Gedenkboek van den oorlog in 1870 en 1871

Napoleon te Sedan.

XVI.
Brief van generaal Pajol. - Bijzonderheden over het leger van Chalons, den marsch op Mouzon en Carignan. - Sedan. - Napoleon op het slagveld. - In de stad. - Het opsteken der witte vlag. - De overgaaf van zijn degen. - Brief van Mac-Mahon.

Op het oogenblik dat ons hoofdstuk omtrent de capitulatie van Sedan voltooid was, verschenen er een aantal bijzonderheden opzichtens dit zoo belangrijk gedeelte der geschiedenis. Feiten worden gewijzigd, feiten worden bevestigd, feiten worden geloochend.

Dat zal trouwens geruimen tijd blijven voortduren. Wat wij hebben aangehaald blijkt echter binnen de perken der waarheid te zijn gebleven.

Een hoogst belangrijk stuk is een brief van generaal Pajol, die tijdens den slag van Sedan de dienstdoende adjudant bij den keizer was en dezen laatste geen oogenblik heeft verlaten.

[p. 168]

Gevangenneming van Napoleon III door koning Wilhelm in het slot Bellevue bij Sedan op 2 September 1870.

Het slot Bellevue bij Sedan. Plaats der samenkomst tusschen koning Wilhelm en Napoleon III op 2 September 1870.

[p. 169]

Generaal Pajol verhaalt in den volgenden zin het gebeurde op den 1^sten September:

‘De keizer had het leger van Metz verlaten, na het opperbevel in handen van maarschalk Bazaine te hebben gegeven. Hij richtte zich door Verdun op Chalons, waar hij het overschot van het 1^ste korps (Mac-Mahon), het 5^de (De Failly), het 7^de (Douay) en het 12^de, pas gevormd, onder het bevel van generaal Trochu, moest vereenigd vinden. Dien laatste ontmoetten wij te Suippes, op het oogenblik dat hij aan het hoofd zijner troepen kwam plaats nemen. Hij stapte in het rijtuig des keizers, greep met drift de twee handen Zijner Majesteit en drukte in de warmste bewoording het gevoel eener innige verkleefdheid en overvloeiende zelfopoffering uit. Ik deel die feiten zonder boos opzet mee; ik meld ze slechts om te bewijzen dat wij destijds in rechte waren op de rechtzinnigheid des generaals te steunen.

Eene zijstraat van Sedan na de capitulatie.

Den dag na dien onzer aankomst werd er een krijgsraad belegd. Generaal Trochu heeft sinds dien daaromtrent op de tribune der Nationale Vergadering, bijzonderheden meegedeeld; maar niets lekte er destijds over hetgeen er besloten was uit. Wij vernamen dat de kommandant van het 12^de korps zijn bevel aan generaal Lebrun afstond en onmiddellijk, met den titel van gouverneur van Parijs, derwaarts vertrok. Op zijne uitdrukkelijke vraag voerde hij de achttien bataljons mobiele garde der Seine met zich. Wij maakten de opmerking dat die jonge troepen eene belangrijke versterking voor het reeds zoo zwakke leger zouden zijn, terwijl zij te Parijs niet anders konden en zouden zijn dan eene reden tot wanorde. Zij hadden in het kamp van Chalons reeds bewijzen van tuchteloosheid gegeven, die zij gewis niet in tegenwoordigheid der Pruisen zouden getoond hebben.

De keizer had op dien dag van alle hoogere leiding des legers afgezien. Dat van Metz gehoorzaamde aan Bazaine, dat van Chalons aan maarschalk Mac-Mahon; wat den keizer betreft, deze volgde den laatste, die, ten gevolge der zeer nauwgezette bevelen, door den minister van Oorlog gegeven, maarschalk Bazaine moest ter hulp komen. De keizer wilde in niets hoegenaamd eenige drukking op de plannen van den hertog van Magenta uitoefenen. Hij nam geen initiatief en verzette zich nimmer tegen eenige beweging van 't leger, ofschoon - en ik heb reden dit voor stellig te houden - hij deze niet alle goedkeurde.

Het ontbrak het leger van Chalons aan eenheid. Te lang zou

[p. 170]

het zijn hier alle redenen van tuchteloosheid en zwakheid, welke het in zijn midden bevatte, aan te halen, en die aan hetzelve vastkleefden gelijk de zool aan de schoenen. Het leger van Metz had die vastheid, dat vertrouwen weten te bewaren, welke tot het uitvoeren van groote oorlogsdaden onmisbaar zijn. Wij hadden te veel regimenten door de neerlaag van Wörth ontmoedigd; andere bestonden uit jonge soldaten zonder onderricht, en nog andere verkeerden ter oorzake van hun tocht door Parijs, onder den verderfelijken indruk, welke gansch de natie doorwerkte, namelijk de politieke moedeloosheid. De moeilijke marschen van Chalons naar Beaumont hadden hen daarenboven kwalijk gestemd, toen het 5^de korps den aanval der aanzienlijke Pruisische overmacht, tegen welke het niet bestand was, moest onderstaan.

Den 30^sten Augustus moest gansch het leger zich tusschen Mouzon en Carignan vereenigen; het 12^de korps bezette reeds de hoogten, die den rechteroever der Maas bestrijken. Daar bevonden zich de keizer en de maarschalk. Generaal Douay (7^de korps) welke van Stonne aanrukte, was door een zeer aanzienlijk convooi in zijnen marsch belemmerd en dit deed hem van den voorgeschreven weg afwijken. Hij trok door het dal van Raucourt en de Maas te Remilly in stede van te Villiers over, zooals de hem gegeven bevelen luidden.

Generaal Ducrot des morgens van Raucourt vertrokken zijnde, had langs een grooten omweg Carignan bereikt. Daar was hij over de Maas gerukt langs eene brug, wier smalte den marsch vertraagde.

Op dien rampzaligen dag werd generaal De Failly door eene aanzienlijke overmacht verrast en in wanorde op Mouzon teruggeworpen, waar de troepen van het 12^de korps hem niet krachtdadig konden ter hulp komen. Des avonds had men de overtuiging dat men zich voor het grootste gedeelte van het vijandelijk leger bevond, hetwelk van Stenay aanrukte. Men moest dus den marsch op Metz laten varen, en de maarschalk gaf bevel op Sedan terug te trekken. Het hoofdkwartier moest te Carignan zijn. De keizer kwam er des avonds aan. De maarschalk gaf hem kennis van 't geen er omging en drong er op aan dat hij zich naar Sedan zou begeven, hetwelk als vereenigingspunt van het leger was aangeduid.

Wij kwamen er te 11 uren aan. Men stelde alsdan den keizer voor de reis tot Mezières door te zetten. Daar zou Zijne Majesteit buiten bereik des vijands zijn en aan het hoofd van het 13^de korps, onder de bevelen van generaal Vinoy, op de hoofdstad kunnen terugtrekken. Dat echter weigerde hij; de plannen der generaals had hij niet hinderlijk willen zijn, en nu ook wilde hij, door zijn vertrek juist op het uur des gevechts, het leger niet ontmoedigen; hij wilde de gevaren en het lot der armee deelen.

Alhoewel Mouzon en Carignan op zeer korten afstand van Sedan gelegen zijn, was de gansche nacht van 30 op 31 Augustus voor de concentratie der troepen benoodigd; slechts twee wegen waren beschikbaar. Het 12^de korps, dat de achterhoede uitmaakte, onderstond gedurende gansch den marsch het vuur des vijands en hield dezen laatste krachtvol in bedwang. Slechts den 31^sten Augustus, te 10 uren des morgens, mocht het zijn bivak opslaan. Het was reeds 5 uren des avonds toen een korps Beiersche artillerie, op den linkeroever der Maas gevestigd, zijne afmattende vervolging staakte.

De vier Fransche legerkorpsen waren in dier voege geplaatst dat zij de stad omsingelden; de linkeroever der Maas bleef vrij. Het 12^de korps stond met zijn rechtervleugel op de rivier stroomopwaarts, het 7^de met zijn linkervleugel stroomafwaarts; het 1^ste en het 5^de stonden tusschen het 12^de en het 7^de. Die stelling was ongelukkig, dewijl zij aan een gedeelte van het vijandelijk leger de gelegenheid gaf, de stad langs den linkeroever om te trekken. Waarschijnlijk hoopte men, bij middel der overstrooming van het schiereiland Iges, den vijand op afstand te kunnen houden; die berekening was valsch; zij was door de nieuwe dracht der veldartillerie verijdeld. Wij hebben daarenboven bevonden, dat de vestingkanonnen van Sedan niet voldoende bevoorraad waren.

De linkeroever der Maas werd door twee Beiersche en Pruisische korpsen bezet en deze sneden ons alle hoop van terugtocht langs die zijde af; zij beschoten de stad, welke sterk door hun vuur geteisterd werd. De brug van Donchery, die op een afstand van drie kilometers ligt, was bruikbaar gebleven, en de vijand deed daar des nachts een deel van zijn leger over de rivier marcheeren. Het overige zijner armee, langs de hoogten die de Maas bestrijken, van Mouzon en Montmedy komende, had welhaast onze positiën omtrokken. Te 5 uren des morgens had de eerste aanval, aan de zijde van Bazeilles, plaats; dit punt werd door het 12^de korps met kracht verdedigd. Te 5 uren berichtte de maarschalk den keizer, dat het kanon hooger op van Sedan dommelde. Zijne Majesteit steeg te paard en, gevolgd door zijnen staf, sloeg de keizer de richting van Bazeilles in; hij ontmoette onmiddellijk den maarschalk dien men gewond van het slagveld voerde. Beide personen wisselden eenige woorden.

Onder het vuur des vijands bereikte de keizer die schitterende divisie mariniers, door generaal De Vassoigne gekommandeerd. Zijne Majesteit knoopte gedurende eenige oogenblikken een gesprek met dien generaal aan; het gevecht was hevig, want de Pruisische koninklijke garde en een korps Beieren vielen het dorp met eene hardnekkige verbittering aan. De marine-infanterie ware wellicht meesteres dezer stelling gebleven, hadde men haar geen bevel van achteruitgaan gegeven. Omtrent dit laatste zal ik verder spreken.

Na ongeveer een half uur bij deze troepen te hebben vertoefd, gaf de keizer, ten gevolge van de hageljacht houwitsers en kogels, aan de groep officiers die hem vergezelde, bevel bij een bataljon jagers te voet te vertoeven, 't welk door eenen muur beschermd, het oogenblik verbeidde in slagorde te treden. Van zijn geleide ontslagen, dat al te zeer de aandacht van den op korten afstand geplaatsten vijand tot zich trok, en daarenboven in persoon de stelling in oogenschouw willende nemen, ging de keizer nog meer vooruit. Hij was slechts vergezeld door zijn aide de-camp van dienst, en die was ik, den ordonnance-officier kapitein Hendecourt, die gedood werd, den eersten stalmeester Davilliers en dokter Corvissart. Daarna begaf zich Zijne Majesteit naar een keerpunt waar de batterijen van den kommandant Saint-Aulaire stonden. Meer dan een uur vertoefde hij daar in een hagelslag van vijandelijke kogels.

De maarschalk, te 6 uren des morgens gekwetst zijnde, had generaal Ducrot ontboden om hem het kommandement over te geven. Deze laatste meende dat de genomen schikkingen tot geen goed resultaat konden voeren. Hij zag de vijandelijke macht in de richting der hoogte van Illy immer sterker worden en wilde ten allen prijze de omtrekkende beweging, welke ons in al de gevechten zoo noodlottig was, verhinderen; tevens wilde hij de éenige aftochtslinie welke ons overbleef, die van Mezières, behouden. Om die redenen plaatste hij onmiddellijk op de hoogten van Floing, twee divisiën van het 7^de korps, wier artillerie tegenover Mezières stond. Op hetzelfde oogenblik gaf hij den kommandant van het 12^de korps bevel zijne aftochtsbeweging, geëcheloneerd bij brigaden, sterker te maken - eene beweging, welke zeer behendig en altijd strijdende werd uitgevoerd.

Het was omstreeks dien tijd dat generaal De Wimpffen - twee dagen geleden in het leger aangekomen en die het bevel over het 5^de korps dat hem toegekend was, nog niet op zich genomen had - dat generaal De Wimpffen de voorposten visiteerende, de schitterende houding van het 12^de korps (Lebrun) en dezes krachtdadigen weerstand langs de zijde van Bazeilles zag. Zulks liet hem toe aan een goeden uitslag geloof te hechten, die over het lot van het gevecht zou beslissen. Het was toen 9 uren des morgens. Generaal Ducrot had gedurende drie uren het kommando, toen generaal De Wimpffen hem een dienstbrief, geteekend door den minister van Oorlog, voorhield, krachtens welken het opperbevel in zijne handen overging indien de maarschalk buiten gevecht gesteld werd. Generaal Ducrot gaf onmiddellijk het kommando aan generaal De Wimpffen over; hij deed hem de gegeven bevelen kennen, en de redenen welke hem tot deze geleid hadden. De nieuwe opperbevelhebber hield er geen rekening van; hij zag in de beweging des vijands niets dan ruiterij-manoeuvres.

De keizer verlangde nu de verder gelegen hoogten, welke de sleutel der stelling schenen te zijn, te bereiken; hij deed zijn staf roepen en wij daalden in het groote ravijn van Givonne af, waar

[p. 171]

wij generaal Goze en zijne divisie ontmoetten. Een officier der jagers te voet, en het grieft mij zijnen naam niet te kennen, naderde Zijne Majesteit en zeide:

- Sire, ik ben in dit land geboren; ik ken het op mijn duim. Indien men het bosch der Garenne laat omtrekken, zal het leger omsingeld zijn en zich in den meest hachelijken toestand bevinden.’

‘Zijne Majesteit was op het punt een officier van zijn staf met die belangrijke inlichtingen naar den oppergeneraal te zenden, en door welke de vrees van generaal Ducrot wel bewaarheid werd, toen de keizer in den hollen weg die naar Givonne geleidt, generaal De Wimpffen ontmoette. Hij bracht hem de woorden van den officier der jagers over.

- Dat Uwe Majesteit zich niet verontruste. Binnen twee uren zal ik hen (de Pruisen) in de Maas geworpen hebben!’

Dat is letterlijk het antwoord hetwelk generaal De Wimpffen aan den keizer gaf. Generaal Castelnau, naast wien ik stond, greep mijne hand en zeide:

- Geve God dat wij het niet zijn die er in geworpen worden!’

‘Zijn voorgevoel was juist; wij voorzagen allen het dreigende van het uiterste gevaar. De plaats waar de keizer en zijn staf zich bevonden, werd op ieder oogenblik door houwitsers, die uit alle richtingen aanvlogen, doorploegd. De troepen concentreerden zich reeds in de ravijnen welke de stad omringen; de wegen die er op uitloopen, waren als versperd door treinwagens, artillerie en regimenten cavalerie. Iedereen hoopte zich tegen het vuur te beveiligen en integendeel, de meesten vielen onder zijne verwoesting.

De verandering in de bevelen, des morgens gegeven, droeg vruchten. Te 1 uur had er eene volledige wijking in het 1^ste en het 5^de korps plaats. De generaals, wierpen zich vooruit om de slagorde te herstellen. Alles was vruchteloos. De troepen weken zoo wanordelijk op Sedan terug, dat de kommandant van het 12^de korps het bevel gaf onmiddellijk de stadspoorten te sluiten. Nuttelooze voorzorg; want de soldaten klommen langs touwen en ladders, die hun van binnen toegereikt werden, tegen de wallen op.

Reeds te 11 uren des morgens had de keizer zich den toestand duidelijk gemaakt. Van 5 uren bevond hij zich in het hevigste van het gevecht, onder het kruisvuur van het mitraille. De kogels barstten rondom hem en zijn staf. Generaal De Courson en kapitein De Trécession waren zwaar, in zijne nabijheid, gekwetst. Hij moest achteruitgaan ten gevolge van het retireeren der infanterie, en vond zich als het ware tegen de muren der stad gedrongen. Toen hij te halftwaalf de stad binnenreed, waren er reeds meer dan 80,000 soldaten, in volledige verwarring, in de straten opeengehoopt. De houwitsers vielen daar in hun midden gelijk op het slagveld en richtten er dezelfde verwoestingen aan. Op de brug sprong een houwitser op twee stappen van den keizer, en sloeg twee paarden naast hem neer. Onbegrijpelijk is het dat hij dáár niet gedood werd!

De keizer begaf zich onmiddellijk bij den maarschalk, daarna wilde hij andermaal te paard stijgen; de stremming van den weg was echter zóó groot, dat hij van dit voornemen moest afzien en in de onder-prefectuur het einde van het drama verbeiden. Weldra kwamen de korpsbevelhebbers verklaren, dat hunne troepen in wanorde tot in de straten der stad teruggeslagen waren en alle tegenstand onmogelijk geworden was. Men werd het eens dat men de bloedstorting staken en de parlementaire vlag hijschen moest. Generaal Pellé, die den volgenden dag tegen de capitulatie stemde, kwam ook en richtte tot den keizer de volgende woorden, die mij nooit uit het geheugen zullen gaan:

- Sire, ik ben slechts een soldaat; ik zou Uwe Majesteit willen redden; maar op dit oogenblik kan zij niet buiten de wallen komen. Alle poging zou nutteloos zijn.

De keizer antwoordde dat hij het leven van geen enkel soldaat wilde opofferen om zijnen persoon te redden, en hij bereid was in het lot des legers te deelen. Na den generaal zeer gewetensvol ondervraagd te hebben, gelastte de keizer generaal Le Brun zich bij generaal De Wimpffen te begeven en hem aan te raden een wapenstilstand te vragen, aangezien de worsteling voortaan nutteloos was. Na een uur, een groot uur gewacht te hebben - tijdens hetwelk het getal slachtoffers in eene schrikbarende evenredigheid en onder een verdubbelend vuur, hetwelk door de Fransche artillerie zelfs niet meer beantwoord werd, was toegenomen - en geen antwoord ontvangende, nam de keizer op zich de witte vlag op het hoogst der citadel te doen hijschen. Onmiddellijk zond de koning van Pruisen een zijner aides-de-camp om de overgave der stad te vragen. De keizer, overtuigd dat als hij zich gevangen gaf, hij gunstiger voorwaarden voor het leger en voor Frankrijk bekomen zou, zond op zijne beurt een aide-de-camp aan koning Wilhelm om hem te berichten dat hij zijn degen in zijne handen overgaf.

Den volgenden dag erkende een oorlogsraad, onder voorzitterschap van generaal De Wimpffen en uit dertig generaals samengesteld, dat de capitulatie onvermijdelijk was. Slechts twee generaals stemden tegen de overgave. Het past mij niet de reden van die onthouding te onderzoeken. Ik wil enkel doen zien, omdat dit de waarheid is, dat de keizer ten eenenmale vreemd is gebleven aan de krijgskundige schikkingen, welke het leger van Chalons naar Mouzon en van Mouzon naar Sedan hebben geleid. Napoleon III, onder militair oogpunt voor de capitulatie van Sedan verantwoordelijk maken, is een ander onrecht, dewijl de maarschalk vrij in zijne bewegingen geweest is. De persoon des keizers was noodlottig aan de schipbreuk van ons leger verbonden; hij vermocht niets te doen dan te pogen de bemanning van het vaartuig te redden, wier gezagvoerder hij niet meer was. Dat deed hij toen hij te 3 uren bevel gaf de witte vlag op te steken. Een half uur later zou men zulks op bevel van dezen of genen generaal hebben gedaan; doch verscheiden duizenden soldaten meer zouden gevallen zijn.

De staatkunde, en dit is het logische gevolg der gebeurtenissen, heeft alle verantwoordelijkheid van Sedan op den keizer willen werpen, aan wien zij gewis het voordeel eener overwinning zou hebben ontzegd; doch maarschalk Mac-Mahon, wiens edele eenvoud en loyale inborst door iedereen gekend zijn, schreef in October laatstleden (1870) aan den keizer uit Pouru aux-Bois eenen brief, in welken hij zeide: “De keizer kan verzekerd zijn, dat het nooit in mijne gedachte zal komen, met het oog op eene persoonlijke verdediging, de nauwkeurigheid der feiten van welke ik in den laatsten veldtocht getuige was, te verwringen.” Die woorden strekken den hertog van Magenta tot eere en laten aan elk de verantwoordelijkheid zijner daden.’