Die verrekte gelijkhebber

[p. 193]

De Taal der Liefde (G.K. van het Reve)
(Werknota's)

Stilistisch en structureel zit het nieuwste boek van Gerard Kornelis van het Reve, De Taal der Liefde (1972) vol raffinement. Ruggegraat is zeker het bedrijven van de homoseksualiteit met de daaraan verbonden beschouwingen. Als dat de hoofdleiding van zijn boek is, dan is een ander verbijzonderd element zeker de afleiding (deviatie). Van het Reve onderbreekt voortdurend de narratieve lijn om verhalen binnen het verhaal te smokkelen (techniek die hij in De avonden (1947) maar toen veel te schematisch, toepaste) en binnen deze partiële verhaalelementen steken opnieuw verhaalfragmenten. Een boek dat barst van spiegeleffecten.

De hoofdbrok is het hoofdstuk Brieven Aan Een Kunstbroeder (40-148) 108 bladzijden op 224, dik de hoofdbrok dus, bijna de helft van het boek. Alhoewel doelbewust en speciaal voor deze roman geconcipieerd toch breekt de correspondentie met S.C. (Simon Carmiggelt) de eenheid van dit boek niet: de brieven worden simultaan met de moeizaam tot stand komende hoofdstukken geschreven, bevatten inside information over de techniek en het klimaat waarin Van het Reve aan zijn boek De Taal der Liefde werkt (uitwerken, controleren). Met Op weg naar het einde (1963) en Nader tot U (1966) is het dui-

[p. 194]

delijk geworden dat de (al dan niet gefingeerde) briefvorm Van het Reve's feitelijke schrijfvorm is geworden. De briefvorm is een medium; daarin kan deze auteur zich het levendigst en het volledigst uitdrukken. Er staan geen romaneske slagbomen meer in de weg. De Taal der Liefde is zo gezien een synthese van Van het Reve's kunnen, een combinatie van zijn narratieve en epistolaire mogelijkheden zoals we die kenden uit zijn debuutroman De avonden en bevestigd zagen in Werther Nieland (1949). Een tussenvorm lees ik in Vier pleidooien (1971), maar dit eerder occasionele maar toch hoogst belangrijke boekje werd door omstandigheden buiten de schrijfwil om van Van het Reve opgedrongen. In Vier pleidooien is er enerzijds proza dat een persoonlijke situatie wil vertellen (de narratieve inslag is hier groot) en tevens proza dat wil betogen (het epistolaire karakter is er eveneens voortdurend aanwezig, doordat Van het Reve zijn proza richt tot).

Zo gezien, door synthese en combinatie, is De Taal der Liefde een nieuwe Van het Reve, maar er is ook een grotere diepgang aanwezig. Van het Reve kent nu, beter dan in de tijd van zijn reisbrieven (1963, 1966) zijn beperktheden maar vooral zijn mogelijkheden. Het revisme kreeg met dit werk zijn definitieve vorm: sado-masochistische inslag (voortdurend en in alle werken aanwezig), porno-erotische aanbreng, sacralisatie en desacralisatie, affirmaties en negaties die samenvloeien op de soms wonderlijke kruispunten van ironie, kortom, globaal gezien: de verabsolutering van de ironie, Van het Reve in een paroxistisch opgeschroefde situatie van moderne romanticus: de door de machine aangetrokken, maar ook kwetsbaar geworden mens (lees zijn bewondering voor auto's, een tweede wagen, de sportauto van Woelrat).

6 hoofdstukken. Het derde hoofdstuk Brieven Aan Een Kunstbroeder voeden, op enkele bladzijden na, de helft van dit nieuwe reviaanse epos. Is Van het Reve in beide eerste hoofdstukken (situering in zijn nieuwe klimaat (Frankrijk) als banneling) de brenger van opwarmende kost, de brieven zelf echter zijn de as waarrond het boek draait en

[p. 195]

de drie laatste, kortere hoofdstukken verklaren.

De epistolaire inbreng is meteen ook het ironische hoogtepunt, de volmaakte mengeling van een lach en een traan. Formeel staat er hier geen enkele rem op. De briefvorm laat hem toe van de os op de ezel te springen, ernstiger geformuleerd: de schrijvende anarchist te zijn. Hoezeer het oudere werk (1946-1962) het werk van Van het Reve was, het was Van het Reve niet. Hier schept hij zichzelf vrije armslag, hier kan hij met een arsenaal van effecten werken en dichter bij de werkelijkheid komen dan door de fictie mogelijk is. Deze brieven staan veel dichter bij het leven dan zijn vorige, ook al werden ze bewust geschreven als middel om een nieuw boek te construeren. ‘Ik mag nooit meer iets anders schrijven dan wat ik zie, en wie ik ben’ leest men op p. 60 van Nader tot U. Het visionaire en het realisme, twee constanten in Van het Reve's werk, reiken hier mekaar de hand. Opgelet, de ironie is ook hier weer de baas. Van het Reve maakt zichzelf tot romanpersonage. Het zien en het zijn is, hij verwittigt ons onomwonden in bovenstaande uitspraak, het zien en zijn van Van het Reve. (Verder uitwerken)

Het epistolaire karakter van De Taal der Liefde verhoogt zeer zeker de leesbaarheid.

Niet minder leesbaar zijn de eerste twee hoofdstukken. De leesbaarheid komt, me dunkt, doordat Van het Reve zijn stof onder sterk geactualiseerde vorm aanbrengt: hij vertelt aan zijn lezers hoe het thans met hem staat (sinds 1969), hoe het met zijn vrienden Tijger en Woelrat gaat; hij springt van Nederland naar Frankrijk en omgekeerd. Kortom, een goed geroerd potje emotie met tal van invallen, uitvallen, aanvallen. De actualisering van zijn persoonlijke situatie is hier een middel om te stofferen én te boeien. Kijken we naar de drie kortere hoofdstukken die na de brieven komen (149-231) dan zien we daarin dat alle actie is stilgevallen. Behalve het homoseksuele liefdebedrijf met Woelrat, gebeurt in deze 80 bladzijden niets: hier staan we voor het statische element in De Taal der Liefde. Een soort echec ook, maar een grandioos echec. Door een stilistische ingreep die ik

[p. 196]

graag met een term uit de voetbalsport zou aanduiden, het temporiseren, slaagt Van het Reve er in een maximale spanning én duur aan te brengen, in een wat de materiële stoffering betreft minimale tekst. Gevolg: rond de as die de epistolaire hoofdschotel is, krijgen we dus een spanning ontstaan door een statisch (149-231) en een dinamisch element (7-39) binnen hetzelfde boek. Eigenlijk is De Taal der Liefde de roman van een roman, de studie van een genese, een boek over het schrijven van een boek waarin de auteur centraal staat in zijn denken over de liefde.

Finesse. Raffinement. Ook in dit: De Taal der Liefde is méér dan Op weg naar het einde en Nader tot U een boek dat uitsluitend mogelijk was door en als creatieve reüssite volkomen te danken is aan Van het Reve's bekering tot het katholicisme. Wat men er ook van denken mag, maar zonder het katholicisme was Van het Reve al sinds 1963 voorgoed van de schrijftribune verdwenen. Maar de tegenstanders van deze bekering (ik herinner me nog de linkse dagblad- en weekbladpers in Nederland en mijn persoonlijke gevoelens van afkeer) hebben ongelijk gehad. Nooit vernietigender is deze godsdienst er onderuit gekomen, als in dit boek.

Het katholicisme was Van het Reve's redding als schrijver, omdat hij als schrijver met dit katholicisme als creatief, als narratief, als romanesk element iets deed, voortdurend iets doet, maar dan ook iets specifieks: de homoseksualiteit die een maatschappelijk aanvaard fenomeen dreigde te worden (en bijgevolg nog weinig bruikbaar als repoussoir voor de constructie van een boek), krijgt in De Taal der Liefde opnieuw een zondig aspect, wordt opnieuw een verboden vrucht. Door Onzelievevrouw als schutsheilige van zijn homoseksuele levenswijze te maken, krijgt de ironie hier een biezonder sterk en bitter accent: de Heilige Maagd werd immers sinds vele eeuwen door de katholieke kerk als beschermvrouwe van de zuiverheid aanbeden. Eigenlijk slaagt Van het Reve er terug in het geweten (een religieus, oer-religieus of biologisch bewustzijn, lees Biologie van de Tien Geboden van Dr. W. Wickler, door Dick Hillenius ingeleid en o.m. vertaald)

[p. 197]

dat door het technocratische geloof dreigde te stikken, opnieuw te herstellen. Welke bokkesprongen hij er ook voor moet maken! Méér. Bij uitbreiding slaagt hij er in, indirect, taboes terug binnen te halen en daardoor - o ironie - de technocratie te kelderen, uitgerekend omdat onze technocratie de boeman van alle taboes is (sex, dood).

Lees in dit perspectief o.m. de homofiele daad onder de bescherming van O.L. Vrouw in de parallelle situatie van Van het Reve die het beeldje aanbidt (eerste deel) en kapitein Van den Daele, Van het Reve's alter ego, die zich aftrekt terwijl hij in een geheim schrijn O.L. Vrouw aanbidt. De daad krijgt hier opnieuw de allure van zonde en daardoor alleen al opnieuw zin: de taal der liefde wordt in ere hersteld. (Slaande waanzin, zoals Van het Reve het in zijn interview met d'Oliveira zei. Stevenson herlezen, vooral Billy Bud.)