niet noch meere,

 

en beeter kunnen doen? k'heb zonder weer-wil^j smert

340

gedoogt; dats wel:^k maar haddet met een dankbaar hert

 

tott Godt geschiet, twaar meer. Met straffe^l waarheijd moedich

 

ik boosheijd heb berispt; veel-licht^m had ghij dien goedichⁿ

 

met reden^o onderricht; Ghij had u min gesteurt,

 

hem meer gesticht; t'zij u een leer alst weer gebeurt.

345

Verplichtij u dees wett geen oogheslaap te dooghen^p

 

ghij'en hebt eerst al u doen dus^q op de schaal gewooghen

 

ten minsten driemaal s'daags: in t'corte^r ghij bevint^s

 

dat sla-loosheijd^t vervoert,^u en hoemens' ouerwint

 

door Goodsvrucht, door andacht, en wakker^v tegenwennis,

350

mee^w door goed oordeel van der dinghen heijl of schennis.^x

 

Het oordeel stiert de wil daar deuchd, of zond uijtspruijt.

 

Dit oordeel vonnis-velt^y in u beraads beluijt^z

a zelf

b regel

c om misgreep beter te vermijden

d rekenschap afleggen

e onophoudelijk, meer en meer

f ondernomen

g eigen heil

h verwaarloosd

i verl.deelw. bij bewerken, tot stand gebracht

j weerzin, tegenzin

k dat is goed (gedaan)

l strenge

m misschien

n vriendelijk, welwillend

o geargumenteerd

p verplicht gij u deze regel geen slaap in de ogen toe te staan d.i. niet te verslappen

q op die wijze

r kortom

s ziet in, komt tot overtuiging, tot het besef

t achteloosheid

u verleidt

v krachtig

w ook

x het heil of de schade die de dingen meebrengen

y stelt als een vonnis vast, spreekt als een vonnis uit

z in de besluitvorming van de berading

[p. 23]

 

des ziels verstandel kracht;^a Dits redens redeneeringh^b

 

die recht zich^c na de rechte' of dinghen bril waardeeringh;^d

355

na ghij die quetslijk acht, of nutt, bij weet, of waan.^e

 

Wie sluijt of oordeel velt bett dan hij kan verstaan?^f

 

Maar wie slijpt zijn vernuft op waarheijts toetsteen nijuer?^g

 

elk volgt gemeen verstands, en wiegleers blinde ijver^h

 

meest:ⁱ want voor reens begrip hij voorleers hulp behoeft^j

360

tott sielspijs,^k die t'gemoett of zalicht,^l of bedroeft.^m

 

Gelijk het voebaar,ⁿ of vergiftich zock^o den lijve:^p

 

in beijden is gevaar. Treft men pock-vuijle wijven^q

 

te min;^r dit gift^s u zucht,^t en bloett alzoo ontstelt,^u

 

dat lichaams pijnlijkheijt u voort^v geduijrich quelt.

365

Treft ghij een boosen Am^w of voester-voogden^x zondich?

 

haar quaad-zok^y voorgangs leer vergift u heil-zucht^z grondich.

a de redelijke kracht van de ziel; des ... kracht is onderw. bij vonnis-velt

b de redenering van de rede, waarbij de dingen tegen elkaar worden afgewogen

c richt zich

d naar de juiste waardering der dingen, of naar de waardering der dingen gezien door een bril, en dus niet zuiver

e al na ge die schadelijk of nuttig acht door weten, d.i. op grond van zekere kennis, of door menen te weten, hetgeen op ondeugdelijke gronden rust

f wie neemt een besluit of velt een oordeel beter dan zijn begrip der dingen is?

g wie scherpt zijn redelijke vermogens naarstig op de toetssteen der waarheid d.w.z. wie spant zijn geestelijke krachten in op zoek naar de aard der waarheid

h de verblinde geldingsdrang van het gewone (gemiddelde) inzicht en van de leer van de zondeval hem van jongs ingeprent

i het meest

j want voor het begrip dat de rede vormt, kan hij niet zonder de hulp van de hem eertijds voorgehouden leer

k voedsel voor de ziel, met de gegevens hiervan werkt de rede

l verheft, gelukkig maakt

m verduistert, ontreddert

n voedzaam

o moedermelk

p voor het lichaam

q vrouwen lijdend aan syphilis

r tot min, voedster

s vergif

t neiging

u ontreddert

v verder

w min, hier in de functie van opvoedster

x leermeesters

y lett. hun aangestoken moedermelk d.i. voorgangs leer; haar quaad-zok moet dus fig. opgevat worden; de betekenis is dan: het slechte voorbeeld dat zij geven

z verlangen naar heil, integriteit

[p. 24]

 

zijns'ook^a Goodsvruchtich; wijs? u ziel krijgt zulken vouw,^b

 

die^c u genieten doet meer heijl, en minder rouw.^d

 

Wat lucht een nieuwe test eerst inneemt, salze houwen

370

langh,^e zomen t'rijsgjen vroegh buijgt, zal t'gemeenlijk ouwen.^f

 

zulk erf-deucht, of erf-zond gevallich,^g uijt u macht^h

 

zijn, tott dat u gemoetsⁱ verstandelijke kracht

 

vermooghen^j krijgt, om lijf,^k en sielen-smert te wikken:^l

 

Dan ist u beurt bedacht op tegenraat te mikken.^m

375

Neemtⁿ of ghij hongrich in een duijster aarts-hol^o stont,

 

vol vreemde spijs, en drank, zoo giftich, als gezont:^p

 

daar faalt^q gezicht, en keur,^r ook Artsen om te raden:

 

De noot port blindelingh ter tast^s u te versaden:

 

Ghij slokt, en gelptet^t in; gekleijnst^u niet, noch gesift,^v

380

òòn proef, of keur,^w oft reijn, onreijn zij, spijs, of gift:

 

Maar zoo bij zon-gestraal, het zij door spleet, of scheure,

 

half zatt^x ijet scheemrich lichts u namaals^y mocht gebeuren?^z

 

U sinnen sin-gauw^aa zout ghij stellen vrij^bb te werk,

a daarentegen

b zulk een plooi (van godvruchtigheid)

c dat die (consec. zin)

d verdriet

e een vertaling van Horatius' Brieven I, 2, vs. 69-70: quo semel est inbuta recens servabit odorem/testa diu d.i. een nieuw vat zal lang de geur bewaren waarmee het voor het eerst is doortrokken

f een bekend spreekwoord dat in allerlei variaties voorkomt; de betekenis hier: zoals men kinderen vormt, zo zullen ze bij ouder worden blijven

g door het toeval gegeven; immers erf-deucht, of erf-zond zijn afhankelijk van de min of opvoeders die men toevallig treft

h buiten uw macht

i ziel, vgl. I, 353 en I, 393

j kracht

k lees: lijf-smert

l overwegen, naar hun waarde schatten

m welberaden acht te geven op ‘tegenmiddelen’

n neem aan, onderstel

o hol in de aarde

p zowel giftig als heilzaam

q blijft in gebreke

r keuze

s op de tast, op het gevoel

t met grote brokken naar binnen werken, inzwelgen

u gereinigd, gezuiverd

v gezeefd, gefilterd

w zonder het te proeven of uw voorkeur te laten gelden

x terwijl gij half verzadigd waart

y naderhand

z ten deel vallen

aa snel handelend, zoals de zinnen kunnen reageren

bb onbelemmerd

[p. 25]

 

op smaak, rook, en gedaant na kund^a wel nemen merk.^b

385

En of daar middel waar tott schaduw nachts^c verjagen,

 

ook om kruijd-kenners, kox, of Artsen raat te vragen;

 

Wat gelt^d of ijmandt vlijt, of kunst, of kosten spaart

 

voor lijf-ziekt,^e of voor doots gevaar te zijn bewaart;

 

Ook om trouw'^f hulp, en raad, en tegengift te weten;

390

zoo hij ijet doodlijcx eerst onkundich had gegeten

 

dat uijt te braken, of te breeken quetsens macht:^g

 

Soo even^h gatet met u siels verstandel kracht;ⁱ

 

s'gemoeds inwendich oogh^j dat inde domme^k kintheijt

 

gesicht,^l noch kennis heeft: maar krijgt de vroeg gesintheijt,

395

en lust tott weten,^m slokt danⁿ hongrich (zonder keur

 

van waar, waarschijnlijk vals)^o al watmen hem stelt veur.

 

plant d'Am^p haar suijglingh in lust-tocht^q tot moije kleeren,

 

zal t'kind natuijrlijk^r niet pronk als ijet schoons begeeren?

 

leert zijt ook tooren-wraak op steen,^s of kat, of hont,

400

voedt dit niet krachtich wreek, en tooren-lusts erf-sond?^t

 

slaat acht, hoe kleijn het schijnt, t'sijn gronden^u grootre zaaken,

 

die heeler landen volk of woest of zedich^v maken.

 

Landswijs,^w huijs-wennis,^x Am (voor redens recht gebruijk)^y

a in overeenstemming met de kennis van zaken die men heeft

b acht te slaan

c nachtelijk duister

d lees: Wat gelt 't, d.i. wat betekent het, wat voor zin heeft het

e lichamelijke kwaal

f betrouwbare

g de kracht schade toe te brengen, ongedaan te maken

h evenzo

i de verstandelijke kracht van uw ziel, nl. om te raisoneren en tot een oordeel te komen

j concretisering van de kracht van de ziel inzicht te verwerven

k onervaren

l gezichtsvermogen, d.i. het vermogen om op te nemen

m de op jeugdige leeftijd (zich openbarende) geneigdheid en lust kennis te verwerven

n in die periode

o zonder het ware te kiezen, waarschijnlijk het valse

p min, voedster

q begeerte om lust te genieten; die lust ligt hier in het hebben van mooie kleren

r van nature

s omdat het zich daartegen stootte, of gewoon het object waarop boosheid wordt afgereageerd

t overgeërfde zonde

u oorsprong

v goedaardig, beschaafd

w de gewoonten van een land

x wat iemand zich in het gezin aanwent

y voor het juiste gebruik van de rede

[p. 26]

 

dus^a leijden bij geval^b in heijls, of onheijls fuijk

405

door weet-sucht blint,^c veraast an^d onwaardeerde kennis.^e

 

Soo haest^f doch reenbegrip^g der dingen nutt, of schennis

 

maar ijet wardeeren kan,^h z'istⁱ tijt zelf toe te zien,

 

om wakker met beraat^j te zoeken, of te vlien^k

 

t'geen ziel-heijl waarlijk^l geeft, en t'geen ons doet bedroeven;^m

410

te wikkenⁿ hoe wij zijn geneijcht, wat wij behoeven

 

tott zalich onderwijs^o in onser zielen grondt,

 

indien wij hielden ziel, als garen t'lijf gezondt;^p

 

wat^q in t'bevinden^r heils begeert^s versadicht waarlijk:

 

wat^t heijlzaam schijnt, dan^u valt in t'daadgebruijk^v beswaarlijk.^w

415

k'en prijs hier geensins doch^x dat ijmandt meestren^y wil

 

vroegh^z hoogh, of laaghe zaak, of kerkelijk geschil.

 

De kloekste, wel geleerde, oude, en versochte^aa

 

vint daar gevaar genoech: Iongh doetet^bb d'onbedochte:^cc

 

Maar naspeurt wat u ziel maakt vrijer meer, en goett,^dd

a op deze wijze

b door het toeval

c door blinde begeerte naar weten, naar kennis; die begeerte echter is blind en heeft niet het oordeel des onderscheids

d zich overeten hebbend aan

e kennis die niet op de juiste waarde geschat is, d.w.z. er is niet nagegaan of die kennis voor ons van waarde is, of dat zij schade brengt

f zodra

g het begrip dat de rede van iets vormt

h ook maar enigszins beoordelen kan

i lees: zo is het

j met overleg

k vermijden

l inderdaad

m de constructie: te zoeken ... t'geen ziel-heijl geeft, ... te vlien t'geen ons doet bedroeven

n overwegen

o tot heilzaam onderricht

p als wij ziel zowel als lichaam gaarne gezond zouden willen houden

q deze zin is afhankelijk van te wikken (vs. 410)

r het ervaren

s is lijd. vw. bij versadicht

t deze zin is afhankelijk van te wikken (vs. 410)

u maar

v bij het omzetten in daden

w lastig, moeilijk

x echter

y leren beheersen

z op jeugdige leeftijd

aa ervarene

bb wijst terug naar meestren wil (vs. 415)

cc onnadenkende, onbezonnene

dd het ‘meer’ versterkt de comparatief

[p. 27]

420

na^a s'heijlands leer zoekt eerst ootmoed,^b en sachte moed.^c

 

Geen hondert-jaarich kint blijft:^d maar schikt^e al u luste

 

na siel-heijl: zulke leer alleen baart vreucht en ruste.

 

liefdij uijt voorgangs leer^f eerst lekkerheijd, en pracht?^g

 

zoo na,^h dat vraat-lust ziek, en hovardij veracht

425

maakt,ⁱ u ziel redeneert^j in t'onderzoekx bekennen?^kl

 

blijkt daar niet voorganghs feijl? ist dan niet tijt t'ontwennen?^m

 

en t'voorigh misverstantⁿ geheelijk te vertreen?

 

door beter reenbesluijt?^o verdoemen^p ook met een

 

dees land-leer,^q Als het Godt al^r even seer^s zal loonen

430

in t'hemelrijk, zoo eet ik liever boutt, als boonen?^t

 

Geen spijs: maar honger geeft de smaak. T'kleet maakt de Man.

 

onvast gaat:^u mee^v t'gevolgh^w die t'heeft die trekket an.

 

Sulk een misgreeps gevoel^x met recht u twijfelachtich

 

maakt an aar-lands gewoon,^y en zou u doen aendachtich

435

naspeuren elx beduijt,^z gevolgh, grond, heil, onheil.

 

en voeldij in u self an redeneeringh feijl?^aa

 

te trachten^bb naar behulp^cc bij wijser luij, of boeken

a naar, volgens

b zelfvernedering van het individu voor God en de mensen: vgl. Matth. 23:12 en Luk. 14:11

c vriendelijke gestemdheid tegenover anderen; vgl. Matth. 5:5

d blijft geestelijk niet staan op het peil van een kind bij het ouder worden

e regel, richt

f de lessen die uw ouders, de min, het milieu door hun voorbeeld gegeven hebben

g luister

h zo ook later

i lijd.vw. bij redeneert

j beredeneert (door redenering tot een oordeel komen)

k voorw. bijz.; de hoofdz. is: blijkt ... reenbesluijt

l door het in het onderzoek verworven inzicht

m nl. van voorgangs leer

n zie vs. 30

o oordeel gevormd door de rede

p veroordelen

q deze idee gangbaar in het land; nl. wat nu volgt

r alles

s gelijkelijk

t het eten van bout gold als een teken van welstand, dus: leef ik liever in weelde dan in armoede

u is onwaar, onzeker (nl. dat het kleed de man maakt)

v ook, samen met; die ... an is ook onwaar

w het vervolg

x zulk een besef van het misgrijpen, van verkeerd opvatten, nl. van de land-leer

y wat betreft de gewoonten van een ander land, van een andere streek

z de betekenis van iedere gewoonte

aa indien gij in uzelf een fout voelt in uw redenering

bb te + inf. heeft hier de waarde van een imperatief, dus: tracht te verkrijgen, streef naar

cc hulp; te verbinden met van reenbeleed, van raadt

[p. 28]

 

van reenbeleed,^a van raadt, zoekt, waarmen hulp mach zoeken;

 

om woeker-oordeel winst^b van u ontfanghen pont;^c

440

Aast^d het natuijrlijk licht^e in dijner sielen gront

 

met onderzoek smout,^f wikt (dat dient u meest ten goede)

 

wat ghij weet, wat ghij waant,^g wat noch maar is vermoeden.

 

Hoedanich, ook waar heen, en wat de kennis is:

 

haar kracht, verdeelingh, eijndt, hoe onwis, hoe gewis.^h

445

Wie zoo Sokratiseert,ⁱ die zal bezinningh spoedich

 

van waan-al-wetende doen worden recht ootmoedich.

 

kennis is een begrip^j des siels verstandel kracht,^k

 

Voorvals gedaant^l komt uijt de zinnen door t'gedacht,^m

 

of uijt verbeeldings beeld.ⁿ De schoonheijdt van een mensche

450

verbeelt u^o door t'gesicht: U overlegh, u wenschen

 

vergroot des ander daags vaak t'eerst gevatte beelt

 

zoo wonderbaarlijk dattet hondertfoutt verscheelt.

 

De schoonheijds anwas^p van u lief niet door de zinnen

 

komt; maar verbeeldings beelden teelen dolle minne.^q

455

Verbeeldingh in t'verstant^r beeld, en gedaante^s bracht

 

al eermen weet, of waant^t als huijs-vooghd^u in t'gedacht.^v

 

T'gedacht heeft krachten drie: Begrip, verbeeldingh, Heugen.

a (van) het besturen van de rede

b woeker-oordeel bepaald winst; deze wordt kregen door te woekeren met het oordeel d.w.z. door het optimaal te realiseren

c een zinspeling op de gelijkenis van de tien ponden, Luk. 19:11-26

d voed

e het licht dat men van nature bezit, door God in de ziel ontstoken, door de Natuur

f smout is vet of olie waarvan men o.a. kaarsen maakte, of die in lampen gebruikt werd; wat het smout is voor de lamp, is het onderzoek voor het natuijrlijk licht

g meent te weten, maar dat niet op deugdelijke gronden

h afhankelijk van wikt (vs. 441)

i redeneert als Socrates, d.w.z. door het stellen van vragen zich rekenschap geven van 's mensen situatie, te doen aan zelf-onderzoek

j inzicht

k van de verstandelijke kracht van de ziel

l de vorm van een verschijnsel dat zich aan onze zintuigen voordoet

m gevormd door het gedachte

n het beeld dat de verbeelding op eigen houtje vormt

o wordt u verbeeld

p toenemen in schoonheid

q razende liefde

r de mentale processen als een totaliteit gezien

s (hendiadys) gedaante-beeld d.i. een beeld dat een bepaalde vorm heeft

t op grond van die beelden kan men tot een juist oordeel komen d.i. men weet, of tot een vals d.i. men waant

u ‘pater familias’, hij heerst in de bewuste mentale processen

v hoort bij Verbeeldingh

[p. 29]

 

Begrip^a gedaanten al,^b die u^c vijf zinnen meughen

 

voorvallen haast^d ontfangt door zenuwpijpgjens teer,

460

en in verbeeldingh zent dit die gedaanten weer;^e

 

Dees oordeelt, onderscheijt,^f verlijkt, verbeelt meer beelden;

 

Heugingh onthout wat d'eerst^g ontfinghen,^h wikten, teelden.

 

Der zinnen proef is enkel,ⁱ en dies zeeker meest:^j

 

Weest in verbeelt beelts waagh, en vonnis^k meest bevreest:^l

465

Die wikkingh^m schept uijt wel bekende zaakenⁿ waarheijt,

 

of waan^o uijt waarheijts schijn òòn ondervindings klaarheijd:^p

 

Want reen-beraadingh^q is een waagh-schaal in t'verstant,

 

daar oordeeltmen na^r weet, of waan ijet brengt ter hant.^s

 

Waant ghij dat wetenschap (na t'spreekwoort^t) maakt hovaardich

470

en ziet^u een wetend' man? dan sluijt u reenwik vaardich^v

 

dat die hoomoedich is: Vindij doch^w namaals^x feijl^y

 

dat niemandt wetende^z bejaagt^aa gequel voor heijl?

 

dat hovaards staart-sleep^bb quelt? bezinningh zal verklaren

 

d'onwetenheijd, niet wetenschap moet hoomoed baren.^cc

a de gemene zin, die de indrukken van de zintuigen ontvangt, schift en determineert, en doorzendt naar de Verbeeldingh

b alle waarnemingsvormen, lijd.v.w. bij ontfangt

c bezitt.vnw.: uw

d snel, ogenblikkelijk

e (zonder nadruk) op zijn beurt

f (hier) geeft ieder zijn plaats

g nl. begrip en verbeelding

h nl. van de zintuigen

i de waarneming der zintuigen is enkelvoudig

j en daarom het meest zeker. Of dat inderdaad het geval is, brengt Spiegel niet ter sprake

k in de weegschaal van het verbeelde beeld en de daaruit voortvloeiende oordeel-velling

l wees het meest beducht, wantrouw het meest

m dat wegen

n dingen die goed gekend worden

o is wel kennis, maar valse, ondeugdelijk gefundeerd, uit waarheid in schijn

p zonder de helderheid der ervaring

q de overleggingen die de rede houdt

r in overeenstemming met (het weten of het wanen)

s iets ter beschikking stelt

t volgens het spreekwoord

u lees: ziet gij

v dan trekt uw overleggende rede snel de conclusie

w echter

x later

y misvatting, fout

z wetende is iemand die wetenschap bezit, d.i. kennis die op onbetwijfelbare premissen berust, waaruit de juiste conclusies zijn getrokken

aa jaagt naar, tracht te verkrijgen

bb het gevolg van de hovaardij, hoogmoed

cc lijd.vw. bij verklaren

[p. 30]

475

En merkt^a dat reenwik faalt uijt voorigh misverstant,

 

ook dat zich misverstant op schijn van waarheijt plant.^b

 

waarschijnlijkheijt die faalt door reenwikx onvermooghen,

 

vermeetel vonnis wert door voorleers feijl bedrooghen.^c

 

Wieghleers bedroch bevrijt van schuld^d (zoot is gezeijt^e)

480

vermeetlijk, onverstant sluijt, of uijt haasticheijt.^f

 

Meest ijlen^g uijlen maakt; schijn-nut vervoert^h snel oordeel,

 

zoo struijkelt Eef;ⁱ haast mist in keur van quets, of voordeel;^j

 

Geen haast is immer spoet;^k Berouw volgt daat voor raat;^l

 

Verzint eer ghij begint; T'naklaghen valt te laat;

485

Haast maakt den mensch verbaast;^m dat hindert reen-beleeden;ⁿ

 

In schielijk ongeval,^o in overval van steeden,

 

in brant, in waternoot, daarmen geen toeleg wikt^p

 

meert haast ook ramp; bedaart verstant best^q alles schikt.^r

 

Vermeetel haast besluijt^s maakt door onaandacht schuldich;

490

Ons schort maar schroom-beraat,^t en Achtzaamheijt eenvuldich.^u

 

Haast is geen spoett;^v Te recht men haasticheijd hier heet

 

de Gramschap;^w Dese tocht^x al eermen wikt, of weet

 

besluijt; breekt uijt;^y Ia doet haast t'geen wij haast beklaaghen;^z

a het onderw. is gij vs. 471: Vindij

b post vat

c zie de aant.

d het bedrog van de erfzonde behoedt voor schuld, ontlast van schuld

e zoals gezegd wordt

f ondoordacht of uit haast komt de onwetendheid tot die conclusie

g overhaast handelen

h verleidt tot

i Eva

j overijld handelen schiet tekort als er keuze is tussen na- of voordeel

k niet overijld handelen is altijd voortvarendheid

l berouw volgt wanneer men handelt zonder zich beraden te hebben

m verbijsterd

n dat verhindert het leiding geven door de rede

o plotselinge ramp

p waar men geen plan overweegt

q het best

r regelt

s ondoordacht, overijld genomen besluit

t ons ontbreekt slechts het schromend beraden, waarbij men voorzichtig alles overweegt

u argeloze, simpele zorgvuldigheid

v overijling is geen voortvarendheid

w met recht noemt men hier de toorn een haastigheid d.i. een onstuimig ongeduld

x hartstocht

y barst los nl. het besluijt (zelfst.nw.)

z ja, doet overijld wat wij spoedig beklagen, betreuren

[p. 31]

 

Heil gramschap zoekt: Maar of ghij recht hebt, of verdraghen^a

495

ook nutter waar, daar wert in haast niet op geacht;

 

Of jae, zoo ist meer quaat te toornen met voordacht:^b

 

gemerkt de schepsels al^c in rechter vrijheijt^d wanderen^e

 

maakt misverstandt onrecht^f dij rechter over anderen.

 

Ons onverstant^g in haast mis, en vermetel^h sluijt

500

On,ⁱ inde gront wat aars,^j als misverstand beduijt^k

 

zoo doolt de zot, en t'kint uijt onverstandt onschuldich;^l

 

Bij misverstandt woont schuld, en zonde menighvuldich.

 

Niet voelen onverstant is dat de vrekheijdt quelt:^m

 

Maar mis-verstant zoekt rijkdom door anwas van gelt.ⁿ

505

Geen kennis heeft des onverstands verstandeloosheijd;^o

 

qua^p kennis mis-verstandt^q uijt kund-versuijm^r; dats boosheijd;

 

versuijm van woeker-winst met dijn ontfanghen pont,^s

 

Ons Heijland dit versuijm straft^t als een onheijls gront.^u

 

Dit heijl-versuijm^v maakt schuldich an verstands ontbeeringh^w

510

vermetelheijd^x doch^y teelt de valsche reedeneeringh;

 

Daar wast^z het mis-verstandt: dat levert stof dan uijt^aa

a dulden

b willens en wetens toornig uit te varen

c alle schepsels

d in rechtmatige vrijheid

e verkeren; Vlaming: (leven)

f onrechtmatig misverstand, een misverstand dat niet in overeenstemming is met recht en gerechtigheid

g redelijk onbegrip

h lichtvaardig

i lees: onverstant

j wat anders

k betekent

l òf een bijw.bep. bij doolt, òf een bijv.bep. bij onverstandt

m lees: niet voelen dat de vrekheijdt quelt is onverstant

n maar misverstand streeft naar rijkdom door vermeerdering van geld

o (is onderw.) gemis aan oordeel door ontbreken van ervaring, des ... verstandeloosheijd is onderw.

p afkeurenswaardige

q lees: qua kennis heeft misverstandt; misverstandt is onderw.

r opzettelijke nalatigheid in het verwerven van kennis die het juiste inzicht geeft

s vgl. Luc. 19:13-27; de bedoeling is: nalatigheid in het bereiken van een optimaal resultaat - in morele zin - door te woekeren met de - door God - geschonken gaven

t laakt, keurt af

u onze Heiland keurt deze nalatigheid af als een bron voor onheil

v dit verwaarlozen van het heil

w het missen van verstand nl. wat het gebruik betreft

x ondoordachtheid

y toch

z groeit, neemt toe

aa verschaft

[p. 32]

 

zoo lang men daar op steunt datmen al onvast sluijt.^a

 

zijdij in mis-verstandt dat ghij zijt eere waardich?^b

 

Dit gront-besluijt^c u maakt trots, toornich, en hovaardich.

515

Sluijt ghij vermetel dat ook onrecht goet^d maakt rijk?

 

dit mis-verstant dat schaft reen-wikkings valsche blijk.^e

 

Want reen-beraadingh^f sluijt uijt toegestemde kennis;^g

 

Na die wis, of onwis^h is, baartse heijl, of schennis.

 

Dus weeght u kennis gauw,ⁱ proeft^j of s'ook is gezont,

520

waar heen, hoedanich dats' is, waars' op is gegront;^k

 

Wikt ellik gront besluijt gauw; speurt oft ook alwaar,, is,^l

 

ik acht ghij vint dat meest u kundschap wankelbaar,,^m is;

 

Dat wij als blind' òòn kund van al der verwen scheel,ⁿ

 

of Papegaijsche wijs na voorspraak^o spreeken veel.

525

De goedheijd, waarheijd, wijsheijt, zalicheijd, en deuchd,

 

Geloof, hoop, liefde, trouw, reijnherticheijt, en vreucht

 

wij noemen wel;^p voorwaar t'zijn namen die beteekenen

 

ijet groots, ijet treffelijx: maar laat ons eens narekenen

 

of wijz' ook kennen daatlijk,^q ende bij wat blijk:

530

zoomen u veel van wijn, brood, gouden bergen rijk

 

toekalde,^r zou die praat u honger ijet vernoeghen?^s

 

of sooze vollerhand^t vast^u schilderspijs^v toedroeghen?^w

 

u kunst-geer^x oogh raapt^y lust; maar boetens'^z honger noot?

a dat men geheel en al tot onzekere conclusies komt

b zit gij vast aan het misverstand dat gij waardig zijt eer te ontvangen

c dit besluit dat de grondslag vormt voor verdere redenering

d onrechtmatig verkregen goed

e dat levert het onbetrouwbaar bewijs van het wegen met de rede

f de overwegingen van de rede

g komt tot een conclusie uit aanvaarde kennis, kennis die men als zeker ziet

h zeker of onzeker

i met aandacht, met zorg

j onderzoek

k zie de aant. bij vs. 443

l in allen dele waar

m onbetrouwbaar, onzeker

n zonder kennis van het verschil tussen alle kleuren

o zoals het ons is voorgesproken

p nemen wij wel in de mond

q metterdaad, op een manier die blijkt uit ons handelen

r beloofde

s stillen

t overvloedig

u voortdurend

v geschilderd voedsel

w aandroegen

x begerig naar kunst

y geniet

z stillen zij

[p. 33]

 

Soo speelt ons weet-zucht laas; met beelde kennis snood.^a

535

Weeght in u hert ten proef^b t'woort voor verhaalt^c andachtich

 

wats goedheijd? kendijs' ook? waart ghij die oijt deelachtich?

 

heeft oijt goetwordings tocht^d u recht an t'hert geraakt?^e

 

hebt ghij oijt in t'besoek^f haar heilgenott gesmaakt?

 

Gods goedheijds beelt^g zal t'licht zoo quaad' als goede deelen;^h

540

Die t'lastert, en vernieltⁱ zal t'heelkruit lijkwel heelen.^j

 

t'schijnt goedheijds aart; Is die zegt vooght in u gemoet?^k

 

liefdij u vijant? loont ghij alle quaat met goett?^l

 

Dees blijk zoo ghijze kont zou u gront-kennis geven^m

 

Geen menschen weeten waarheijd meer als zij beleeven.ⁿ

545

De goedheijd schijnt^o zoo schoon, en heijlrijk inder daat,^p

 

zij Mach haar kenners trouw^q niet paijen^r metter praat;

 

Heur^s heijl-begeert, en liefd tott schoon zouw harwaarts^t rennen,

 

zoo niet? t'is blijk dat zij die geenzins waarlijk kennen.

 

Ongoed, ongodlijk zijn,^u rampzaligh, heijl-loos, zott,

550

die hier een vijandt heeft, heeft niet een vrindt bij Godt.

 

Weeght d'ander^v mee, wat dunkt u kundij die wat beeter?

 

of is meest^w zonder grondt^x elk een een waan-vermeeter?^y

a met ondeugdelijke beeld-kennis; vgl. III, 102, en III, 138

b tot toetsing

c de woorden eerder genoemd, vs. 525

d de zucht om goed te worden

e u diep getroffen

f in het ondervinden

g het beeld van Gods goedheid, nl. de zon; vlg. Matth. 5:45: Opdat gij moogt kinderen zijn Uws Vaders, Die in de hemelen is; want Hij doet Zijne zon opgaan over boozen en goeden ...

h toedelen, verlenen

i lijd.vw. bij zal heelen

j het geneeskrachtig kruid zal degene die er smadelijk over spreekt en het vertrapt toch genezen

k zeg eens, heerst die in uw ziel?

l vgl. Matth. 5:44; Luc. 6:27; Rom. 12:20

m deze bejegening (van uw vijanden) zou u, indien ge daartoe in staat zoudt zijn, grond-kennis d.i. vaste, zekere kennis waarop voortgebouwd kan worden, geven

n geen mensen hebben kennis van meer waarheid dan zij in praktijk brengen

o verspreidt licht

p in het doen

q achtergeplaatst bijv.nw.

r tevreden stellen

s hun, wijst terug naar kenners vs. 546

t hierheen nl. naar de goedheid

u het onderw. hierbij is zij vs. 548

v de eigenschappen genoemd in vs. 525-526

w meestal

x d.i. zonder gront-kennis vs. 543

y iemand die zich iets aanmatigt op grond van valse kennis

[p. 34]

 

bevindij dit?^a ist waar dat blijk u veeltijd mist?^b

 

zoo twijfelt meestentijd op dat gh'u min^c vergist.

555

Wel twijflen oorzaak is van goede redeneeringh;

 

Het twijflen kennis proef is van grond-kunds ontbeeringh.^d

 

Dit ziet de wijze meest; D'onwijze twijfelt minst,

 

die niet weet, twijfelt, niet, z' is^e weeten twijfelwinst.^f

 

Niet onbekents bestaat, noch sluijt;^g ghij moocht niet missen;^h

560

Weest in u reen-beraatⁱ (wilt ghij u niet vergissen)

 

heel langsaam, zijeloos,^j bedacht,^k de zaak wel kund,^l

 

dat voorigh misverstands partij u niet ontmunt;^m

 

Dat ghij niet achteloos sluijt,ⁿ of door haast bedrooghen,

 

noch bij onkund; en voelt ghij^o reenkunds onvermooghen?^p

565

het baar u oordeel schroom,^q rust tott ghij zeeker weet.^r

 

Het porr'^s te speuren na behulp van reen-beleed;^t

 

dats reden-kavlings ampt,^u die stiert beradings waghen,^v

 

wie die veracht, met wil^w zoekt blintheijt, doolingh, plaghen.

 

looft, lieft, leert, volght ghij die; loopt dan de werelt deur,

570

naspeurt,^x omsichtich^y schift, wikt al wat u komt veur

a zijt gij hiervan overtuigd

b dat bewijs u veeltijds ontbreekt

c minder

d het twijfelen is de kennis-toets voor het ontbreken van vaste, zekere kennis (gront-kennis)

e zo is

f winst uit twijfel

g beproef niets waarvan gij geen kennis draagt, noch trek er conclusies uit

h (dan) kunt gij u niet vergissen

i berading door de rede

j onpartijdig, rechtlijnig

k bedachtzaam

l met goede kennis van de zaak waarom het gaat

m opdat de partij d.i. het standpunt van het vroegere misverstand - dat dus onjuist is - u niet in de weg staat, van uw doel afhoudt, krachteloos maakt

n tot een conclusie komt

o voelt gij niet

p het tekort schieten van de dialectica

q het veroorzake u terughoudendheid in uw oordeel

r lees: het baar u rust enz.; of ‘rust’ is een werkw.geb.wijs; het is duidelijk dat hier een toespeling op Coornherts devies weet of rust gemaakt wordt

s het moge aansporen

t de leiding die de rede geeft

u dat is de functie van de dialectiek of redeneerkunde

v die stuurt de wagen van de berading

w opzettelijk

x onderzoek en overleg

y behoedzaam

[p. 35]

 

in zinbegrip,^a verbeelding, reenverstant,^b of neijging

 

Hoe elke voorval^c voordraaght^d heijl, of onheijls dreijgingh:

 

Hier dient reenkavlen^e toe: Maar mijt sluijtvlechtings list,^f

 

die schoolse revelkal^g doot waarheijd, voestert^h twist.

575

Maar houⁱ Calliop' ist nu niet schier^j tijt te swijghen

 

dat ook die na u komt, te spreeken beurt mach krijghen?

 

De spreek-deur staat in keer,^k de vaart is opgebijt,^l

 

Nu trekt u schuijt op t'land tott op een ander tijt.

 

Ment ons niet af,^m mijn lust ter rust nu rechtevoort,, is.ⁿ

580

De eerste dagh-reijs deur mach alsmen uijt de poort,, is.^o

a de waarnemingsbeelden van de zintuigen; zie I vs. 457

b verstand, de rede in actie

c verschijnsel dat zich voordoet aan de zintuigen, of in de verbeelding

d voor ogen stelt

e zie vs. 567

f het listig ineenwerken van conclusies, dus: spitsvondigheden

g die zotteklap zoals de schoolgeleerdheid dat doet

h voedt, kweekt

i iets als: komaan (om de opmerkzaamheid te trekken)

j spoedig

k op een kier

l de vaart is opengebroken; beide uitdrukkingen maken de entree van de volgende spreekster mogelijk

m vermoei ons niet

n mijn begeerte (lust) om te rusten is er nu waarlijk, ik heb nu waarlijk lust om te rusten

o een goed begin is het halve werk (de rust is wel verdiend)