Gedenkboek van den oorlog in 1870 en 1871

Weisenburg en de Geisberg.

VI.
Het Roode Kruis. - Tactiek der Duitschers. - Weisenburg en zijn omtrek. - Aanval der Duitschers. - Gevecht voor en in de stad. - De Geisberg. - Dood van generaal Abel Douay. - Verdere bijzonderheden omtrent het gevecht. - De generaal qui ne salue pas. - Telegram des konings aan koningin Augusta. - De inval. - Tafereelen uit het stadje Haguenau. - De openbare geest in Frankrijk en Duitschland. - Aankomst der eerste krijgsgevangenen. - Noord-Duitsche leening.

Den 22^sten April 1864 werd de zoogezegde internationale conventie van Geneve, ter hulpverleening aan gekwetsten, geteekend en door de verschillende landen aangenomen.

Voorzeker, die conventie ontstond uit een menschlievend gevoel.

Het was eene bewezen zaak, dat, hoe sterk en uitgebreid de geneeskundige hulp ook mocht ingericht zijn, deze nimmer volledig aan de behoeften, op het slagveld, kon voldoen. Hoevele ongelukkigen bezweken daar, in de ijselijkste pijnen, voordat hun eenige hulp werd toegebracht!

Gewis er bestonden particuliere en vooral godsdienstige vereenigingen; gewis de liefdezuster was eene heerlijke, prachtige en bewonderenswaardige figuur op het slagveld; maar de legers groeiden aan, de wapenen werden vernielender - ook de menschlievendheid moest zich, ja, tot in het onmetelijke uitbreiden.

De vereeniging, waarvan wij hooger spraken, nam den naam van het Roode Kruis, tot kenteeken een witten armband en eene witte vlag, beiden met dergelijk kruis aan.

De vorsten erkenden die menschlievende vereeniging, plaatsten haar onder hunne bescherming en verklaarden de hospitalen, lazaretten, ambulancen, alle zieken en gekwetsten, geneesheeren, officieren van gezondheid, verplegers en verpleegsters neutraal. Zij reikten deze hand aan de menschenvernieling, gene aan de redding!

Geene gewapende macht mocht zich aan de ambulancen, hospitalen, enz. bevinden; de wereldlijke of geestelijke verzorger, van welke natie ook, zou in volle vrijheid zijn liefdadig werk in elk leger uitoefenen; de bewoners des lands, die den gekwetste hulp verleenden, zouden geëerbiedigd en vrij blijven; elk huis, waar een gekwetste opgenomen werd, zou door beide partijen als beveiligd beschouwd worden; dat huis was vrij van inkwartiering en de bewoner werd van een deel der krijgsbelasting ontslagen, enz.

Dit waren eenige der liefdadige schikkingen, en ofschoon zij, in den loop dezes oorlogs, èn door deze, èn door gene partij meer dan eens geschonden werden; ofschoon er vele misbruiken onder het schild van het Roode Kruis binnenslopen, vele onwaardige schurken zich met dit teeken van liefdadigheid versierden; ofschoon kortom, het doel dezer instelling vaak miskend werd, blijft het eene waarheid dat de instelling veel - eindeloos veel opoffering deed ontstaan.

Van de steden breidde die instelling zich uit tot op de dorpen. Ieder bracht zijn penning, dikwijls den penning der weduwe bij, en uit alle landen togen ambulances, door moedige mannen en vrouwen vergezeld, naar het slagveld om de wonden van den ongelukkigen evenmensch te heelen.

Nederland en België brachten schatten bij. Voorwaar, 't is grootscher en roemrijker wonden te gaan heelen, dan wonden te slaan!

Wij zullen meer dan ééne gelegenheid hebben de duizendhandige liefdadigheid op het slagveld en in de ambulances na te gaan.

In een vroeger artikel hebben wij gezien, dat de Duitsche tactiek hierin bestond, den vijand door verschillende bewegingen te misleiden en de troepen, voor een oogenblik, dáár te doen verschijnen waar zij de Franschen in den waan moesten brengen dat er eene groote getalsterkte geconcentreerd was. Hierdoor moest het offensief van de zijde der Franschen belet worden, 't geen overigens - indien wij den keizer moeten gelooven in de vroeger gemelde brochure - niet kon genomen worden, uit hoofde der onvolledigheid van het leger.

Zoo werden de Duitsche troepen te Rastadt verzameld, doch al wat beschikbaar was, werd rechts en links verspreid; zij trokken wel is waar 's avonds de bosschen in, doch verschenen op andere punten en deden onderstellen dat gansch de streek met soldaten overstroomd was en de bosschen krielden van pinhelmen.

De spionnendienst was aan de zijde der Franschen minder goed ingericht dan wel aan de Duitsche zijde; de Duitsche officier kende daarenboven beter en nauwkeuriger de landstreek door de Franschen bezet, dan wel de dikwijls zorgelooze Fransche officier met den Duitschen kant bekend stond.

Het Zuid-Duitsche leger, waarover de kroonprins van Pruisen het bevel voerde, had zich reeds tusschen Landau en Zabern neergeslagen, toen men dacht dat het nog in het Zwarte Woud gelegerd was.

Dit leger bleef immer in verband met het hoogerop liggende Main-leger, onder kommando van prins Karel en het korps van generaal Steinmetz, dat ten Noorden moest opereeren.

Aan de Fransche zijde steunde maarschalk Mac-Mahon met den

[p. 43]

rechtervleugel zijns legers op Straatsburg; die stelling werd echter eenigszins gewijzigd: hij ontving bevel het 5^de legerkorps van generaal De Failly, in den omtrek van Bitche gelegerd, te benaderen.

De divisie van generaal Abel Douay bleef te Weisenburg achter tot dekking dezer beweging, en dit wordt als een misslag van de Fransche zijde beschouwd.

Maarschalk Mac-Mahon bevond zich den 4^den Augustus te Metz, ter bijwoning van eenen krijgsraad, toen de Duitsche troepen plotseling vooruitrukten en uitvoerden wat onmiddellijk bij de aankomst des konings te Mainz beslist was - namelijk het offensief te nemen.

De Duitscher had met zijn kalm en scherp oog den toestand doorpeild; in de voorposten-gevechten hadden de soldaten elkander reeds genoegzaam gewikt en gewogen; men wist wat te denken van de behandeling der chassepots; men begreep dat de mitrailleuse eigenlijk slechts in de vlakte geducht was; men zag, kortom, de aarzeling der Fransche bevelhebbers - en voorwaarts! klonk het.

Den 3^den Augustus verliet de kroonprins Spire, den 4^den Landau.

De slag van Weisenburg, dien wij nu gaan bijwonen, vernietigde al de plannen, welke men in tusschentijd te Metz aan 't smeden was....

In het noordelijk punt van den Elzas op een kilometer der grenzen ligt de Fransche ‘gedeclasseerde’ vesting Weisenburg, een stadje met ruim 5300 zielen, dat in de geschiedenis der oorlogen reeds meer dan ééne droevige plaats beslaat. Thans is het enkel met eenen muur en eene breede gracht omgeven, die echter in het warme jaargetij niet zelden zonder water is.

Weisenburg ligt op den weg van Landau; het is daar dat zich, op het Fransche grondgebied, een belangrijk spoorwegnet ontwikkelt, waardoor de stad met andere punten van den Elzas en Frankrijk in betrekking staat. De stad beheerscht de wegen op Niederbron en Bitche en het spoor dat naar Hagenau en Straatsburg leidt. Zij is, kortom, de keel langs welke men toegang bekomt ten Zuiden tot de pleinen van den Rijn, ten Westen tot de Vogeezen.

In de XIII^de eeuw was Weisenburg eene vrijstad; in 1673 lijfde Lodewijk XIV haar bij Frankrijk in; in de daarop volgende eeuw werd zij beurtelings door Duitschers en Franschen hernomen. Beiden dus toonden wel dat zij op het bezit van die plaats prijsstelden, en niet zonder reden! In 1793, toen in den Elzas, in zijne bosschen en bergpassen, zooveel woedende gevechten geleverd werden, was de kommandeerende generaal De Beauharnais gedwongen, de stad over te leveren. De Duitschers, onder het bevel van generaal Würmser, rukten er binnen - en de Conventie was zóó woedend om die overgaaf, dat zij den Franschen bevelhebber van verraad beschuldigde en ter dood veroordeelde.

Het verraad is dus traditionneel in het Fransche leger?....

De stad ligt in eene vlakte, welke door hare hopvelden, wijnbergen, eene schoone landbouwteelt en geboomte zeer schilderachtig is. Achter haar ligt eene rij hoogten, welke het dal bestrijken en juist die hoogten maken eene voortreffelijke verdediging uit.

Het voornaamste punt is de Geisberg, reeds zoo dikwijls gedrenkt met Duitsch en Fransch bloed. Op dezen top liggen eenige huizen, een molen en het met muren omgeven slot Schafenburg, hetwelk de Franschen op eene geduchte wijze benuttigd hadden.

Beneden aan den voet dier hoogte ligt het dorpje Altstadt.

Op vier kilometers ten Westen, op den weg van Bitche, vindt men den bergpas de Pigeonnier, een punt dat 800 meters boven de oppervlakte der zee en 600 boven het dal der Lauter, op welker boord Weisenburg gebouwd is, ligt.

Het terrein van Weisenburg naar de Pigeonnier leidt, op een kilometer afstand, in zachte glooiing opwaarts, waarna het plotseling zóó steil wordt, dat de weg een kronkelenden loop moet aannemen. De weg slingert door een boschachtige streek, door het woud van Mundat en dat van Katzenthal, om eindelijk op Bitche uit te komen, dat op 40 kilometers afstand van Weisenburg ligt.

De Duitschers trokken, ten einde de overzijde van de Lauter te bereiken, op vier verschillende punten door het Bienwald.

De divisie Bothmer, welke de voorhoede uitmaakte, moest Weisenburg aanvallen en deze plaats overmeesteren; te 6 uren moest zij haar bivak opbreken.

Een deel der divisie Hartmann, in vereeniging met de divisie Walther, te 4 uren opbrekende, moest Landau omtrekken en volgens aangewezen richting op Ober-Otterbach marcheeren.

De divisie cavalerie zou te 6 uren den tocht aanvangen, eene linie beschrijvende, welke over Insheim, Barbelroth, enz. ten westen van Ober-Otterbach moest uitkomen.

Het 5^de korps zou te 4 uren Billigheim verlaten en over Barbelroth en Nieder-Otterbach op Grosz-Steinfeld en Kapswyer marcheeren; het zou de voorhoede zijn, die bij St.-Remy en Waghaüsel over de Lauter zou trekken en aan de overzij der rivier voorposten uitzetten.

Het 11^de korps zou Rohrbach te 4 uren verlaten en zich door het Bienwald naar Bienwaldshütte wenden; het zou de voorhoede zijn die de Lauter moest passeeren.

Langs den straatweg naar Lauterburg zou het korps van generaal Werder opdagen en die plaats trachten te bemeesteren.

Het korps van generaal Von der Tann, te 4 uren opbrekende, moest den straatweg over Rülsheim naar Langenkaudel volgende, zich ten westen van die plaats neerslaan.

Het hoofdkwartier zou zich te Nieder-Otterbach vestigen.

Het was den 4^den Augustus een bewolkte lucht, een regenachtig weder.

Toen de kroonprins omtrent halftien op de hoogten van Schwergen plaats nam, vielen reeds de eerste schoten op Weisenburg; het was de 4^de Beiersche divisie, onder kommando van generaal Bothmer, welke het vuur opende.

Twee regimenten linietroepen, een bataljon jagers te voet, een regiment turco's en een regiment jagers te paard kampeerden des nachts buiten Weisenburg en het dorpje Altstadt. De patrouilles en éclaireurs waren van hunne verkenningstochten teruggekeerd en hadden geen spoor van den vijand ontdekt.

Is iets dergelijks wel verstaanbaar, dewijl het Pruisische leger zoo talrijk en de aanvallingslinie zoo ver uitgespreid was?

Zorgeloos was men dan ook in het Fransche kamp bezig met de soep te koken, toen plotseling, bij het krieken van den dag, een hevig vuur zich hooren liet. Als bij tooverslag verscheen de Duitsche infanterie, cavalerie en artillerie op de hoogte van Schweigen, het eerste Beiersche grensdorp.

Onbeschrijfbaar was de opschudding, welke die plotselinge verschijning in het kamp teweegbracht. Zoo snel als de bliksem neerschiet, zoo snel doorliep het alarm gansch de legerplaats. De soldaten wierpen neer wat zij in de hand hadden, stieten om wat hun den weg versperde, grepen naar het geweer en sprongen als wanhopig vooruit om het vuur aan te vangen.

Reeds waren er Duitsche bommen op het stadje gevallen en de rook- en vlammenzuilen, welke boven de daken opstegen, bewezen dat de brand daar reeds uitgebarsten was. De Duitsche artillerie zaaide om dus te spreken, bommen en houwitsers in de Fransche gelederen, die als razend weerstand boden. De turco's, die wilde kinderen der woestijn, vochten als leeuwen en met eene ongelooflijke verachting des doods.

Heldhaftig was voorwaar de verdediging; doch machteloos waren alle pogingen tegen de vaste en krachtvolle houding der Duitsche troepen. De Beieren vooral waren onverschrokken; zij wilden den Pruisen toonen wat hun Werder-geweer vermocht, en voorwaar! zij bewezen niet alleen dat het geweer voortreffelijk, maar nog dat het aan kundige handen toevertrouwd was.

‘Er op los, Beieren!’ weerklonk het gedurig. Dwars door de wijnbergen heen, waar de turco's hun een razenden tegenstand boden, bereikten zij den muur van Weisenburg en wilden stoutweg de beklimming wagen; doch de Franschen openden een zoo hevig vuur, dat zij voor het oogenblik van die onderneming moesten afzien.

Men kon den wal zelfs niet benaderen.

Een half dozijn Beiersche jagers drongen echter voorwaarts, doch werden welhaast, voor het oog hunner kameraden, letterlijk in stukken gehakt.

Het artillerie-vuur op Weisenburg hield aan.

De kommandant van het 5^de Pruisische legerkorps had nauwelijks vernomen dat de Beiersche divisie voor Weisenburg in gevecht was, of hij zond den wakkeren generaal Von Kirchbach met een aanzienlijk getal hulptroepen af.

[p. 44]

Het slot Schafenburg na de bestorming op 4 Augustus 1870.

Te 12 uren grepen de Pruisische en Beiersche bataljons de stad aan; de gebarricadeerde poorten waren neergeschoten. Het was 1 uur toen onder een luid hoezee, dat een oogenblik als een donder opsteeg, de Duitschers de stad binnendrongen.

Daar, in de straten, ving een allerhevigst gevecht aan. Vensters en deuren braakten vuur op de invallende troepen. De bewoners grepen het geweer en verdedigden hunne haardstede, hun vaderland. De vrouwen en kinderen mengden zich tusschen de vechtenden. De turco's toonden ook dáár met welke verwoedheid die Afrikanen weten te strijden. Alle pogingen waren echter tevergeefs.

Weisenburg, dat op verschillende plaatsen in brand stond, welks straten met bloed waren bemorst, welks huizen als doorkerfd waren - Weisenburg viel, de moedige bezetting werd gevangen genomen en de Duitschers hadden den eersten voet grond, de eerste stelling op Frankrijks bodem overmeesterd.

Legerplaats der zwaargewonden te Sulz.

Na de inneming der stad hadden de Franschen in de richting der hoogten de vlucht genomen. Sommigen zochten nu eene schuilplaats hier in een huis, daar in eene kerk, ginds achter muren. De turco's waren in de hopvelden getogen en daar, in die soort van hinderlaag, door de Beiersche infanterie vervolgd, verkochten zij hun leven aan den hoogsten prijs.

De hopstaken en ranken hinderden hen soms in het aanleggen; velen wierpen dan ook de geweren weg, grepen het dolkmes en als tijgers, met vlammend oog en onder een onverstaanbaar gebrul, sprongen zij op de Beieren toe en vochten lijf om lijf; doch evenals vóór de bestorming der stad hielden de Beieren stand.

Het zwaarste werk moest nog volbracht worden.

De hooger gemelde kommandant van het Pruisische legerkorps

[p. 45]

Aankomst van Fransche krijgsgevangenen te Berlijn, op 9 Augustus 1870.

[p. 46]

had, bij het bericht van het gevecht der Beieren, generaal Von Voigts-Rhetz tegen Altstadt en van deze plaats tegen den Geisberg doen optrekken, welke hoogte op eene geduchte wijze door de Franschen versterkt was. Daar stonden het 1^ste regiment turco's, het 5^de en 10^de regiment linietroepen, drie batterijen en eene batterij mitrailleuses.

Beneden geslagen, niettegenstaande een waarlijk heldhaftigen kamp, maar overmand, waren de Franschen, zooals wij zeiden, naar de hoogten getrokken en hadden zelfs hunne kanonnen kunnen meevoeren.

Het was ruim 12 uren toen verschillende Duitsche korpsen, langs verschillende zijden, tegen die geduchte stelling oprukten. De Duitschers vingen de opklimming der hoogten met eene ongelooflijke vastberadenheid aan, welke door hun eerste voordeel gewis nog aanzienlijk vergroot werd.

Het 7^de regiment koninklijke Pruisische grenadiers en het 58^ste regiment infanterie maakten de stormkolonne uit. De grenadiers togen voorop. Het was een plechtig, een ontzagwekkend oogenblik. De trommels klonken, de oude Pruisische kreet Hoch lebe der König! werd aangeheven, en voorwaarts! ging het door den kogelregen heen, om de zwart-witte vaan op den trotschen, in vlammen en rook gehulden, Geisberg te planten.

Hevig donderde het kanon van dit standpunt. De mitrailleuse, die ‘lieve demoiselles’ zooals de Fransche spotgeest ze noemt, openden op reeds aanzienlijken afstand het vuur; doch, zij ten minste, brachten niet veel nadeel toe.

Gelukkig had een granaat de mitrailleuse-batterij in wanorde geslagen; de helsche machine had slechts drie schoten gelost.

Trouwens wat viel, mocht vallen: de overblijvenden gunden den gevallen strijder geen oogopslag. Vast, hardnekkig, onverzettelijk marcheerden zij vooruit en losten geen schot voordat zij boven op de hoogte gekomen waren.

De helling des bergs was met dooden bezaaid; de slachting onder de officieren was aanzienlijk. De grenadiers telden onder dezen tien dooden en twaalf gewonden; het 58^ste vijf dooden en tien gewonden.

Te halfeen nam het 7^de regiment grenadiers den eersten hof en een half uur later het daarachter gelegen slot Schafenburg stormenderhand in. Te halfeen veroverde het 5^de bataljon van het 1^ste reg. jagers een Fransch kanon, dat op de helling des bergs stond.

De Fransche troepen waren wanhopig. Generaal Douay was bij de bestorming van den berg gesneuveld; de dooden waren ontelbaar; de stelling was verloren - de vreemdeling toog, over die bloedige verwoesting heen, het vaderland binnen.....

Nog waagden de troepen een aanvallenden terugkeer. Het was halftwee. De poging was nutteloos en de aftocht ving aan, onder het voortdurend artillerie-vuur en eindelijk onder de vervolging eener, door de overwinning nog meer aangewakkerde, cavalerie.

Te halftwee reed de kroonprins van Pruisen door het veroverde Altstadt, om het gevecht op den Geisberg van naderbij gade te slaan. Met een stormachtigen jubel werd hij door de troepen ontvangen.

Het hoofdkwartier vestigde zich voor dien nacht in de nabijheid der veroverde stad, te Schweighofen.

Het Fransche rapport over de neerlaag te Weisenburg was kort; maar het was niettemin zeer welsprekend, en wat niet altijd met legerrapporten het geval is - het was waar.

Volgens het rapport meldde, waren de troepen, na het verlies hunner stelling, naar den hooger beschreven bergpas, de Pigeonnier, die de linie van Bitche bestrijkt, teruggetrokken. Zij hadden slechts één stuk geschut verloren.

Le Courrier du Bas-Rhin deelde, onder dagteekening van 5 Augustus, eenige bijzonderheden over het gevecht mede, dat onder een voor den Franschen soldaat nadeeligen indruk - de verrassing - begonnen was. Het eindigde met eene neerlaag ten gevolge der Duitsche overmacht. Beide punten kunnen niet betwist worden. Bij voldoend getal zouden de Duitsche troepen waarschijnlijk, in aanmerking genomen de Fransche stelling, op geen zoo gunstig resultaat geboogd hebben.

Laat een oogenblik het woord aan het dagblad:

‘Onze soldaten verscholen zich achter de hoeven bij Weisenburg, maar welhaast verjoeg hen het kanon uit die positiën. Zij werden door het immer aangroeiend getal Duitschers verpletterd, die wel 80- a 100,000 man sterk waren. De turco's vochten als leeuwen; zij chargeerden den vijand met de bajonet; doch zij werden - gemitrailleerd.

De beide linie-regimenten legden ook wonderen van dapperheid aan den dag; officiers en soldaten werden wreed beproefd. Nog werden onze soldaten door eene verschrikkelijke tijding getroffen; generaal Douay werd door eenen houwitser gedood en generaal Montmartre was gewond.... De Duitschers richtten voortdurend hunne talrijke kanonnen op onze troepen. Alles wat onder bereik van hun geschut viel, werd in brand geschoten.....

Gedurende het gevecht arriveerde langs den spoorweg een Fransch detachement linietroepen, dat zich met zijn regiment moest vereenigen. Het wist niet wat er plaats had. De trein houdt te Hunspach stil. Onze soldaten stijgen af, laden hunne geweren en werpen zich in den strijd.... (Dat was de eenige hulp die generaal Douay ontving.)

Twee uren heeft die worsteling van een tegen tien geduurd. De Franschen trokken door het woud en de wijngaarden af, eene laatste maal door het vijandelijk schrootvuur vervolgd.

De turco's hadden reeds acht kanonnen bemachtigd, welke hun echter later weer, na een verbitterd en vernielend gevecht, werden ontnomen, maar in hetwelk zij een Pruisisch regiment tot op de helft uitroeiden. Men heeft den tijd niet gehad de wapens en tenten op te ruimen. De gekwetsten zijn grootendeels op het slagveld blijven liggen.....’

Tusschen al de berichten van den oorlog, zijn die der landweermannen niet zelden de belangwekkendste.

Een dezer doet ons als volgt den gang van het gevecht te Weisenburg kennen.

Na verteld te hebben, hoe het voorpostengevecht, dat de Beieren, onder kommando van generaal Bothmer, aanvingen, tot onder den muur der stad werd voortgezet, haalt hij vrij trotsch aan dat de Beieren hun dapperen krijgsmakker, den Pruis wilden toonen, dat zij óók wisten te overwinnen of te sterven, en welhaast met doodsverachting de verdedigers der stad tot in de straten terugdreven.

Reeds dachten zij dat het dagwerk voleindigd was, toen nieuwe Fransche troepen opdaagden, en de slachting, die reeds zoo bloedig voor de Beieren was geweest, opnieuw aanving. De kans bleef twijfelachtig; doch gelukkig naderde er hulp. Het kanongedonder had de aandacht van het 5^de Pruisische legerkorps opgewekt en ‘Er op los!’ schreeuwden de Sileziërs: ‘er op los! de Beieren moeten geholpen worden; zij moeten weten dat zij op ons kunnen vertrouwen?’

Onder het bulderen van het kanon snelden zij vooruit.

Generaal Von Kirchbach viel met veel onstuimigheid op de rechterflank des vijands en deze hierdoor afgeleid wordende, kregen de Beieren ruimte. De Pruisen moesten tot aan de borst door het water waden, om tot het aangeduide punt te geraken; maar welhaast ook bestormden de Sileziërs, het 2^de regiment, de Zuiderpoort.

Op de sommatie van majoor Middelstadt zich over te geven, wuifde een officier met een witten doek en het bataljon legde de wapens neer. Doch de stad was nog niet overmeesterd. Alle openingen, huizen en schuilhoeken braakten vuur. Vooral de turco's vuurden onvermoeid.

‘De laatsten,’ schrijft de landweerman, ‘toonden wat verraderlijk volk zij zijn. Bij ieder salvo vielen zij op den grond en hielden zich dood. Rukten onze dappere soldaten voort, dan sprongen zij achter hunne hielen weer recht, plunderden en doodden de gekwetsten en schoten verraderlijk onze troepen in den rug.

Nauwelijks hadden de Pruisen en Beieren dit bemerkt, of de gekwetsten en schijnbaar gekwetsten werden zonder genade afgemaakt, ten einde alzoo hunne eigen gewonden in veiligheid te stellen.’

De stad was van vijanden gezuiverd, doch ginds verhief zich haar meester, de Geisberg. Daar hielden de Franschen stand. In de

[p. 47]

tuinen, langs die hoogte, stonden de turco's en zouaven. Verschansingen werden er met spoed opgeworpen. Onder den kreet van: ‘Er op los, Pruisen! hoezee voor koning Wilhelm!’ ging het 7^de grenadier-regiment en het 58^ste Silezische tegen de steile hoogte op. Het 5^de jager-regiment deed de Afrikanen wijken. Ook de Beieren waren weer daar.

Boven op den Geisberg staat een slot, met steenen muren, Schafenburg geheeten, dat de Franschen met kanonnen hadden voorzien en kloekmoedig verdedigden. Het kartetsen-vuur, dat zij op de aanrukkende Duitschers richtten, was buitengewoon hevig; maar toch werd de stelling bemachtigd en een stuk kanon bemeesterd.

En als gekruid toemaatje voegt de landweerman er bij:

‘De verbittering der Duitschers was, ten gevolge der verraderlijke handelwijs van de turco's en de vijandelijke stemming der Weisenburgers, die uit hunne vensters op hen hadden geschoten, ten top gestegen. Alles wat de wapens droeg, werd ongenadig neergehakt.’

De verliezen der grenadiers waren ontzettend groot. ‘Van mijn bataljon alleen,’ zegt een bevelhebber, ‘werden drie kapiteins gedood en de drie bataljons-opperhoofden alle, deze meer gene minder, gewond.’

Hoe het zij, de kalme en vaste beklimming van den Geisberg door de Duitsche troepen, hoe hevig ook beschoten, was een wapenfeit, dat zelfs bij de Franschen de bewondering in hooge mate gaande maakte. ‘Zij zongen zelfs en schreeuwden hoezee! onder het moorddadig opwaartsklimmen!’ zoo schreef een Fransch soldaat. De Fransche officieren bewonderden niet alleen de koelbloedigheid der Duitschers; maar hunne orde, hunne krijgstucht - en de doorzichtigsten verborgen nu reeds hunne vrees niet, wat zij van dergelijke keurbenden te duchten hadden.

Het was op de hoogten dat generaal Douay sneuvelde; een houwitser sloeg zijn been stuk en de dood volgde schier onmiddellijk.

Douay was een der jongste divisie-generaals; hij telde slechts twee en vijftig jaren. Als eenvoudig soldaat begon hij zijne loopbaan; eene dergelijke opklimming wordt door den soldaat nimmer vergeten. Ook werd Douay door de zijnen vergood. Hem zou men tot het uiterste punt der wereld gevolgd zijn. Hij was voor den soldaat niet alleen een degen - hij was eene vlag.

Ook het uiterlijk van dien generaal nam gunstig in. Zijne gelaatstrekken waren regelmatig, vol uitdrukking; het voorhoofd was glad en verheven. Geheel dat wezen kenmerkte openhartigheid, geest en iets welwillends, gemengd met een glimp van ironie in het oog en om de lippen.

In het gevecht werd dit gelaat als bezield, doch inwendig heerschte altijd de kalmte, de koelbloedigheid. Deze was oppermachtig in hem.

De soldaat vertelde immer eene bijzonderheid opzichtens generaal Douay; hij is een der weinige officieren, qui ne saluent pas; zoo noemt men die onwillekeurige, die zenuwachtige beweging met het hoofd, welke de dapperste niet ten eenenmale bedwingen kan, als een kogel hem langs het oor schuifelt.

Pelissier, zegt de soldaat, groette verticalement en Bugeaud horizontalement; maar Douay groette in 't geheel niet. De kogel, dien hij in de Krim, waar hij een der eersten den Malakoff besteeg, in Italië en Mexico, geweigerd had te groeten, deed hem op den Geisberg zelfs knielen....

Generaal Abel Douay had als een voorgevoel dat de veldtocht hem noodlottig zijn zou. ‘Deze veldtocht,’ zeide hij aan zijne vrienden, ‘zal de laatste zijn.’ Hij gaf eenige wapens tot aandenken aan zijne kameraden, en toen hij te Haguenau was aangekomen, deed hij zijn laatsten wil kennen en stelde zijne vrouw en kinderen onder de bescherming van kardinaal Mathieu. Zijn voorgevoel had hem niet misleid.

De laatste oogenblikken van generaal Douay zijn op gansch verschillende wijze verhaald. Hierin is men het echter eens, en een ooggetuige, een officier, verklaart het verder in dit hoofdstuk, dat de generaal in persoon, de blanke sabel in de vuist, den vijand te keer ging.

Een Fransch blad vertelt deze episode wel wat.... theatraal, dat is, zoo wat volgens de Fransche mode.

De meeste der opgaven schijnen ons toe met een zeker schouwburg-effect geschreven te zijn. Hier reed de generaal stapvoets den heuvel af, schoot aan den voet van de hoogte zijn paard dood en ging alléén een anderen heuvel op, waar het schroot en de houwitsers woedden. Toen zijne wijkende soldaten hem vroegen, waar hij heenging, zou hij geantwoord hebben: ‘naar den vijand!’ Een houwitserscherf sloeg hem neer.

Volgens een ander verhaal had men reeds vijf- of zesmaal den aftocht geblazen en de turco's (waarvan er zich reeds vroeger verscheidenen op in den aanvang veroverde kanonnen hadden laten doodslaan), wilden niet retireeren. Generaal Douay wilde in persoon eene laatste poging aanwenden en beproeven of zij beter naar de stem des generaals dan wel naar het signaal der trompet zouden luisteren. Onder een hagelslag kogels en mitraille snelde hij ter plaatse en riep: ‘Achteruit, beste jongens, achteruit!’ De Afrikanen wendden zelfs het hoofd niet om en de generaal viel op het slagveld.

De tafereelen verschillen hemelsbreed; nog andere beschrijvingen werden ons meegedeeld.

De geschiedschrijver zal later tusschen de verschillende opgaven kunnen kiezen, indien de stellige waarheid niet aan het licht komt, hoedanig hij generaal Douay op de hoogten van den Geisberg wil doen sneuvelen, en het welwillend nageslacht zal, in elk geval, altijd.... gelooven.

De Duitschers erkenden algemeen, dat de Franschen met een onbeschrijflijken moed hadden gestreden. Een Fransch correspondent verhaalt daaromtrent den volgenden trek, die, waar of niet, zeer kenmerkend is en in allen gevalle zeer wel passen zou op het als zoo ridderlijk voorgesteld karakter van den kroonprins van Pruisen:

‘Ik zag,’ zegt de briefschrijver, ‘ongeveer tweehonderd man (krijgsgevangenen), bijna alle gewond; zij defileerden met opgeheven hoofd. Men zag dat die soldaten zich niets te verwijten hadden, en zij beschouwden met spijt en razernij die Pruisische uniformen, welke op dit oogenblik door gansch Duitschland gedragen worden....

Generaal Von Bittenfeld, drie stafofficieren en een kolonel, die aan zijne zijde plaats genomen hadden, beschouwden die soldaten met kouden blik. Plotseling werden de gelederen geopend: de prins van Pruisen kwam ter plaatse. Hij ontdekte het hoofd en zich tot generaal Von Bittenfeld wendende, zeide hij:

- Heeren, begroet den moed. Nooit heb ik meer dapperheid aan den dag zien leggen, dan door deze soldaten.’

Des avonds was het nieuws der neerlaag door gansch den omtrek verspreid; de telegraaf had het overigens aan een groot deel van Europa verkondigd. Koning Wilhelm zond het volgende telegram aan koningin Augusta:

‘Onder de oogen van Fritz hebben wij vandaag eene schitterende, maar bloedige overwinning behaald, door stormenderhand Weisenburg en den achter deze stelling gelegen Geisberg in te nemen. Ons 5^de en 11^de korps en het 2^de Beiersche legerkorps hebben deel aan het gevecht genomen; 500 niet gekwetste gevangenen, een kanon en de kampementsbenoodigdheden vielen in onze handen. De divisie-generaal Douay is gedood. Onze generaal Von Kirchbach is licht gekwetst. Mijn regiment en het 58^ste hebben veel geleden. God zij geprezen voor dit eerste en roemrijke wapenfeit. Dat Hij ons in het toekomende bijsta.

Mainz, 4 Augustus.

wilhelm.’

De verliezen der Duitschers werden op 76 officieren en ongeveer 1300 soldaten geschat; die der Franschen zijn nooit juist gekend geweest, dewijl zij een gedeelte hunner gekwetsten bij hunnen aftocht konden wegvoeren.

De overwinning van Weisenburg opende voor het Duitsche leger den Elzas, den spoorweg van Landau door Haguenau op Straatsburg en Bale, met vertakking door Saarguemines en Metz. Verder twee wegen van Landau op Straatsburg, een weg, dwars door de Vogeezen, op Luneville en Nancy, een vierden naar de bergengte van Zabern leidende - kortom, Frankrijk lag voor de Duitsche legers open.

Nauwelijks donderde het kanon, of landlieden in den omtrek verlieten huis en erf, om datgene te redden wat er te redden viel.

[p. 48]

Sommigen namen de wijk naar de Zwitsersche grenzen, anderen gingen landwaarts in; doch toen de tijding der neerlaag zich verspreidde, werd die vlucht schier algemeen.

Haguenau was voor velen eene eerste schuilplaats. In den vooravond zag men daar lange treinen, met meubels en voorraad beladen wagens, bespannen met ossen en paarden, aankomen. Weenende vrouwen en kinderen, mannen en grijsaards van beider geslacht, vergezelden het dikwijls armoedige huisraad en het geredde vee.

Die arme menschen hebben hunne vreedzame huizen verlaten; zij hebben hunne dorpen, waar zij rustig en ongestoord, naast de graven hunner dierbaren - het verledene - en met het hoopvolle oog op hunne kinderen - het toekomende - leefden, beiden vaarwel gezeid, wel vreezende dat zij hun eigendom nimmermeer zouden begroeten; want, voegden zij er bij, gansch de landstreek staat in brand.

De mannen omknelden hier en ginds het geweer en zwoeren haat aan den Duitscher. Neen, het kon niet lang duren of dezelfde Elzasser boer zou, gewapend met zijn fusiek, de bergen ingaan en zich wreken over het verstoren zijner rust en zijns eigendoms, op elken pinhelm dien hij ontmoeten zou!

Welhaast kwamen de vluchtende soldaten te Haguenau aan. Zij waren afgebeuld, gebroken. In vier en twintig uren hadden die ongelukkigen niet gegeten. Velen waren in den omtrek van Haguenau gevallen en hunne kameraden hadden de kracht niet meer hen op te nemen en met zich te voeren.

Fransche krijgsgevangenen aan het spoorwegstation te Munchen, op 10 Augustus 1870.

Het gezicht van die verhakkelde, uitgeputte en mismoedige groepen bracht een smartelijken indruk op de bewoners teweeg. Hier ging er een blootshoofds, of met een met bloed doorweekten doek om het hoofd gebonden - het was een oude soldaat, met een aantal militaire medailles op de borst; daar liep er een blootsvoets met verscheurde uniform, met tot franjes afhangende galon; ginds strompelde er een voort, leunend op zijn geweer. Allen waren beslijkt, bemorst, bebloed, gehavend - deerniswaardig inderdaad!

Een turco klemt de sabel van zijnen kapitein aan het hart en kust hem somtijds; een andere Afrikaan stapt met doorstoken arm zwijgend voort. Verder in de groepen weent een jonge turco, omdat al zijne vrienden, zijne broeders, die verre uit de woestijn geroepen waren, om hier voor eene vreemde, door hen niet begrepen zaak te sterven - omdat allen, snikte hij, dood waren.....

Te elf uren kwamen de wagens met gekwetsten aan. Het schouwspel van zooveel ongelukkigen werd nog smartelijker, nog zielroerender door den nacht, het roode licht der lantaarns, het heen en weer snellen der bewoners die hulp zochten of aanbrachten, door de geneesheeren die lichamelijke, door de priesters die geestelijke zorg verleenden.

‘Te middernacht,’ zegt de correspondent van een Fransch blad, ‘zie ik in de straten nog Zusters van Liefde rondloopen, overal hulp zoekende en zich met eenen ijver, die boven allen lof verheven is, aan het lot der ongelukkigen toewijdende....’

Te 1 uur des nachts trommelde men alarm in Haguenau. Men riep de pompiers op; zij moesten den weg volgen, langs waar de vluchtenden gekomen waren, de gekwetsten en afgebeulden opzoeken en de dooden begraven.

Te Parijs verwekte de neerlaag te Weisenburg een onbeschrijfelijken indruk. Men wilde, men kon geen geloof aan de tijding hechten. Hoe! het Fransche leger, dat voor onverwinnelijk gehouden werd, dat enkel eene promenade militaire zou doen, zou daarin door de Duitschers verhinderd zijn! Meer dan dat, de Duitschers hadden den voet op Franschen grond gezet en dezen alzoo ontheiligd!

Wel is waar had men, tot zelfs in de hooge kringen, als vas-

[p. 49]

Het 11^de Noord-Duitsche bataljon jagers bij Wörth, op 6 Augustus 1870.

Gevangenneming van turco's door Noord-Duitsche jagers bij Wörth, op 6 Augustus 1870.

[p. 50]

ten stelregel aangenomen dat één Franschman tien Duitschers waard was; doch Weisenburg scheen dit tot eene onwaarheid te maken, tenzij er geene andere redenen voor de neerlaag werden aangegeven.

Moeilijk was iets dergelijks te vinden, want de stelling der Franschen was voorzeker allergunstigst. Men vond dus niets natuurlijker dan de cijfers langs de Pruisische zijde immer te vergrooten, en welhaast had men op de boulevards, in die dicht saamgepakte, woelige en koortsachtige menigte, de verhouding op dertig en vijftig tegen één gebracht.

Tegenover dertig zelfs is voorwaar geen sterveling ter wereld gehouden te kunnen vechten....

Daarbij het woord revanche, zoo spoedig op de lippen van het Fransche volk brandend, werd uitgesproken. Weisenburg was een gering voordeel geweest door de Duitschers behaald, ja, maar de weerwraak zou komen! Maarschalk Mac-Mahon, le chevalier sans peur, de ridder zonder vrees, zou ditmaal dáár zijn, en de aloude Fransche roem zou op eene geduchte wijze worden gehandhaafd!

Voorwaar, het volk had zijnen wreker voortreffelijk gekozen.

Middelerwijl moest de menigte wel iets vinden, om eene onmiddellijke weerwraak tegen de Duitschers uit te oefenen; men viel, sterk door de verklaring van getuigen, dat een bediende van het wisselkantoor Leon en Dreher, op den hoek der Rue Richelieu gevestigd, buiten getreden was en met een dagblad wuivend zou geroepen hebben: ‘leve Pruisen, de Franschen zijn afgeklopt!’ dit kantoor met steenen aan.

Werden die woorden later dan ook door den beschuldigde geloochend, toch gaven zij aanleiding tot eene manifestatie, die minstens dertig a veertig duizend personen ter plaatse deed bijeenstroomen.

- ‘Weg met den Pruis! Wij moeten hem geeselen!’ huilden duizenden monden.

De politie trad het kantoor binnen en op dezer verzoek werden de vensters met de ijzeren blinden gesloten.

Een tamelijk kinderachtig geval gaf den woelgeesten eene voor het kantoor zeer gelukkige afleiding.

Er is zoo weinig noodig om den zoo beweegbaren en spelenden geest van het Parijsche volk, altijd driftig naar iets nieuws, van dit naar dat punt te doen overslaan.

Juist reed een char-à-bancs, met drie graatmagere paarden bespannen, in de richting der Madeleine. Het rijtuig was als met woelige mobiele gardes overladen. Op den bok zat een dezer gardes met een pop in de hand, en die pop met een ketting vastgemaakt, droeg de uniform van Pruisisch generaal en was het min of meer gelijkend afbeeldsel van koning Wilhelm.

Wat had men nog te vreezen van dien, als zoo geducht voorgestelden veldheer, die reeds door een moblot als een aap geketend, op een kreupel rijtuig, door nog kreupeler paarden bespannen, over de boulevards van Parijs werd gevoerd?....

- ‘Bravo! bravo!’ riep men alom en het volk zou juichend het rijtuig zijn opgevolgd, ware het niet dat de stokmagere rossen, ten gevolge van een aanval van schrik, wat meer veerkracht in de pooten hadden gekregen.

Men keerde nog een oogenblik naar het wisselkantoor terug, wierp nog eenige steenen tegen den gevel en juichte over den geestigen inval van een der aanwezigen, die het volgende volksdecreet op de gesloten vensters schreef:

Gesloten om reden van beleediging, Frankrijk aangedaan.
Bevel des volks.
Zal eerst na de inneming van Berlijn heropend worden.

Dan stormde het volk naar het huis n^o. 97, in de rue Richelieu, waar een Duitscher, de heer Hirsch, gevestigd was. Ook daar schreef men neer:

Gesloten tot na de inneming van Berlijn.

Ter zijde las men:

Artikel 77: Dood aan de verraders!

Bij gemis van straatsteenen, bombardeerde men den gevel met koperstukken, en men eischte de aanhouding van die Duitschers, die men als verspieders en verraders beschouwde. De politie kweet zich echter van haren plicht en beschermde ten minste daar onschuldigen, die, misschien meer dan wie ook, de uitbarsting van den oorlog hadden betreurd.

De taal der dagbladen was echt vaderlandlievend; zij vergaten hun pennestrijd tegen het opper-commandement, hetwelk geweigerd had hunne correspondenten in het leger toe te laten, en boezemden der natie de verzekering in dat Frankrijks eer zou gewroken worden.

La France zeide met veel kalmte en helderheid van doorzicht: ‘Wij hebben nooit in den waan verkeerd, enkel en alleen overwinningen te zullen moeten opteekenen; doch wij vragen hoe het komt dat eene enkele divisie, op een zoo geringen afstand van Straatsburg zoolang op een afgezonderd standpunt en van hulp beroofd, is kunnen blijven?’

In Duitschland had de overwinning van Weisenburg de geestdrift ten top gevoerd. In de verschillende steden volgden de manifestatiën elkander, deze al schitterender dan gene. Het nawee, de rouw in honderden huisgezinnen, zou later komen; immers in de plooien van den mantel der zegepraal waren de namen der dierbare gesneuvelden nog verborgen!

De eerste krijgsgevangenen werden den 5^den Augustus te Frankfort aangevoerd. Duizenden toeschouwers waren aan het station van den Main- en Neckar-spoorweg saamgestroomd om die als zoo verschrikkelijk, zoo duivelachtig afgeschilderde turco's in hun schilderachtig costuum en met hunne gebronsde aangezichten te zien. Het overgroot getal der krijgsgevangenen waren echter slechts linie-infanteristen, ‘roôbroeken’ en eenige huzaren, in blauwe uniform met witte brandebourgs. Ook Berlijn, ook Munchen zagen welhaast de eerste levende tropeeën van den oorlog aanvoeren; doch zij zagen de begravers der dooden niet - dien, zwaren prijs tegen welken dit alles gekocht werd.

Den 3^den en 4^den Augustus had men in Duitschland ongeveer 63,300,000 thaler ingeschreven voor de leening van den Noord-Duitschen Bond, een feit dat voorzeker in de omstandigheden, welke men beleefde, niet van belang ontbloot mag geacht worden.