Logo DBNL
Nvchteren Loth. Dat is, middel om op te staen, uyt de ziel-verderffelijcke sonde, van dronckenschap, tot een maetich, ende godtvruchtich leven (1623)

Nvchteren Loth. Dat is, middel om op te staen, uyt de ziel-verderffelijcke sonde, van dronckenschap, tot een maetich, ende godtvruchtich leven

(1623)–Daniel Souterius–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

De vyfde Predicatie.
Inhoudende noch twee andere oorsaecken, die tot dronckenschap den Mensche ghemeenliick brenghen.

AL hoe wel N. de Kinderen Israels wel wisten, + dat Hoererye een groote grouwelicke sonde was, nochtans daer toe lieten sy hen schandelijck beweghen, door de schoonheyt der Moabitische Dochters. Insghelijcx gaet het toe met de Dronckenschap: Want al hoe wel daer niemant en is, ofte hy heeft soo veel geleert, dat droncke-drincken een vuyle stinckende sonde is voor Godt

de Heere, niettemin sietmen door d'ervarentheydt, dat vele in die sonde haer verloopen, daer toe ghetrocken door verscheyden aenleydende oorsaecken. Van welcke wy eenighe ghestelt hebben, resteeren noch dese twee navolghende.

1. Besidt van Ryckdommen.
2. 'sLandts ghewoonte.

Met dese touwen worden vele ghetrocken tot dronckenschap, ende met desen behelpen hen vele om de sonde voornoemt te verschoonen, ja strecken meenighen tot Wapenen teghens alle die hen over haere dronckenschap willen beschuldighen, maer, hoe groote ydelheydt sy daer mede begaen, sullen wy nu door des Heeren ghenaede leeren.

I. Onder d'aenleydende oorsaecken tot dronckenschap, is ten thienden, besidt van Ryckdommen.

DE thiende aenleydende oorsaecke tot dronckenschap, + is gheleghen int besidt van groote Ryckdommen: Want daer zijnder die Rijck zijn, ende groote middelen hebben, dat sy haer jaerlijcxse incomen niet connen verteeren, ende daerom laeten haer selven voorstaen, dat sy wel moghen te biere gaen, ofte de Wijn-huysen besoecken, om aldaer ende elders mede, haere Rijckdommen in allerley overdaedicheden te verquisten. Iae segghen sy: Waerom en soude ick my niet wel tracteren, Godt heeft my middelen ghenoech ghegheven, ick can't doen. Ick en verteere myn goet niet, ick can leven

by 'tjaerlijcxse incomen vandien, soo dat, nae mijn doodt mijn Kinderen noch ghenoegh behouden sullen.

Maer ick en can my niet ghenoech verwonderen, datse hen niet en schaemen, dusdanige Redenen voor te brenghen, daer mede sy haer lieder dronckenschap schijnen te willen beschermen. Even oft hen Godt daerom 'tgoet hadde ghegheven, + dat sy 'tselfde souden verdoen in haere wellusten: Waermede sy God maecken, soo veel in hen is, een oorsaeck haerder dronckenschaps ende autheur der sonde, die door syne mildicheyt hen dwinght om overdadich te zyn: Dat verre van daer is: Want daer zyn armen ghenoech inde Wereldt, + welcker ghebreecken men schuldich is met zynen overvloet te hulpe te comen, daer syn andere Godsalighe eynden, daer toe datmen de Rijckdommen besteden can, sonder datmen met de selve overdaedt ofte sonde sal pleghen.

Indien ghy een dienst-maeght dry ofte vier maten souts hebt ghegheven, is het daerom datse daer van dies te meer teffens in den pot soude werpen, in dier voeghen datse met handen vols souts, ende meer alst van noode is, daer in worpende, de spijse uyttermaeten sout ende onbequaem maeckt? Neent voorwaer, maer ghy sultse daer over bestraffen, ende segghen, dat sulcx uwe meyninghe niet en was, maer alleenelijck datse daer van soo veel soude nemen, alst noodich was, om de spijse wel te doen smaecken: Welcke uwe bestraffinghe dient, tot verdoeminghe van u eyghen daedt, int misbruycken van den overvloedt uwer Rijckdommen: Want bewijlese Godt u niet ghegheven heeft, om onnodichlijck ende onnuttelyck door te brenghen, soo heeft dan Godt groot recht u

u te bekijven ende te bestraffen, ghy die siende op uwen grooten Rijckdom, daerom soudt willen meer spijs ende drancx gebruycken, als ter nootdruft ende ter ghesontheyt dienlyck is.

Ick gheve u te bedencken of die ghene, die hun alsoo aenstellen, niet wel by den onrechtveerdighen Rendt-Meester te verghelijcken zijn? Want (even als de ontrouwen Rent-meester) dewyle zy vernemen dat sy van Godt de Heere over vele ghestelt zyn, ende dat hun veel goets vertrout wert, soo willen zy daerom haer begeven tot het onnuttich quisten ende verdoen van allen dien goederen, ofte emmers van het jaerlijcx incomen, dat welcke soo groot is, dat sy haeren maetighen nootdruft daer van nemende, + noch vele andere luyden ende insonderheyt arme bontghenooten des gheloofs in haere behoefticheyt konden te hulpe comen. Sy zyn te verghelycken by den verlooren Soone, + van welcken int Euangelio gesproocken wort, de welcke om dat hy groot erf-goet van zynen lieven Vader ontfanghen hadde, begaf sich tot een overdadich beestich leven, ende brachte al zyn erf-goet onnuttelyck door, met Hoeren ende Snoeren, drincken ende schincken. Alleenelijck verschillen zy daer in van hem, dat sy de Massa ende Klomp van hun goet niet beschaedighen, maer met de blaedinghen ende incompsten alleen moey weer speelen, ende een lammekens luy lecker leven leyden. Maer dese uytvlucht helpt nochte verschoont niet, want oock de renten ende incomsten en mogen niet tot fundamenten der overdadicheydt ghestelt worden, van welcke ghelijckmen voor den Richter-stoel des levendighen Godts sal reeckenschap geven, even alsmen doen sal voor de goederen selfs, soo moet int

eene soo wel als int ander mate ende maticheydt ghehouden worden: Dat welcke een Heyden in desen deele ons can leeren: + Want Agasicle ghevraecht zynde, waerom hy soberlijck leefde, daer hy soo overvloedighe goederen hadde: Antwoorde: Decet, ut is qui multa possidet, pro ratione, non pro libidine vivat: Het is betaemelyck, dat die goede middelen heeft, zyn becostinghe niet en maecke na zynen lust ende begheerlyckheyt, maer nae reden ende noot.

Daer by segghe ick noch, dat alle die haere Rijckdommen tot tijdtlijcke nutticheden der sonde ghebruycken, dat sy daer mede te kennen gheven, dat sy Godt selfs niet vele en achten, naedemael dat zy de Rijckdommen, (teeckenen en panden zyner vaederlicke liefde ende goet-gusticheyt) soo onweerdichlijck verdoen ende wech werpen.

Ende het sy dat sy hun laten voorstaen, haere groote Rijckdommen zijn te vele, datse niet connen minderen ofte verdaen worden: Soo sietmen nochtans dat sy wel bedrooghen opt leste uytcomen: Want wie in overdadicheydt saeyt, die sal ten langhen lesten daer van maeyen, armoede ende verderff. Want Ryckdom wort kleyn, wanneer men hem vergiet: Watmen daer en teghen te saemen hout, dat wordt groot. Proverb. 13.11. + Wie gheerne in wellust leeft, die sal kommer lyden, ende wie Wijn ende olie lief heeft, die en wort niet rijcke. Proverb. 21.17. + De Suypers ende Slempers verarmen, ende een Slaeper moet verscheurde cledren dragen. Prov. 23.28. + Een arbeyder die hem gheerne vol suypt, die en wort niet rijcke: Ende wie een weynich niet te raede en hout, die neemt van daeghe te daeghe af. Eccl. 19.1. + Waer nae (indien sy by tijts hen niet en beteren ende bekeeren) volght 'teeuwich

verderf ende verlies der Ziele: + Want de wellusten stryden teghen de salicheydt der Zielen. Ende die het Vleesch volghen, + worden tot den dach des oordeels ter straffe bewaerdt. Ende dus vele sy gheseydt van de ghene, welcke om den grooten hoop haerer Rijckdommen, meynen dat sy al moghen doen wat sy willen.

Applicatie, ofte Toeeygheninghe.

GHy Rijcke, weest dan gebruyckers, ende niet misbruyckers uwer groote Rijckdommen. + Volght daer in na, d'exemplen van den heylighen Mannen, Abraham, Iob, David, ende meer anderen, die seer Rijck waeren, maer daerom en lieten sy hen niet door den Rijckdommen tot quaede wercken des levens vervoeren, sy ghebruyckten die, als niet ghebruyckende. Sy nuttichden daer van haeren nootdruft, met maeticheyt en danckbaerheyt. Sy besaeten haere Rijckdom, sonder vanden selven beseten te worden, ofte hen te laeten vermeesteren.

Op dat ghy desen, te beter navolghen mooght, overleght alletydt by u selven, waer toe die goede God u den Rijckdommen verleent heeft. Die Heere heeft den Rycken ende Armen door malkandren ghemaeckt. + Op dat ghy die rijcke zijt, den Armen ende ellendighen sout ophelpen. Nu overdenckt, hoe groot 'tghetal is van arme huysghesinnen, welcker kindren naeckt ende bloodt zijn, nauwelijcx ghenoech rogghen broots hebben, om den honger mede te stelpen: En behoorde ghy uyt uwen overvloedt hen niet mede te deylen? Die hier op wil dencken ende 'tselve behertighen, + die en sal niet soecken den Wijn

gulsichlijck te drincken uyt Silvere schaelen. Maer ghedenckende aende schaede ende ellende Iosephs, die sal andere met zyn overschot bystaen, + der heyligher noot mededeylende: Hebt ghy vele? Verdoet het niet onnuttelijck, leght het by u selven wech, als eenen schat vergaderende voor den Armen: + Want de weldadicheydt ende ghedeylsaemheyt moet niet vergheten worden, dewyle soodanighe offerhanden Gode behaeghen. + Ghy kont oock met uwen Rijckdommen Christi Rijck op aerden helpen voorderen, + u geldt aenlegghende tot onderhoudinghe van jonghe ghesellen in de studye, ende gheleertheydt, door welcke sy bequaeme Mannen ghemaeckt werden, ten dienste des Woordts in Christi Ghemeente. Dese ende derghelijcke consideratien sullen u leeren, waer ghy belenden sult met uwen rijckdommen, ende waer toe ghyse besteden sult: Door dese bedenckingen ende de voltreckingen van dien, sult ghy uwen wech tot de dronckenschap mogen toe maken, + ende eenen wandt daer voor trecken, dat ghy den padt tot den drinckhuysen niet meer vinden sult.

Ick wilde oock wel dat ghy ten lesten bedocht, hoe daer een tijdt sal comen, in welcke Godt nauwe rekenschap sal eysschen van onse gheheele regieringhe. Daerom, lieve, siet toe, bethoont u een ghetrouwe Rendt-meester int besit uwer rijckdommen, op dat wanneer d'opperste Heere comen sal inde wolcken, ghy die lieffelycke stemme dan mooght hooren tot u segghen: + Wel u goede ende ghetrouwe knecht, over weynich hebt ghy ghetrou gheweest, over velen sal ick u setten. Gaet inde heerlyckheyt myns Vaders.

II. Onder d'aenporrende oorsaecken tot dronckenschap, is ten elfden, 'sLandts ghewoonte.

DE elffde aenleydende oorsaecke tot dronckenschap, is het navolghen van 'sLandts ghewoonte, + welcke mede brengende een openbare exercitie van dese leelijcke overdaet ende sondighe gulpinghe des stercken drancks, soo laet de mensche hem lichtelyck beweghen, om die aen te nemen ende te volghen: Tot hen lieder ontschuldinghe voorwendende dese woorden: Hoe? Can ick anders my gedraeghen als een ander? Ick sie dat het 's Lants wijse is ende der Inwoonderen ghebruyck, hem sat ende droncke te drincken, in maeltijden ende andere by-een-compsten, sulcx wordt niemant tot oneere toe ghereeckent. Iae doetmen sulcx niet, men wordt in de gheselschappen bespot, veracht, beschimpt. Men wordt ghehouden als een vyant van vreughde ende ghenoeghelijckheyt.

1. Op desen uytvlucht moeten wy punctuelijck dese antwoorden geven. Ten eersten, soo veel aengaet de ghewoonheydt ofte wijse des Lants, daer mede zy hen (als met eenen stercken schilt) tegen de pijlen der redene, willen waepenen: En gelt niet: Want de mensche moet hem schicken nae de goede Wetten ende niet nae de quaede wijse van doen: Die van Athenen plachten te segghen, moribus non legibus vti volumus: Wy willen nae onse oude gewoonten, ende niet nae de wetten leven: + Maer het moet met een Christen mensche gheheel contrarie gaen: Want ghewoonte ofte een ghebruyck teghen de goede seden, en

is gheen ghebruyck, maer veel meer een gebreck ende misbruyck dat te verworpen is.

Die met 's Lants quaede ghewoonte van droncke-drincken voortcomen, en betrachten niet datse door dien middel de grootste ende grouwelijckste tyrannye bevestighen, diemen in de Wereldt vinden can. Want indien alles dat buyten de redene, ende uyt enckel moetwille gheboden wordt, eene tyrannye is, wat sullen wy segghen van dese 'sLants ghewoonte van droncke-drincken, die soo wel teghen de gheboden des Heeren, als oock teghens de Wetten der natuere ende der reden ghebruyckt wordt? Ick soude sulcke lieden wel eens willen vraeghen, oft voor eenen dief ghenoech soude zyn, om syne dieverye t'ontschuldighen, met te segghen, dat hy hem daer toe ghewent heeft? Ofte voor eenen Eebreecker oft Moorder, dat hy van joncks af, sulcx gepleeght heeft? Indien sulcke misdaden met de ghewoonheydt waren te verdedighen, soo en souder in de Werelt niet gherechters zijn als de sonde: Dewyle datse d'outste ende meest ghebruyckelijckste is, diemen vinden can, want sy heeft aengevanghen corts nae de Scheppinghe des Menschens, ende heeft haer sedert altyt onderhouden ende vermeert, tot op den huydighen dach, inden welcken sy meer heerschappies, als oyt te vooren vercreghen heeft. Maer soo wijdt ist van daer, dat ons doen door de ghewoonheydt soude connen ontschuldicht worden, dat, ghelijck de goede ende eerlijcke dinghen, alsse met ghemeyne bewillinghe worden aenghenomen, ende onderhouden, als dan dies te prijselicker ende heerlijcker zijn: Also oock ter contrarien quade ende oneerlijcke, zijn dies maer te ghebreckelicker, booser ende verdoemelijcker, hoese onder den lieden

ghemeyner zyn, ende door verloop des tydts (als door een recht van prescriptie) meer authoriteydts ende crachts vercreghen hebben. De Heydenen in voortijden en hielden de slechte Hoererye voor gheen sonde, te weten, de Hoererye bedreven tusschen de ghene die buyten den houwelijcken staet waren, ende daerom 'twas een ghemeene ghewoonte by hen, te Hoereren, Maer wie sal daer mede mogen voortcomen, om zijn Hoererye te verontschuldingen, ende te segghen datse gheen sonde en is? Soo weynich yemant sulcks doen can met fundament, soo weynich can yemandt zyn dronckenschap verdedighen, met de snoode ghewoonte des Landts, alwaer droncke-drincken ghemeen is, ende voor gheen oneere ghereeckent wordt. Ghewoonte seght wel, dat de meeste hoop der menschen de sonde diendt met behaeghen, ende sonder vertsaeghen, maer daerom en seght sy niet, dat yemandt die Godt wil dienen, verbonden is, haer nae te volghen.

2. Ten anderen, dat ghy seght: + Wanneer ghy u int drincken niet en ghedraegt als d'andere doen, dat ghy dan den spot ende schimp van allen dragen moet: Dat selve en can u geensins vryheyt geven tot droncke-drincken. Ick bekenne dattet alsoo veeltydts huyden ten daeghe toegaet, wanneer yemandt hem maetich wil houden, hy crijght aenstoot daer hy sit by ´tgheselschap van den Dronckaerts, die gheerne hebben dat een yeder hem schicke nae haer-lieder doen, + jae lasteren dat ghy niet mede en loopt in de selve onghebonden overdaet. Maer laet ons hooren wat Augustinus van dese ghesellen schrijft. De droncken, seght hy, + bespotten de nuchteren, segghende,'tis schande dat ghylieden soo vele niet drincken en cont als

wy, ghy en zyt gheen Mannen. Siet doch eens aen dese ellendighe Dronckaerts: Sy die in de goote ende dreck der dronckenschap ligghen, segghen dat sy mannen zyn, ende sy segghen, dat de ghene die recht ende eerbaerlyck, nuchteren zynde, over eynde staen, gheene Mannen en zyn. De overwinner der dronckenschap wordt bespot, ende die van de dronckenschap overwonnen is, die wort ghepresen. Met wat eere ende conscientie wilt ghy selfs eenen Dronckaert zyn, daer ghy doch gheensins lyden en wilt, dat sich uwen knecht sal droncken-drincken? Siet Godt heeft u eenen knecht ghegeven, ende ghy zyt Godes knecht. Ghelijck ghy wilt, dat uwen knecht u sal dienen, alsoo wilt oock Godt van u ghedient wesen. En doet dan Godt niet, 'tghene dat ghy niet en wilt dat u gheschieden sal. Wy hebben dus verde ghehoort, wat de H. Out-vader tot antwoort gheeft, aen den ghenen die andere bespotten, om dat sy niet en drincken in overvloet: Laet ons daer by hooren, wat d'Apostel van hen seght: Iae hy seght dat sy sullen reeckenschap geven hem, die bereyt is te oordeelen de levende ende doode. + Dewyle den staet der bespotters soo ellendich is, het behoorde u ghenoech te zyn, om door haerlieder spotterye int minste u niet te laeten beroeren. Oock en ist geen schande, om weldoens wille, van den quaeden beschimpt te zyn. Sulcx heeft die vroomen David moeten lijden, de welcke reyende voor de Arcke des Heeren ende yverich hem toonende, + in soo heylich werck om zynen Godt te dienen, wordt van Michol de Dochter Sauls, bespot: Doch daerom en was de eere deses Godtvruchtighen Conincks niet te minder, ende om harer bespottinghe wille, liet hem niet beweghen om af stant daer van te doen, ende in

plaetse van synen Godsdienst, d'ydelheydt Michols zyner huysvrouwen te volghen: Maer hy sprack: + Ick wil voor den Heere spelen: Ick wil noch gheringer worden dan also, ende wil nederich zyn in mynen ooghen, ende met den maeghden, daer ghy van gheseydt hebt, tot eeren worden: Alsoo mede laet een Christen hem des te soberder ende maetigher (daerinne hy Godt behaecht) hem betoonen, hoe meer hy tot afstant van syne soberheyt, door de bespotters gheraeden ende aenghehist wordt: Want ick segghe met d'Apostel Petro: Ghy wort wel ghelastert, soo veel hen aengaet, maer soo veel u aengaet, wort ghy ghepresen. + Dat niemant van u lieden en lyde als een Dronckaert, oft Quaet-doender, of als een die nae ander lieden dinghen siet, Maer ist dat yemant lydt, als een Christen (die de maeticheyt lieff heeft) die en schaeme hem niet, maer pryse God in desen deele.

3. + Ten derden dat ghy seght, datse u houden voor een vyant van vreuchde ende vrolijckheyt, soo langhe ghy met hen niet gulpen ende swelghen en wilt, daer door moet ghy u soo weynich laeten beweghen, als door al 'tvoorgaende. Want niemant en can met reden, u houden voor een vyandt van de vreughde ende vrolijckheyt, om dat ghy uwe soberheydt boven andere luyden overdadicheyt ende gulsicheyt prijset ende behoudet. Oock d'oprechte vreughde ende vrolijckheydt, en bestaedt niet int misbruyck des Wijns, nochte in een beestelycke vermaeckinge, welcke den mensche in een Simme, Vercken oft Leeuwe verandert, maer is ghelegen in 'tmaetich ghebruyck der spijse ende des drancks, die daer het herte ende lichaem versterckt, ende ons veel bequaemer maeckt, te doen 'tghene eens yders beroep is vereysschende:

Men sal vrolyck wesen, doch in de vreese des Heeren. + Men sal met Moyse ende Aarone te samen comen om Broodt te eten, ende Wijn te drincken, doch als voor Godt, + dat is, in soberheyt ende soeticheyt, die ons oorsaecke geven sullen, om Godt den Heere te loven van wegen zijner goedertierenheyt.

1. Applicatie, ofte Toeeygheninghe.

VErlaet u dan niet op 'sLants ghewoonheden van droncke-drincken, + want sy stryden tegens Godts gheboden ende alle Redenen. De Canonici seggen ten desen aensiene seer wel: + Non valet consuetudo, per quam interdicti sententia violatur: Die ghewoonte en is niet goet, door welcke de Vonnisse die quaet verbiedende is, ghebroocken wort. Item. + Non valet consuetudo, extra ordinem adversus Legem Dei expressam, introducta: Die ghewoonte mach gheen plaets grypen, welcke teghens Godts uytghedruckte Wet inghevoert is. Item. + Consuetudo non tenet, animae gravamen inferens. Die ghewoonte en bint niet, die de Ziele beswaert ende een last op leght, Nu besluyt, 'sLants ghebruyck van droncken-drincken, is sodanighe ghewoonte, ergo, so en is men niet ghehouden die te volghen.

2. Applicatie, ofte Toeeygheninghe.

OOck indient ghebeurt, + dat ghy geraeckt int geselschap, daerse u souden bespotten, om dat ghy soodanich man om te drincken niet en zyt alssy zyn: Laet u daerom niet tot droncke-drincken vervoeren. Wat seght Godt? Ghy en sult niet volghen der veelheyt tot den boosen. + Want men moet niet doen, dat

de grootsten hoop doet, maer dat den besten hoop wel aenstaet ende oprechtelyck doet, salmen poghen naer te volghen: Daerom seght de Wijseman wel. + Vwe herte en volge niet de sondaers, maer weest daeghelijcx in de vreese des Heeren: Want het sal u hier naemaels goet zyn, ende uwe verwachten en sal niet feylen.

3. Applicatie, ofte Toeeygheninghe.

VOlghet oock niet des Werelts ydele vreught, int drincken gheleghen. + 'tIs een verdoemelycke verheuginghe diemen in droncke-drincken steldt. Daerom, + wort de Wereldt niet ghelyck, maer wort verandert door de vernieuwinghe des ghemoets, op dat ghy mooght beproeven wat de goede ende welbehaegende ende volmaeckte wille Godts zy. Godts wille en is niet dat wy de gulsicheyt van menschen, tot een richtnoer des levens maecken, ofte dat wy met droncke-drincken 'therte verheughen sulllen, + maer is dat wy ons van alle besmettinghe des Lichaems ende Zielen reynighen sullen, ende betrachten onse heylichmaeckinghe. Hierom en weest niet onversichtich, maer verstaet wat de wille des Heeren zy, ende en drinckt niet droncken in Wijn, waer in overdaet is, maer wordt vol des Gheests.

Ist by al dien dat de meeste deel der Menschen, + dit niet en wil verstaen, om haere vleeschelicke verheuginghen te quytteren, laet ghy nochtans niet den wille Godts met luste nae te comen. 'tIs beter met 'tcleyne ghetal God te dienen, ende den nauwen wech tot den eeuwigen leven in te gaen, dan met den grooten hoop den breeden wech te bewandelen, ende met vrolyckheyt ter Hellen te daelen. + Beter ist met Noë

inde Arcke te wesen, + dan met de gheheele Wereldt in sonden te woelen, te drincken, te eten, want de watervloet quam ende verdorfse alle. + 'tIs beter met den rechtveerdighen Loth dagelijcx zijn Ziele te quellen, over de overdadicheydt ende ydele vreughden der Wereltsche Menschen, ende met Loth behouden te blyven, dan met den wellustighen hoop der Sodomiteren alle vreught te bedrijven, ende op 'teynde met hen verlooren te gaen. Want soo veel yemant weeldich gheweest is, + so vele pynen ende droefheydt sal hem hier nae ghegeven worden. + 'tIs dan beter datmen zyn vreught maeticht, ende hem verblyde in den Heere, + met gheduricheydt in goede wercken, prys, ende eere, ende onverderflyckheyt soecke het eeuwighe leven, dan ofmen Godts gaven misbruyckte met alle vrolijckheydt ende ydele verheuginghe, lacchen ende tieren, ghelijck vele doen daer sy in maeltyden zyn gheseten, + al waer sy zyn als smetten, voedende hen selven sonder vreese, ende hebben te verwachten Godts verbolghentheydt ende toorn. Die goede Godt, ende ghenaedighe Vader onses Heeren Iesu Christi, ende onser alller ghenaedighe Vader in Christo, + volmaecke ons, bevestighe, verstercke, ende fundere ons, in het goede. Hem zy de eerlyckheydt ende macht van eeuwicheyt tot eeuwicheyt, Amen.


Vorige Volgende