Die verrekte gelijkhebber

[p. 164]

Een modieus vakmannetje (Adriaan Venema)

Gekruide sex en sadistisch geweld als inhoud, het stripverhaal als vorm: dat is momenteel mode.

Na een controversieel debuut Van een bloedrode manchet en een kooikershondje met de homoseksuele prostitutie als onderwerp, publiceerde Adriaan Venema in 1970 een ‘kroniek van liefde en geweld, met tekeningen van de schrijver’ met een titel die opnieuw uit zeven woorden bestond: Christiaan, leven en lijden van een charlatan. Dit jaar verscheen van hem Het Protokol.

Met Christiaan krijgen we een kopie van het stripverhaal. De opeenvolgende plaatjes (gebeurtenissen) worden er met woorden bijgekleurd. Als literair stripverhaal is het gegeven dan ook vrij simplistisch: in schuifjes ontrolt zich het leven van Christiaan, een jeugdig bendeleider en van Johan, een homofiele vriend die hem in alles gehoorzaamt. Let wel, Adriaan Venema doet ook nog aan Literatuur: langs de personages Christiaan en Johan parodieert hij duidelijk het leven en het lijden van Jezus Christus. Waar Christiaan staat lees je Christus, waar Johan staat lees je Johannes, Jezus' tedere volgeling. Trouwens, vanaf de tweede bladzijde is al sprake van een sekte. Bij de aangroei van de nozembende wordt gesproken over ‘de nieuwe beweging’, en ‘onze aanhang’. Halfweg vallen de woorden ‘profeet’ en ‘iets heilig’. Voor zover de historische dimensie binnen de parodie. Er komt ook nog een kersverse, actuele dimensie: het boek brengt een geretoucheerde kopie van de Sharon Tate-affaire. Sterk gesofisticeerd vakwerk dus, een boek met meerdere bodems.

[p. 165]

De parallellen met het openbaar leven van Jezus worden konsekwent uitgewerkt. Je hebt het ‘wonder’ waarmee Jezus water in wijn veranderde; hier verandert Christiaan, met een goedkope truc, water in jenever. Zoals Jezus' gevolg, groeit ook zijn aanhang tot een groep van ‘een man of tien, twaalf’ uit. De intieme relatie die er inderdaad bestond tussen Jezus en Johannes, wordt hier een homofiele verhouding. Ook Venema's Johan heeft gedurende een paar bladzijden apokalyptische visioenen. Goed halfweg het boek is er de jaloezie van Johan, een schermutseling om de beste plaats bij de wonderdoener en bendeleider Christiaan. Hoe homofiel Johan ook is, in de gauwte bedrijft hij de liefde met zijn zuster. Binnen de parodie wordt de incestueuze relatie geparodieerd, je ziet hoe ook hier het formele romaneske raffinement aan bod komt. Naar het einde loopt vanzelfsprekend alles uit de hand van moordaposteltje Johan. Christiaan, na zijn ‘hof van olijven’ en zijn ‘kruisweg’ te hebben beleefd, valt in de handen van het gerecht en neemt alle schuld op zich. De slotzin van het boek duidt duidelijk op het stripverhaal, als model. Hierin is niets onmogelijk. Hierin is logika taboe. Johan pleegt zelfmoord door uit een venster te springen. ‘In ieder geval zou ik de eerste martelaar worden’ zegt hij. Het is zonneklaar dat iemand die aan het einde van het boek sterft, zich als ikpersonage aan het woord onmogelijk zichzelf kan laten sterven. Het kan alleen maar omdat Adriaan Venema dat wil. Zoals het zijn uitdrukkelijke wens was modieuze stijlfiguren te hanteren. Want Venema weet wat in de lucht hangt. Met opdikkend papier kan men zich het air van literaat aanmeten, dat wel.

Het Protokol (1971) is het recentste boek van deze 30-jarige Amsterdammer. Als vakman is hij hier zeker een tikkeltje vooruitgegaan.

Harmen, het hoofdpersonage, is 26 jaar oud en gewoon een mislukkeling zoals zijn vader en zijn moeder en zijn zus. Hij reist van Amsterdam naar Antwerpen en terug. In Antwerpen koopt hij een revolver om er zijn ouders, zijn familie mee uit te roeien. Binst die tijd hebben de Hollandse kolonels, naar Grieks model, de demokratie de nek omgewrongen en een dictatuur geïnstalleerd.

[p. 166]

Ook hier weer elementen van het moderne stripverhaal, en scheutjes laatavondfeuilleton van de televisie. Maar een steviger constructie en een ietwat minder gehakte strosyntaxis houden het boek recht en verbergen wat beter de naïviteit van het maakwerk. Talrijke vondsten verlenen een bepaald ritme aan dit boek. Als Harmen bijv. getuige wordt van een poging tot sodomie (de scène met Hollewijfie en haar herdershond) dan herhaalt hij weliswaar een gebeuren uit zijn tweede boek Christiaan, maar hier is het verband functioneel: deze scène wordt een symbool van bedreiging. Ze valt trouwens samen met de in Holland uitbarstende dictatuur. Functioneel werkt bijv. ook het inlassen van een interview met de spion Philby, een journalistieke en historische dimensie waardoor het fascisme wordt belicht. Parallel met Christiaan ook hier weer een uitmoordingstafereel tot slot. En een bijna gelijkaardige slotzin in beide boeken.

Een vakman moet zijn stof ergens vinden. Hij moet werken met sjablonen, zichzelf herhalen. Dat doet Venema voortreffelijk. In de nabijheid van Robbedoes, waar Harmen in Het Protokol trouwens naar verwijst, vindt hij het klimaat. Zoals kitsch bij onze staatburgers mode werd, zo worden bij de literaten clichés, tics en systeempjes mode. De actualiteit geeft de stof. Nu eens een Amerikaans hippie-proces, dan weer een Europese kolonelsputch. Doordat Adriaan Venema daar literatuur van wil maken, wordt een ernstige analyse van beide ziekteverschijnselen m.i. verijdeld.