Die verrekte gelijkhebber

[p. 65]

In ‘Mira’ heb je alleen lichamelijke aanwezigheid

En nu Mira. Ik ben blij dat de film Mira heet, want in feite heeft deze film van de Claus/Rademakersploeg met De teleurgang van den Waterhoek niets te maken. Niets is veel gezegd, beter: zeer weinig. Je moet de film los zien van het boek, en zoals Streuvels' roman als romanesk geheel overkomt, zo komt ook de film als afzonderlijke entiteit, me dunkt, goed over. Maar hoe?

Het komt me voor dat de film eigenlijk alleen een vergroting brengt van het eerste deel van Streuvels' roman: Lander krijgt een voorname rol, uiterlijk, daar waar hij een kleine rol in Streuvels' roman vertolkt, een kleine uiterlijke rol want in het behoudszuchtige brein van deken Broeke leeft hij verder - in de geest - als een alle proporties tartend symbool. Deken Broeke wil, later, de Landermyte uitbouwen wanneer hij ziet hoe zijn mogelijkheden om het verzet tegen de brug te handhaven, alle mislukken. Hij wil er een martelaar van maken. In de film nu verdwijnt hij, want de film is op uiterlijke actie gebouwd en met een gevangen of opgeknoopte Lander kan een cineast niets meer aanvangen.

Daarom is Streuvels' roman natuurlijk veel rijker, alles leidt een dubbel leven. Zelfs deken Broeke, die in de film constant leeft en aanwe-

[p. 66]

zig is, verdwijnt in de roman zelf en krijgt een geestelijke aanwezigheid. In de film heb je alleen lichamelijke aanwezigheden. Eigenlijk is de Mirafiguur in de film verkeerd aangepakt, als je een getrouwe Streuveliaanse fauna wil bewaren; in de film is ze niet functioneel, laat ze weg en je mist alleen een mooivlezig vrouwtjesdier, een uiterlijk sexverschijnsel. In Streuvels' roman leeft ze méér, veelmeer, groeit ze langzaam uit tot een symbool. Door haar lichaam heen wordt ze vrij, krijgt ze aldus in de Streuveliaanse opvatting een diepere dimensie, een ideologische inhoud. Eigenlijk incarneert ze een opvatting, een gedachte, wat ik altijd geponeerd heb in mijn Streuvelsboek en -studie.

Mira werkt geestelijk bevrijdend, zoals ze de brug lichamelijk-materieel-bevrijdend werkt. Streuvels werkt met dimensies, met geraffineerde paralleelsituaties. Daarvan merk je in de film echt niets, tenzij je het boek kent en dan nog!

De rol die Mira speelt in de aftakeling van de bestaande orde - De Bestaande Orde! -, is in de film nergens duidelijk noch in ideologisch noch in reëel vlak. En hier ligt m.i. de kern, geloof ik: nu zie ik meteen, door vergelijking, ook klaarder en het affirmeert mijn hypothese ‘omtrent Streuvels’: Streuvels is, zeker ook in De teleurgang van den Waterhoek GEEN REALIST, of beter, zijn realisme is één bodem, hij schreef een meerdimensioneel werk zoals hij deed met al zijn beste werken. Het realisme is de kapstok waar hij zijn gedachten aan ophing. Bij Claus/Rademakers krijgen we slechts het realisme van Streuvels te zien en je merkt onmiddellijk dat je eigenlijk een vals, een vervalsend beeld van Streuvels' Weltanschauung opvangt. De Vlaams-Nederlandse filmploeg nam het epische, het narratieve, het uiterlijke en slaagde er in een traditioneel voortreffelijke film te maken. Maar in de grond gaat het om andere dingen, en dàt is Streuvels' rijkdom. Ik denk aan het tweede gedeelte van de roman, aan de Mirarol, aan de Mirafunktie en hoe Mira, als lichaam geworden idee, een katholiek, conservatief wereldbeeld (ingenieur Rondeau) aftakelt, breekt, doorbreekt.

[p. 67]

In de film is zij de vrouw die alle mannen achternaloopt, soort dorpshoer - in de roman komt het veel duidelijker uit dat zij kiest, en de man in een ondergeschikte rol maneuvreert. Zij leeft, wordt niet geleefd; zij kiest, wordt niet gekozen. Het feodaal en gesloten maatschappijbestel van de Waterhoek wordt haar daarom te eng. Ze laat het gehucht en aldus een bestaansmodus en -mentaliteit, achter zich. Daarvan brengt de film alleen maar een glimp, enkele uiterlijke verschijnselen. Méér niet.

Zowel Sieper als Mira staan model voor gewijzigde maatschappijopvattingen, de brug zelf is maar een logisch gevolg van, een symbool in de letterlijke betekenis van ‘teken’ voor de gewijzigde maatschappijstructuren. In de roman komt de destructie van dat feodaal gekleurde maatschappijbeeld (bij uitbreiding het Vlaanderen van de eeuwwisseling door het plattelandsproletariaat getekend) ook veel duidelijker tot haar recht. Symbool ervan wordt naar het einde van de roman toe, deken Broeke: de waanzin neemt bezit van hem, hij staart wezenloos voor zich uit met zijn gekwetste arm die Streuvels vergelijkt met de lamgeslagen vlerk van een vogel.

Streuvels heeft zich enerzijds en dàt is zijn realisme, door de veranderende tijd als een gewillig schrijvend medium - een registrator - laten bedienen; anderzijds heeft hij, creatief, personages geschapen die diepere dimensies bezaten, die dat realisme optilden binnen een nooit tot rust komende denkwereld. Mira is, binnen het realistische kader, een reflexie op.

De film beoogt actie, maar is de actie niet van de roman. De actie van de roman maakt ideeën waar. In de film gebeurt dat, helaas, niet. Eigenlijk gaat vergelijken niet verder meer op, omdat we voor twee onvergelijkbare genres staan.