Die verrekte gelijkhebber

[p. 181]

Literatuur als Ersatz (Roland Beyen)

Te professoraal, en toch magistraal: twee kernwoorden van een hoog voltage om het monnikenwerk van Roland Beyen, professor aan de nederlandstalige afdeling van de Leuvense universiteit, te typeren.

Met Michel de Ghelderode ou la hantise du masque schreef deze jonge Westvlaming een kritische biografie van vijfhonderd (grote) bladzijden en een boek dat boeit van het begin tot het einde.

Ghelderode is een marginale figuur, een Vlaamse geest met Franse pen en uiteindelijk een Belgisch janusgezicht met alle tragische gevolgen vandien. Roland Beyen vertrekt vanuit het beeld dat Ghelderode van zichzelf heeft gebeiteld in Les Entretiens d'Ostende (1951-'52), een reeks interviews op band, achteraf met varianten in boekvorm verschenen. Zoals de Jezuswoorden later een gewijzigde inhoud hebben gekregen, zo geeft Ghelderode na zijn officiële erkenning door Parijs, een totaal nieuwe inhoud aan zijn verleden. Een harde dobber, dit boek van Roland Beyen, voor de Ghelderode-gelovigen en -fans, voor wie deze ‘Entretiens’ evangelie en vulgaat zijn (waren). Kijk, Ghelderode was gewoon een volbloed mythomaan. En Roland Beyen maar krabben, tot alles blootkomt!

De narcistische levenshouding brengt de ongelukkige stadsambtenaar van Schaarbeek op de idee bij koninklijk besluit zijn burgerlijke identiteit van Adolphe Martens om te ruilen tegen het klinkende pseudoniem Michel de Ghelderode. Hij doet dit vanuit een oncontro-

[p. 182]

leerbaar mythisch verleden, met behulp van een traagzaam in mekaar geknutselde stamboom en een inquisiteur als stamvader... Roland Beyen ontdekt dat Ghelderode de school verlaat niet alleen wegens ziekte, maar ook wegens zeer zwakke uitslagen. Ook de muzikant Ghelderode valt met één knip uit zijn mythische notenbalk. Roland Beyen ontdekt verder dat de invloed van het eerste lief, een Française, niet tot een internationalisering van Ghelderodes ideeënwereld geleid heeft. Uitgerekend in deze periode schreef Ghelderode een Vlaams geinspireerd en door Brusselse folklore bijgekleurd werk, Heiligen Antonius (1917-'18). Roland Beyen ontdekt dat Ghelderode niet, zoals zijn legende het wil, de wereldzeeën heeft bevaren. De vermeende wereldreiziger lag veilig aan wal, te Antwerpen. Onze detective ontdekt ook nog hoe Ghelderode onder schuilnaam van Philostène Costenoble werk van inferieur gehalte publiceert.

Voor de Vlaamse lezer zijn de bladzijden over het Ghelderodiaanse avontuur met het Vlaamsch Volkstoneel bijzonder boeiend. Tussen 1926 en 1932 zie je onze anti-klerikale dramaturg in tal van kronkels buigen om bij deze katholieken op een beste blaadje te staan. In prachtige brieffragmenten probeert Ghelderode Jan Boon van zijn bekeringsijver te overtuigen. En dan die geheimzinnige ziekte van Ghelderode. Van 1936 af leed hij in feite aan chronische astma. Het gebruik van narcotica om de ziekte te verzachten heeft zeker zijn sprookjesbundel Sortilèges (1941, 47 en 61) beïnvloed. Zijn rancune tegen het officiële België dat hem miskende, dreef hem tijdens wereldoorlog II recht in Duitse bezettersarmen; hij, de miskende, de geniale dramaturg, had niet eens voldoende geld om geneesmiddelen te kopen en schreef voor Radio-Bruxelles tal van spelen en een honderdtal kronieken over Belgische folklore en geschiedenis. Wie Ghelderode, na een moeizaam eerherstel, voorgoed uit de literaire circulatie dacht, kwam bedrogen uit. Een kwarteeuw na zijn Vlaams (en internationaal) succes werd hij in het hart van Frankrijk geconsacreerd. Een tweede golf van erkenning en verguizing spoelde thans over Frankrijk en verstomde voorgoed omstreeks 1956.

[p. 183]

Al de capriolen van een literaire carrière, met hoogtepunten als Escurial (1927) Barabbas en Pantagleize in de periode van het Vlaamse Volkstoneel en zijn beste werken als Fastes d'enfer dat einde 1949 in het Marignytheater steevast schandaal verwekte, zijn het onderwerp van het eerste deel. In een tweede deel richt Roland Beyen de spots op de innerlijke persoonlijkheid. Ook hier ontwart hij onverbiddelijk het kluwen van legende en waarheid en het gedemaskeerde portret van Ghelderode is allerminst vleiend. Eigenlijk zitten we hier plots en volledig in het psychologische vlak en kritisch kan je wel de vraag stellen in hoeverre Roland Beyen zijn literair afgebakend terrein te buiten gaat. Mij een zorg, integendeel. Te meer daar Roland Beyen vooral röntgenfoto's maakt met behulp van brieffragmenten. Ja, de brieven van Ghelderode zijn op zichzelf al een compleet literair werk, gewoon verbijsterend van inhoud en van vorm.

In dit tweede deel confronteert Roland Beyen de dramaturg met zijn leefwereld, de collega's van het Schaarbeekse stadhuis, de vrienden, de relaties, de vrouwen. Uiterst delicate, maar voor de verklaring van zijn werk noodzakelijke vragen worden hier gesteld met betrekking tot Ghelderodes vrouwenhaat. Was hij impotent? Welke rol speelde zijn fysische onaantrekkelijkheid? Het opportunisme van Ghelderode, de mythische liefde tot Vlaanderen - een Vlaanderen in en van de verbeelding - (Ghelderode kende slechts een mondvol Nederlandse woorden!), zijn relatie tot God en de clerus (‘Alles voor Christus, Christus voor onze zak!’) die voor hem uit kapitalistische spionnen bestond en tenslotte zijn leven voor en door de kunst, ronden dit boeiende boek af.

Voor een beter begrip van het Ghelderodiaanse toneel is deze kritische biografie uiterst belangwekkend. Ghelderode komt er gedemythologiseerd uit en zoals steeds met dergelijke analytische studies het geval is, eindeloos meer menselijker dan de legende en het masker het willen. Wij ontmoeten er een man die psychisch vervreemd van zijn leefwereld, zijn creatief elan putte uit zijn rancune; een man die met tal van zwarte schapen leefde (de joden, de priesters, de Amerikanen); een man met één grote levensdorst: geliefd te zijn, begrepen

[p. 184]

te worden. De psychische dieptewandeling van Roland Beyen bewijst hoezeer literatuur hier, op tragische wijze, het leven heeft moeten vervangen.