Die verrekte gelijkhebber

[p. 185]

De toegang tot een verloren wereld (Claude van de Berge)

Er bestaan boeken waarover je, binnen de beperktheid van een artikel, bijna moet zwijgen wil je er de kern van ont-dekken! Ze zijn zo geraffineerd gecomponeerd, dat ze al spoedig het objekt van literatuurgeleerden worden op gevaar af voorgoed uit de cirkel van een ruim lezerspubliek te verdwijnen. Leesvoer voor filologen! Wat zou ik het jammer vinden, indien dit het lot werd van De ontmoetingen (1968) waarmee Claude van de Berge op 22-jarige leeftijd debuteerde en van zijn tweede roman Het gelaat (1970).

In De ontmoetingen leren we drie jonge mensen kennen: Claude, Jozef en Inge. Ze zijn op zoek naar een eigen identiteit, een eigen gezicht. Op subtiele wijze suggereert de auteur de homofiele aantrekkingskracht van Jozef tot Claude en het heterofiele magnetisme tussen Claude en Inge. Een kamer, een tuin, een park, een straat, een trein, een perron zijn de enige, niet nader bepaalde stopplaatsen waar de ‘ontmoetingen’ plaats grijpen. Deze personages, net als de meeste mensen in onze wereld van staal en beton, blijven zo vreemd voor mekaar dat elk contact in feite een ontmoeting is, en dat elke ontmoeting alreeds de kiemen van een afscheid in zich draagt.

[p. 186]

Vooral de vorm waarin Van de Berge zijn boeken giet, bepaalt de inhoud. Je moet hier lezen zoals je naar muziek luistert. De leegte en de levenshunker, de atrofiëring en de zoektocht naar de verwondering en alles wat sinds Hiroschima een langzame dood in de hedendaagse mens sterft, komen in de speciale vorm van deze jonge auteur tot leven. Een vorm die bestaat uit de herhaling, het gebruik van clichés, het aanwenden van de indirecte rede en soms, wat hij in Het gelaat veel konsekwenter zal toepassen, het gebruik van telkens drie op mekaar volgende dialoogjes. Daardoor wordt de mogelijkheid tot communicatie van één zijde steeds afgesneden. Daardoor wordt de vervreemding volledig. Naast de ritmevertragende syntaxis, de bijna (soms overdreven) aforistische neerslag van gedachten en stemmingen, is het klimaat van deze boeken belangwekkend. Het wordt bepaald door tal van kernwoorden, die in beide terugkomen. Ze zijn de stapstenen, die de lezer van moment naar moment verplaatsen. De leegte waarin de personages terechtkomen en die de leegte van de moderne mens is, wordt niet verhaald maar uitgebeeld. In Het gelaat slaagt Van de Berge deze uitbeelding compleet te maken: de kamer wordt het snijpunt waarin het mannelijke personage zich verliest. ‘Ik zou er altijd toe komen naar gezichten te zoeken, maar ik zou er geen vinden’ mijmert Claude in De ontmoetingen. Deze gedachte zal het uitgangspunt worden voor Het gelaat dat veel strakker lijkt en ook moeilijker om lezen, maar ergens de uiterste konsekwenties van onze menselijke existentie waar maakt. Het gelaat is vorm geworden tijdskritiek, zonder enige sporen van tendens. Die tijdskritiek stak reeds in zijn debuutroman. Het formalisme vooral waarmee wij onze menselijke contacten kruiden, staat nummer één in de rij van de aangevochten schijnwaarden. Daarna komen het materialisme, de zakelijkheid die alle zachtheid en schoonheid doodt, het arrivisme en de corruptie (ik denk hierbij aan de eerste ontmoeting van Claude met Inge's vader en hoe Claude van het aan de wand hangende schilderij de parvenu-mentaliteit afleest!), het geloof dat door verkerkelijking de grens van het masker heeft bereikt, en veel meer. Maar alles zo handig ingekapseld in de bedding der zinnen, dat het door je stroomt

[p. 187]

voor je er weet van hebt.

In beide boeken, maar veel hechter in Het gelaat nog, staan de personages op de tweesprong: droom of werkelijkheid, verbeelding of zakelijkheid, ervaring of reflexie. Je wordt gedwongen, door de schriftuur zelf, samen met de personages op zoek te gaan naar het diepste van je zelf.

Herkenningspunten met de moderne buitenlandse literatuur zijn zeker aan te wijzen, ik denk aan Robbe-Grillet, ik denk zelfs aan de eindeloos rondtollende redeneertrant van Kafka. Maar van meetaf heeft Claude van de Berge iets van zichzelf, iets authentieks toegevoegd. Hij is een auteur, hoe jong ook nog, die alleen epigonen kan hebben of een epigoon kan worden van zichzelf. Blijkens een fragment dat ik in De Vlaamse Gids las, uit een derde roman in voorbereiding, bestaat er een kans dat hij zichzelf herhaalt.