Die verrekte gelijkhebber

[p. 107]

Marnix Gijsen, auteur van de gemiste kansen

‘Ik lees veel en graag en bij voorkeur verhalen waarin de gebeurtenissen elkaar snel opvolgen. Dikwijls herlees ik de picareske schrijvers die in één hoodstuk genoeg materie samenproppen om een moderne romancier te voeden voor een trilogie. Maar ik moet bij elke lectuur beschaamd bekennen dat ik al die avonturen vergeten ben en in mijn geest niets overhoud dan de heugenis aan een karakter of een algemeen tijdsbeeld.’ Zo begint het tiende hoofdstuk van de roman Er gebeurt nooit iets (eerste druk, 1956). Ze worden in de mond van het ik-personage gelegd, één van die zo talrijke ikjes waarin Marnix Gijsen een klankbord zoekt (vindt) voor de uitstalling van de eigen ideeën. De ideeën van prof. Dr. J.A. Goris. Een picaresk schrijver is Gijsen niet: hij debuteert, zoals iedereen weet, ‘in de traditie van de rationalistische geest van de 18de-eeuwse Franse “moraliserende” literatuur: evenzeer Anatole France als Voltaire.’ (Dr. R.F. Lissens), om al spoedig een epigoon van Elsschot te worden en, op enkele uitzonderingen na, te blijven. Picaresk aan Gijsen is wél het samenproppen van materie, lees anecdotiek, in àl te korte hoofdstukken, en ongetwijfeld picaresk is het feit dat na de lectuur van Gijsen de lezer over 't algemeen weinig méér ‘overhoudt dan de heugenis aan een karakter of een algemeen tijdsbeeld.’ Tijdsbeeld, jawel: lees je al de Gijsens dan snuif je een stukje Amerika van nu, een brokje Vlaanderen van vroeger op. En, enkele figuren méér dan het karakter ervan, blijven overeind: door hun cynisme (Joachim) of door hun eindeloze droefgeestigheid en even eindeloze zieligheid (neem een Anthony

[p. 108]

Lunch, de zeventigjarige stoker uit Er gebeurt nooit iets, of de raadselachtige schilder Harry Talmadge uit Goed en kwaad, aan te vullen naar eigen believen!). Wie Gijsen wil lezen doet er goed aan een lijstje aan te leggen én van de titels én van de figuurtjes die op de proppen komen én van het verloop van het verhaaltje, zoniet loopt hij een grote kans in een grijs magma van woorden te verzanden, een brij waarin men de groenten van de bouillon niet kan onderscheiden. Hoe komt dat? Ik laat even de combinatie Gijsen/Joachim aan het woord: ‘Ik was bij geleerden en kunstenaars te gast en putte uit mijn vele ervaringen vroolijke en pittige gezegden die mij toelieten uit te blinken’ (Joachim van Babylon); ik geloof dat dit citaat het best zijn romandebuut benadert, alleen gaat het in deze 18de-eeuwse roman van 1947 niet om ‘vroolijke’, noch om ‘pittige’, maar wél om droevige en kernachtig geformuleerde zinnen, kortom, om een opeenvolging van aforismen of levenswijsheden met een flinke steek, ik bedoel het stramien van het bijbelse Suzanna-verhaal, aan mekaar genaaid. Schuif dat stramien even opzij en je krijgt meteen een serie kritische momentopnamen voldoende om een adolescente lezer, op zoek naar een persoonlijke kijk op de hem omringende wereld, te doen reikhalzen; je leest er o.m. een sarcastische noot op Pascal (p. 18); de establishment krijgt een directe beurt (p. 21); Verschaeve wordt geridiculiseerd (p. 22) (maar veel te zwak, want hier wordt Gijsens understatement, en niet voor de eerste keer, onmacht: in en door het monotone taalgebruik heen grijpt er een gelijkschakelingsproces plaats waardoor de niveaus van waardering en afkeuring gelijke klank, gelijke kleur, gelijke waarde krijgen; noch het ritme, noch de structuur van de zin verraden het verschil van graad tussen een Pascal en een Verschaeve en met de traditionele taal die Gijsen hanteert kan het ook niet!); Gijsen bekritiseert de procreatie (24), de gangbare maatschappelijke ethiek (p. 25); ook over de defloratie (p. 33), de sexuele verhouding tussen de partners (34), de passieve vorm van sex-beleving (p. 36), het fatsoen (p. 43) en de theologie (p. 45) schrijft Gijsen rake dingen. Doch zo kan ik blijven doorgaan, tot het bittere leeseinde. Méér dan een knap aforismenboek zit er ook niet

[p. 109]

in. Kijken we verder naar de beeldvorming bij Gijsen (de beeldspraak is relevant voor een authentiek schrijverschap!) dan zie ik dat Gijsen niet slechts bij vergissing een expressionistisch dichter, maar tevens een ‘hedendaags’ romancier is geworden. In het beeld vindt de lezer de ver-beelding die de gedachteninhoud moet structureren, terug. Niet bij Gijsen, niet in Joachim van Babylon. Ter verontschuldiging van Gijsen zou men kunnen aanvoeren dat Joachim een zakenman is, maar dan is hij als hoofdpersonage uit een allegorie, slecht gekozen. Hij is een Jood, hij is een Oosterling. Als Jood, als Oosterling zou hij überhaupt met een rijk beeldend vermogen zijn levenswijsheden moeten debiteren. Dat gebeurt niet. Ik bedoel, de schrijver schiet te kort. Het wordt echt te gortig anno 1947 (net een halve eeuw romanrevolutie achter de rug!) te moeten lezen dat de zee ‘in den prillen morgen’ vinnig was ‘met een breede schuimfranje’; verstomd sta je toe te zien op een naaktbeeld dat ‘een geslacht als twee gave nootjes’ bezit; ‘de gouden helm van haar’ is er ook nog, en er zijn vrouwen die hun schoot verhuren, pauwen die praalstaarten, kleine fonteinen die klateren op een binnenkoer; er jaagt een heerlijke boezem zacht onder een zedig gewaad; er is een hals waaruit woorden stijgen als uit een blanke zuil, een onberispelijke borst die een dubbele golving vertoont; ergens schrijft Gijsen dat ‘geen hoogvlakte zoeter kon zijn dan het zacht glooiend schild van een ongeschonden buik’, en er wordt geslapen in haar schoot als in een schans, etc. Arme Vlaamse Salomon! Dat wat Gijsen via zijn Joachim bevecht, de opgeschroefde snert van Kurillos (Cyriel Verschaeve) nml., haalt hij langs het understatement weer binnen. In negatief! En om op mijn enorme wrevel vooruit te lopen, dit: de roman was het laatste genre dat Gijsen aankon, hij had gewoon mémoires moeten schrijven want met zijn Joachim van Babylon (en bij uitbreiding met het gros van zijn verhulde zelfbekentenissen) plaatst hij mij, lezer, voor een vrij tragische oneerlijkheid, uitgerekend dàt wat Gijsen voortdurend wil ontmaskeren. In het genre zélf zit de tegenspraak: de autobiografie blijft hangen tussen de directe eerlijke zegging en de indirecte kitscherige formulering, de vermomming. In dit aforistische boek mist de auteur de

[p. 110]

creatieve (bevrijdende) verbeelding om met die parelende aforismen een structurele krans te vlechten. De vermomde autobiografie tast m.i. de kern van Gijsens schrijverschap aan en Gijsen stamt uit een te zwak literair verleden om kitsch op het niveau van kunst (dàt wat overkomt) te transponeren. Dit debuut, Joachim van Babylon, is het boek van de gemiste kans en het uitgangspunt voor een oeuvre van de gemiste kansen. Te meer nog omdat de tot stoïcisme uitgegroeide rancune nergens berust op een meerdimensionele sociale kritiek. Gijsen is een typisch burgerlijk auteur, maar zonder de literaire authenticiteit ervan (bijv. Streuvels). Neem een typisch voorbeeld als Mijn vriend, de moordenaar (1957) en je zal onmiddellijk zien hoe de sociale draagwijdte, in het boek aanwezig, door een beperkte burgerlijke situering verschrompelt en tot een kleinburgerlijke anecdote wegebt. In tien jaar heeft Gijsen weinig meer geleerd dan af te zien van een louter aforistisch breiwerk (Joachim van Babylon) om regelrecht te verzanden in een zuiver Elsschot-epigonisme. De consulaire agent uit dit boek is een tweelingsbroer van Laarmans. Dergelijke identificaties verbrodden eenvoudig het leesgenot; het tragische komt, tweedehands en bijgevolg stevig verdund, op de lezer over. Maar dit alles kende al zijn verloop in een roman als Goed en kwaad (1950). Gijsen ruilt zijn aforistisch brouwsel in voor het verjaarde recept van het traditionele verhaal, de al te doorzichtige konstruktie door toevoeging. Erger, hier overkoepelt het narratieve element zo dat méér dan ooit de ver-beelding mank loopt. Gijsen staat machteloos tegenover een personage als Talmadge, waarvan hij zelf schrijft dat hij ‘een der miljoenen van lotje getikte’ figuren is ‘die in deze monsterstad rondliepen’ (99). Dit en vele andere dingen, worden gezegd. Net als Lydia Cohn, een haast Milleriaanse figuur, die verloren loopt in situaties en dialogen zonder densiteit, verloren in een simplistisch vlug vergeten verhaal waarvan ternauwernood ‘een karakter of een algemeen tijdsbeeld’ in het geheugen blijft nawerken. Nergens weet Gijsen door creatieve verbeeldingskracht de fictie te doen leven, aanvaardbaar te maken binnen de duur van de schriftuur. Telkens duikt de vlotte causeur in boekvorm op, en bepaald storend werkt Gijsens

[p. 111]

eruditie op de evolutie zelf van de situaties. Vele personages worden handig gemanipuleerde marionetten. De kern van Gijsens schrijverschap zou nochtans aanleiding kunnen geven tot werk van hoog kwalitatief gehalte; nu staan we voor een louter kwantitatief overstelpend werk. De kern kennen we: Gijsen voelt zich bedrogen omdat hij zich (door opvoeding en milieu) ‘aan de Schoonheid had vergaapt’ (De boom van goed en kwaad, p. 308), d.w.z. een flink stuk van zijn leven heeft vergooid aan tal van abstracta (o.a. religie) terwijl de realea (het leven als primaire opgave) zo voor de hand lagen; maar, tot de romaneske bewijsvoering van deze kerngedachte is Gijsen niet gekomen. Met een weinig sonore taal, een vaak vals klinkend beeldgebruik en een overlevende romanstructuur kon het moeilijk anders. De reactionaire expressiemogelijkheden waartoe Gijsen zijn toevlucht nam, maakten hem van de oorsprong af tot de auteur van de gemiste kansen. Trouwens, een ‘auteur’ als Gijsen komt mij persoonlijk voor als een moeilijk verteerbaar ‘geval’: als katholiek (traditie) zoekt de dichter Gijsen heil in de bevrijdende poëzievorm van het expressionisme (niet-traditie); als atheïst (niet-traditie) vlucht hij in een overgeleverde, overleefde romanvorm (traditie). Mét recentere, verschrikkelijk onmogelijke verzen onderstreept hij zijn agnosticisme, opnieuw. Heel stout, zou ik de combinatie Gijsen/Joachim kunnen citeren met ‘Een slecht schrijver beschouwde hij als een misdadiger. Ik gaf hem daarin volkomen gelijk’ en dit gelijk affirmeren. Maar dit zou een te makkelijke deus ex machina zijn om me van een auteur te ontdoen, die me, als (katholiek) adolescent te veel, als (ongelovige) veertiger helemaal niets meer te zeggen heeft.