Die verrekte gelijkhebber

[p. 188]

Gebruik en misbruik van de marxistische literatuursociologie (Bert Brouwers)

Sommige boeken leg je weg, als je ze gelezen hebt. Andere blijven in je blikveld liggen. Ze prikkelen je aandacht: ze zijn een voortdurende bron van ergernis of ze dagen je uit. Ik denk hierbij aan het dubbelboek van Bert Brouwers Inleiding tot de literatuursociologie (1) en De Vlaamse literatuur en de revolutie van 1848 (2) een prikkelende tweeling. Beide werden ze met het gemeenschappelijk etiket Literatuur en revolutie op de markt gebracht. De titels geven meteen de grenzen én de begrenzing van het behandelde materiaal aan.

Het is de derde maal en op de derde plaats dat ik mij kritisch opstel tegen beide, overigens erg leesbare en goed gedocumenteerde werken. Bert Brouwers prikkelt mijn aandacht, omdat hij als eerste Zuidnederlandse auteur langs theoretisch-marxistische banen, de aandacht vraagt voor de relatie tussen ‘leven en literatuur’.

In Noord-Nederland werkt J.F. Vogelaar, daarenboven nog een merkwaardig creatief romancier, in dezelfde zin. Bert Brouwers is mijn bron van ergernis omdat hij aan de hand van marxistische literatuursociologen zoals Georg Lukacs en Lucien Goldmann m.i. een àl te beperkt en beperkend literatuurmodel en -schema opstelt. Hij daagt mij uit kritisch door te denken, omdat ik in dat model: een socialis-

[p. 189]

tisch realisme (I, p. 164) een bijna denigrerende beknotting zie van de creatieve vrijheid en mogelijkheden van de schrijver (een burgerlijke gedachte, ja) maar vooral, en in de eerste plaats, een reëel gevaar: een model in de handen van bevroren bureaucraten en in verstarde socio-structuren (de permanente revolutie is op papier een prachtige theorie!) kan vlug tot een angstwekkende verplichting omgebogen worden. Straks een voorbeeld.

In het tijdschrift De Vlaamse Gids, nr. 12, december 1971 heb ik aan Bert Brouwers de vraag gesteld: ‘Constant is wel telkens de terugkerende inmenging van de staatsleider, in het literatuurbeeld en het kunstbeleid. Kijk naar Castro. Is dit geen gevolg, een heel gevaarlijk gevolg van de marxistische literatuursociologie die mogelijke schema's ontwerpt?’

De utopische marxist die Bert Brouwers is, heeft me van het kastje naar de muur gezonden met een m.i. erg burgerlijke opmerking: ‘Kan men de uitvinder van de aspirine verantwoordelijk stellen voor de zelfmoorden die er mee gepleegd worden?’. Ik dacht aan de zaak Padilla. Wie in het weekblad Vrij Nederland de zelfbeschuldiging van deze Cubaanse dichter las, zal meteen beseffen wat ik bedoel met ‘model’ en ‘schema’, en mijn angst voor het dictaat en een literatuurbeleid begrijpen. Zoals Padilla op zijn knieën voor Castro lag te janken, kwam me erger voor dan zelfmoord door aspirine. Zeg maar zelfmoord van het intellect!

Kijken we even naar ontstaan en groei van dit schema.

Volgens onze ‘hiërarchische maatschappij’ (Ik ken geen andere maatschappijvormen in de praktijk) houdt de tegenzin ‘voor een sociologische banadering van de literatuur (...) verband met het burgerlijk verlangen om de kunst, voornamelijk de literatuur, te behouden als iets aparts, iets wat buiten de sociale werkelijkheid valt’ (I, 11). Verder: ‘Bij Goldmann, zoals bij Lukàcs en bij alle marxistisch gerichte literatuursociologen, valt de klemtoon op de schepping, op het verband tussen de maatschappij en het ontstaan van het literaire werk, op de relatie tussen de sociale structuren en de literaire structuren.’ (I, 20).

[p. 190]

Mooi, maar tussen de auteurs en deze literatuurtheoretici enerzijds, én de machthebbers anderzijds, blijft een kloof bestaan. De mogelijkheid bestaat, me dunkt, dat ‘de klemtoon op de schepping’ verlegd wordt naar ‘het verband tussen de maatschappij en het ontstaan van het literaire werk’. De kans is groot dat er spoedig een gedicteerde ‘relatie’ ontstaat. Ik ben het eens met Brouwers dat de door hem burgerlijk geheten sociologie ‘een waardenvrije sociografie’ (I, 53) is, ‘d.w.z. het zich tevreden stellen met de loutere beschrijving van de literaire feiten’ (I, 53).

Dat de Franse ‘burgerlijke’ socioloog Escarpit zich uitsluitend bezighoudt met produktie, consumptie en distributie van de literatuur en daarbij het scheppingsproces onbemoeid laat, is natuurlijk beperkend. Maar ook ongevaarlijk. En dit ‘statistisch’ en ‘empiristisch dogmatisme’ zou ons overigens sociaal-economisch heel wat kunnen leren en de relatie auteur-lezer eventueel grondig kunnen wijzigen.

Verder toont Brouwers aan hoe bij Marx en Engels, in het schaarse wat ze over kunst en literatuur zeggen, ‘elke marxistische literatuursociologie noodzakelijkerwijze een element van de ruimere maatschappijleer, het historisch materialisme’ is (I, 70). Hier ligt in feite de grondslag, waarop m.i. Lukàcs en Goldmann verder zullen werken. Kunst, literatuur en zélfs literatuursociologie zijn elementen van de ‘bovenbouw’ - telkens echter wordt extra beklemtoond dat ‘de geestelijke activiteit van de mens’ (I, 75) binnen het historisch materialisme te situeren valt en aldus gedetermineerd wordt door de ‘onderbouw’ d.w.z. de economische processen. Hier meen ik een erg ambivalente houding te ontdekken tegenover de literatuur en de kunst, die constant aanwezig is in het puur marxistische denken én in de marxistische literatuur-sociologie.

Evenals de katholieke theoloog, beschikt ook de marxistische theoreticus over zijn casuïstische handgrepen om de ambivalentie tussen geest en lichaam, tussen creativiteit en produktie, te overbruggen.

Hier is zo'n staaltje van dit dialectische denken: enerzijds zouden de kunsten en de literatuur een ‘relatieve zelfstandigheid’ bezitten, anderzijds zou ‘deze relatieve zelfstandigheid nog op de economische

[p. 191]

situatie’ gefundeerd blijven. Fijn op papier. In werkelijkheid komt het er op neer dat ‘de relatieve zelfstandigheid’ een verboden beeld van de vrijheid wordt.

Aan de nauwe samenhang met het zogeheten historisch-wetenschappelijke denken, is het toe te schrijven dat bijv. Georg Lukàcs de literatuur erg op zijn inhoud ging taxeren. Zijn werkterrein was voornamelijk de burgerlijke romankunst van de 19e eeuw. Met het werk van de 20e eeuw lag hij in feite overhoop. Daarom bracht Lucien Goldmann een correctie, in het zogeheten genetisch-structuralisme. Zo ontdekte hij dat er ‘direkt parallellisme en zelfs homologie bestaat tussen de romanstructuur en de economische structuren’ (I, 185). Zo kon hij, alhoewel ook hij hoofdzakelijk in het verleden vastzit, toch aanvaardbare relaties leggen tussen bijv. de dingwereld van de Franse, moderne romancier Alain Robbe-Grillet en onze technocratie (I, 197-199).

Dat ook Goldmanns inzicht in de relatie tussen ‘leven en literatuur’ nog grotendeels in een hypothetisch stadium verkeerde, geeft Brouwers toe als hij omtrent diens genetisch structuralisme schrijft dat ze ‘tot nog toe weinig meer dan een algemeen kader (schetste): de integratie van de literatuur en de vermenselijking van de wereld, het centraal stellen van de wereldbeschouwing’ (I, 205).

Mij komt dit ‘algemeen kader’ in feite erg beperkt en beperkend voor omdat de marxistisch-economische aanpak op de literatuur getransponeerd (om eens sterk deze literatuursociologie te generaliseren) te veel ‘burgerlijke’ denklijnen verwerpt: wat met de psychologische, onbewuste, archetypische, creatieve impulsen? wat met de drang van de kunstenaar en vooral de schrijver om schema's te doorbreken? wat met het taalproces (associatieve wetten, de bewuste depersonalisatie van de stijl)?

Ik neem aan dat de schrijver gedeeltelijk een produkt is van de maatschappij, maar omgekeerd is ook waar dat hij door méér dan socio-economische structuren gedetermineerd is; dat hij zélf voor-ziet.

Door een te vage kennis en omschrijving van het gedroomde socialistische realisme en door de overbeklemtoning van de relatie tussen

[p. 192]

‘leven en literatuur’ met behulp van een levensbeschouwing die voornamelijk economisch is, bestaat het continue gevaar dat het ‘leven’ (vooral zij die over leven en dood beschikken, de machthebbers) tegen de ‘literatuur’ (de schrijver, hij die vrijheid schept) wordt uitgespeeld. Wat zo boeiend op papier staat bij Brouwers, heeft dan maar nog eens Solsjenitsin geboeid: in de Literatoernaja Gazeta heeft men n.a.v. Augustus 1914 Solsjenitsins economische achtergrond uitgekiend. Zijn grootvader zou twintigduizend schapen en meer dan tweeduizend hectare land hebben bezeten. Zie je, daaruit kon niet anders dan een dissidente en dus burgerlijke literaat groeien! Wat bij Brouwers genuanceerd uitgeschreven staat, wordt hier vulgair-sociologisch toegepast. De literatuursocioloog die het determinerend-historisch beziet, is te goeder trouw. Machthebbers zijn dat nooit. Alles past in hun kraam, of het evangelie nu van Jezus of van Marx komt.