Die verrekte gelijkhebber

[p. 167]

De schrijver als technocraat (Ivo Michiels)

Het literaire domein zo wetenschappelijk mogelijk afbakenen, dat is een van de taken van de zogeheten literatuurwetenschap; een andere, maar hachelijker taak, is het zoeken naar algemeen geldende regels om het literaire fenomeen te beschrijven, te benaderen en te verklaren. Maar van welke kant je het ook bekijkt, en of het nu gebeurt in termen die intuïtief of neo-positivistisch klinken, de literatuurwetenschap zal steeds de creatieve tekst nahinken. De maker (schepper? producent?) van zo'n tekst blijft buiten en boven de regels staan. Is dat, zoals T.A. Van Dijk in zijn Moderne literatuurtheorie suggereert, niet langer zo, dan is de auteur ook niet langer meer de ‘oorzaak’, maar het ‘gevolg’; triest gevolg van een evolutie die hij alleen door een extreme creativiteit kan ontmaskeren. Deze gedachte komt zo bij me op, bij het lezen van Ivo Michiels' nieuwste boek Exit; met dit boek is een gevaarlijk precedent geschapen, een model dat ons op een dwaalspoor brengt.

Eerst en vooral dit: met Exit schreef Ivo Michiels een tekst die met traditionele stilistische middelen en methoden niet langer meer te benaderen valt. In feite gaat het hier niet meer om een menselijke, organisch-creatieve schriftuur, maar om een ‘tekstproduktie’. Deze tekstproduktie is erg elitair van aard doordat ze alleen maar door degenen die de transformationele grammatica en de nieuwste linguïstische theorieën onder de knie hebben (een handvol universitairen), kan geanalyseerd worden. Daaruit volgt mijn tweede en grootste bezwaar: de auteur, bekend met de nieuwste semiologische snufjes (ik

[p. 168]

verwijs hierbij naar de inleiding op dit boek) loopt de theorieën niet langer meer voor, maar hinkt ze na. Ik bedoel: op het model en naar het schema van de empirische literatuurbenadering, produceert hij een ‘tekst’. Daarmee sluit hij nauw aan bij wat Van Dijk in zijn ‘opmerkingen vooraf’ van het hier geciteerde boek, op bijna profetische toon vaststelt: ‘Meer dan ooit voelt de schrijver zich betrokken bij de teoretiese reflektie op zijn werk zodat de literaire tekstproduktie bij hem een uiterst bewust proces wordt.’

Daarmee is, volgens mij althans, de kring gesloten: genie, talent mogen dan al termen zijn die op de rokende vuilnisbelt van onze Europese gedachtenwereld liggen uit te doven, een vaststaand feit is in elk geval dat de eisen en mogelijkheden van iemand die volgens een systeem gaat produceren vernauwd worden tot het voortbrengen van semantische kronkels, opgeroerd met een syntactisch sausje en warm gehouden op een fonisch-grafisch vuurtje. Operaties noemt men dit, naar de mode van de tijd. Indien hij vertrouwd is met de niveaus waarbinnen leesvoer kan aangebracht worden voor micro- en macro-tekstuele bokkesprongen, kan (zoals Michiels het voorbeeld gaf) de eerste beste handige jongen die kortweg, ja zeg maar grofweg uitgepraat is, op zijn minst 131 bladzijden vol krijgen. Vol krijgen? Bij wijze van spreken, want Exit bestaat voor het grootste gedeelte uit half bedrukte, soms voor een kwart gevulde vellen. De experimentele literatuurwetenschap heet dit dan ‘een fonies-grafiese operatie’. Bij Michiels begint de operatie al heel spoedig, op p. 5; soms duurt ze lang (pp. 21-31 en pp. 50-59), soms herbegint ze (op p. 76-83, pp. 90-100, pp. 102-124); op p. 127 en p. 130 wordt ook nog geopereerd. Naast dit fonisch-grafisch geklets komt er vanzelfsprekend ook heel wat ‘redundante’ overdaad om het teksthoekje kijken. Enfin, elke bladzijde komt voor dit fenomeen in aanmerking. Macro-tekstueel zit er wel wat in: je krijgt pastiches op de preek, je krijgt ironisering van dialogen en ridiculisering van alles wat met de menselijke taal-communicatie in verband staat. Daarmee hebben we dus de ‘output’. Naar de ‘input’ heb je te raden, maar die zal er ook wel te vinden zijn; de context schiep Michiels immers door het feit dat dit derde

[p. 169]

boek een onderdeel vormt van een door hem geplande quadrologie.

Inmiddels zal het voor de lezer van dit stukje tekst duidelijk zijn geworden dat de tekstproduktie van Ivo Michiels mij geneert. Ik voel me onbehaaglijk omdat ik bij elke bladzijde op schema's stoot. Met Gombrowicz blijf ik geloven dat het schrijverschap er uitgerekend in bestaat de bestaande schema's te doorbreken. Als de TG-grammatici en hun spiekers, de moderne literatuurtheoretici, het mij toelaten, nog dit: hoezeer Exit ook een universitair, méér: elitair, nog méér: zuiver technocratisch hapje is, een vette kluif voor de tien uitverkorenen in de Lage Landen, mij moet het van het hart dat Ivo Michiels hier te duidelijk naloper in plaats van voorloper, toepasser in plaats van schepper is. Kortom, een man die het louter van formele middelen moet hebben. Toch is er in de strijd om het behoud van authentiek talent maar één middel: de absolute ‘fonies-grafiese’ operatie waarbij de schrijver zwijgt en van zijn blad een antarctica van wit en stilte schept. Ik sta huiverig tegenover een literatuurwetenschap die de smaak programmeert. Ook in de literatuur en de literatuurstudie, laatste bruggehoofden van creatieve vrijheid en op anarchie gestoelde onberekenbaarheid, is de technocratie al begonnen.