De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 357]

Hoofdstuk 26
Voorst, Twello (Teuge)

Inleiding

De burgerlijke gemeente Voorst omvatte in 1848 - bij een oppervlakte van 122 vierkante kilometer - de dorpen Voorst, Nijbroek, Terwolde, Twello en Wilp, alsmede de buurtschappen Aardenbroek, Appen, Gietel, Klarenbeek, Noord-Empe, Otterbroek en Teuge. Er stonden 940 huizen, bewoond door 1285 huisgezinnen, uitmakende een bevolking van 8020 inwoners die voor het merendeel hun bestaan vonden in de landbouw. ‘Ook heeft men in deze gemeente’ - namelijk in het dorp Voorst - ‘een-en kopermolen, die met twee machines werkt...’. De plaats omvatte vijf Hervormde gemeenten - ieder met een eigen kerkgebouw, namelijk in de vijf genoemde dorpen. De Hervormden waren circa 5900 in getal, de Rooms-Katholieken ongeveer 2020.¹ De volkstelling van het jaar 1849 noemt 21 Afgescheidenen; dit aantal lijkt ons te laag, daar de statistiek van het jaar 1851 voor de Afgescheiden gemeente te Twello 70 zielen vermeldt en voor het jaar 1856 meer dan 100.²

Het geografische gebied dat in dit hoofdstuk voor onze aandacht komt, is uitgebreid. We zullen namelijk behandelen de Afgescheiden gemeente in het dorp Voorst - deze bestond slechts van 1836-1841; zij had, wat de vervolging en de woonplaats van haar leden betreft een uitloper naar Empe, burgerlijke gemeente Brummen. In de tweede plaats: de Afgescheiden gemeente te Twello, die vermoedelijk in 1837 werd geïnstitueerd, haar kerkgebouw stichtte in de buurtschap Teuge en later ook wel die te Teuge werd genoemd. Deze gemeente voegde zich in 1892 niet bij het verband van de Gereformeerde kerken in Nederland maar bij dat van de Christelijke Gereformeerde kerk. Zij ging in 1968 op in de Christelijke Gereformeerde kerk te Apeldoorn-Oost. Als de gemeente te Voorst begin 1841 teniet gaat, zoals we zullen zien, kan niet worden gezegd dat de rest van haar leden wordt opgenomen door die te Twello. Over het kerkelijke lot van haar weinige leden is nagenoeg niets bekend. Wèl weten we dat het gebied Twello-Empe wat de Afscheiding betreft, na 1849 meer is gericht op het nabije Zutphen - er lag ter plaatse een schipbrug over de IJssel - dan op de oostelijke Veluwe-rand. In de notulen van de kerkeraad van de C.A.G.K. te Zutphen van 1857 vinden we bijvoorbeeld dat huisbezoek zal worden gedaan in de ‘buitenwijken’ ten westen van de IJssel, te weten in Brummen, Empe, Voorst en Voorstonden.³

1 Van der Aa XI (1848) 854-855.

2 Bijlage II.

3 Hoofdst.19, par.5 met noot 44.

1. Archief Hervormde gemeente te Voorst⁴

In de notulen van de kerkeraad van deze gemeente vinden we onder het jaar 1837 het volgende vermeld.

4 Bewaard GA Zutphen; in deze paragraaf citeren we uit Inv.no. 1. ‘Notulen kerkeraad 1830-1908’.

[p. 358]

‘Buitengewone Kerkeraadsvergadering - alle leden tegenwoordig.
Op den 10 April dezes jaars is in eene wettige vergadering des kerkeraads verschenen Gerrit Jan Jansen te kennen gevende, dat hij vrijwillig de afscheiding begeerde van het Hervormde Kerkgenootschap. Nadat de kerkeraad bij monde van den Predikant gemeiden Gerrit Jan Jansen het onnoodige en het ongerijmde, en niet minder het schuldige van zoodanige afscheiding had aangetoond, vele, ja alle zijne ingebragte bedenkingen tegen formulieren en gezangen en Synodale besluiten wederlegd; en ten laatste alles in den geest der zachtmoedigheid beproefd te hebben, om hem voor als nog zijne te doene keuze te ontraden, heeft hij duidelijk verklaard, daarin te willen volharden, 't Gene bij deze behoorlijk wordt genotuleerd volgens Synodaal Besluit van den 14 July 1836.
A(braham) Faure Beekman
...’⁵

We vinden G.J. Jansen in het ledenregister van de C.A.G.K. te Twello.

5 Onleesbaar.

2. Archief Hervormde gemeente te Twello

Het lidmatenregister⁶ vermeldt dat Hendrik Bruins - men zie voor hem hierna - 23 april 1824 werd ‘aangenomen’ en 10 oktober 1827 attestatie naar Wilp ontving.

De notulen van de kerkeraad van 28 mei 1837 gewagen van een schriftelijke verklaring van afscheiding, gezonden door de volgende personen.

Gerrit Kamphuis en zijn vrouw: Hermina Derks Jansen. Jenneken Oostenenk, huisvrouw van Gerrit Steltzel, Lambertus Oosterwijk en zijn vrouw: Jenneken, Peters Derk van Wechel en zijn vrouw: Fennetjen Groothedde (‘thans vertrokken naar Terwolde’)

Hieraan wordt toegevoegd dat

Jan Freijen ‘tuinman op den huize Parkeler’⁷

zich reeds 30 december 1835 heeft afgescheiden.

Respectievelijk 1 augustus en 6 december 1837 breken met de Hervormde kerk

Willem Geurts Hondschoten
Marinus Vunderink⁸ en zijn vrouw A. Flierman

De meeste van deze personen zullen we vinden als leden van de C.A.G.K. te Twello.

6 We raadpleegden ‘Lidmatenregister 1792-1865’ en ‘Acta Kerkeraad 1817-1938’.

7 In die jaren landgoed ten noorden van het dorp Twello; thans is te Twello een Parkelerweg.

8 Er staat Johannes, maar deze komt op geen enkele andere plaats in stukken betreffende de Afscheiding voor.

3. Archief Hervormde gemeente te Wilp

Hendrik Bruins verhuisde na zijn huwelijk van Twello naar Wilp. Op 12 januari 1828 werden hij en zijn vrouw aldaar ingeschreven.⁹ De notulen van de kerkeraad van 22 februari 1837 leren ons

9 Het archief van de Hervormde gemeente te Wilp wordt bewaard in GA Voorst. We raadpleegden: ‘Ledematen Boek 1757-1929’ en ‘Notulen kerkeraad 4 April 1817-26 Mei 1853’.

[p. 359]

‘Ter tafel werd gebragt eene kennisgeving van H. Bruins en Hendrika van Wechel, Echtelieden, lidmaten dezer gemeente, dat zij van het Hervormd Kerkgenootschap afscheiden. De Kerkeraad heeft, na deliberatie, besloten, dit stuk voor Notificatie aan te nemen, en H. Bruins en Hendrika van Wechel te beschouwen als werkelijk gescheiden van het Hervormd Kerkgenootschap.’.

Op 21 april 1846 wordt genotuleerd dat Egbert Kruitbosch en Gerritjen Gerrits zich hebben afgescheiden. Ook deze vier personen sluiten zich aan bij de C.A.G.K. te Twello.

4. Vervolging te Empe, gemeente Brummen; instituering ‘Voorst’

Hoewel de gebeurtenissen van 9 februari 1836 zich te Empe, op het grondgebied van Brummen voltrokken, behandelen we deze hier, aangezien - naar we moeten aannemen - de Afgescheiden gemeente te Voorst op genoemde dag werd geïnstitueerd.¹⁰ Opgemerkt dient dat de buurtschap Empe twee à drie kilometer van het dorp Voorst verwijderd ligt. Het proces-verbaal¹¹ door de burgemeester van Brummen opgemaakt geeft ons een groot aantal bijzonderheden.¹² We lezen van een grote toeloop naar de woning van klompenmaker Lankhorst.

‘Op heden den Negenden der Maand februarij dezes Jaars Eenduizend AchtHonderd zes en dertig, hebben wij Laurens Hoffman, Burgemeester en Secretaris der Gemeente Brummen, Provincie Gelderland, naar aanleiding van bekomen berigt eener voorgenomen talrijke vereeniging tot Godsdienstoeffening, zullende plaats hebben in den namiddag van heden, onder de leiding van den gesuspendeerden Predikant Brummelkamp, ten huize van Willem Jan Lankhorst, klompenmaker in de Buurschap Empe, onder deze Gemeente. Ons in den voormiddag naar dezelve Buurschap begevende, alwaar ons omstreeks twaalf uren bevindende aan de herberg de Tesse, hebben bevonden en gehandeld, zoodanig wij relateren bij deze.
Dat wij vooraf van ons hebben doen ontbieden den persoon van Willem Jan Lankhorst, ten wiens huize de bewuste vereeniging zoude bepaald zijn, ten einde denzelve, door de voorstelling van het strafbare dezer Vereeniging, zoo mogelijk daarvan terug te brengen, welke poging nogtans ten eenenmale vrugteloos gebleven en slechts beantwoord geworden is, door verwarde Godsdienstige uitroepingen en beroep op Goddelijke bescherming.
Dat wij inmiddels talrijke groepen van alle zijden naar de aangewezen plaats ziende heenstromen en omstreeks één uur de samenkomst vernemende van den gesuspendeerden Predikant Brummelkamp, ons door vijf veldwachters geassisteerd naar de woning van voorgemelden Willem Jan Lankhorst begeven hebben en in de keuken binnengetreden aldaar hebben vereenigd gevonden eene talrijke schare van menschen, zoo veel het vertrek slechts konde bevatten en door ons begroot wordt op minstens vijftig personen.
Dat wij tot in het midden dezer vergadering doorgedrongen, aanvankelijk hebben geroepen Willem Jan Lankhorst en denzelve ten aanhooren der schare met nadruk afgevraagd, of hij het gebruik van zijn woning, huis en erf had vergund of toegestaan tot de tegenwoordige bijeenkomst, hetwelk door denzelve toestemmend is beantwoord.

10 We komen op de datum van instituering terug.

11 GA Brummen, Copie van uitgegaan stuk 9 febr.1836; procesverbaal bestemd voor de rechtbank van eerste aanleg te Arnhem.

12 Het geeft meer dan het rapport van de burgemeester op 9 februari 1836 opgesteld en bestemd voor de gouverneur van Gelderland. Men zie voor dit stuk en enige brieven die op dezelfde zaak betrekking hebben: Bos, Archiefstukken III, 58-63; hoofdst.19 (Zutphen), par.1.

[p. 360]

Dat wij hierop eenen in plegtgewaad gekleedden Predikant aan den haard opmerkende, denzelve hebben afgevraagd wie hij ware? en met welk doel alhier tegenwoordig? hetwelk door denzelve is beantwoord met de verklaring:
“ik ben Domine Brummelkamp en alhier opgekomen met het doel eene Godsdienst oeffening te houden voor deze Gemeente.”
Dat wij hem dien volgens hebben opmerkzaam gemaakt, eerstelijk op zijne suspensie als Predikant, voorts het ongeoorloofde en strafbare zijner voorgenomen handeling en wijders voorgehouden, dat deze vereeniging, als met aanwijzing van doel, tijd en plaats vooraf bepaald, zonder de vereischte toestemming der regering, niet vermogt geduld maar ingevolge de wet behoorde ontbonden te worden en eindelijk in naam der wet met plegtigen ernst hebben aangemaand, dat de aanwezige vereeniging, als strijdig met de bestaande verordeningen, zich onverwijld rustig zoude ontbinden, met nadrukkelijke bedreiging van, bij het niet voldoen aan deze sommatie, daartoe des noods door de gewapende magt te zullen worden genoodzaakt. Dat dezelve Brummelkamp op deze onze aanmaning en verder betoog dat deze vergadering allezints het karakter bezat der bij de wet bedoelde strafbare vereenigingen, heeft verklaard zich tengevolge van hoogere roeping en in het belang der vergaderde schare geene vrijheid toetekennen, de voorgenomen Godsdienst oeffening te staken, maar daarentegen ons was verzoekende, daarbij tegenwoordig te willen blijven, teneinde alsdan den aart en de strekking zijner voordragt te kunnen beoordelen. Dat wij, verklaard hebbende geen deel te kunnen nemen aan eene voor de wet strafbare vereeniging na bijna een uur door alle mogelijke middelen van overreding de vrijwillige ontbinding vrugteloos te hebben beproefd, ons hebben verwijderd en van onzen pligt geacht, een detachement manschappen bij den Heer Garnisoens Commandant van Zutphen aantevragen, ten einde daarvan des noods gebruik te maken.
Dat hetzelve detachement sterk honderd man infanterie, omstreeks vier uuren zijnde aangerukt, wij ons aan deszelfs hoofd andermaal naar de plaats van vereeniging hebben begeven en in het achterhuis binnengetreden, den meergedachten Brummelkamp met mantel en bef predikende hebben aangetroffen, ofschoon het grootste gedeelte der vergadering zich reeds bij onze aannadering had verwijderd en dien tengevolge de meeste der daartoe expresselijke ingerigt banken tot zitplaatsen bereids waren ontruimd. Dat wij alstoen den spreker en toehoorders nog maals plegtig hebben gesommeerd, om rustig uiteen te gaan, teneinde de aanranding der gereedstaande militaire magt alsnog te voorkomen, waarop de voorganger Brummelkamp dadelijk zijne prediking heeft gestaakt en de vergadering verzocht uiteen te gaan, aangezien voor de overmagt moest gebukt worden.
Dat wij hierop met behulp der veldwachters hetzelve huis ten eenemale hebben doen ontruimen en den prediker Brummelkamp onder onze persoonlijke bescherming genomen, ten einde hem tegens alle aanranding te beveiligen, met dat gelukkig gevolg, dat de gehele ontbinding is tot stand gebragt, zonder eenig geweld hoegenaamd of zelfs de minste belediging van iemand van welke partij ook, ongeacht de oneindige toeloop van menschen van overal elders.
Dat wij vervolgens den zelve Brummelkamp, de welke dankbaar gebruik maakte van ons vrijgeleide naar de herberg de Tesse, na een kortstondig oponthoud aldaar, een eind weegs hebben vergezeld, ten einde van hier te vertrekken op Beekbergen, Gemeente Apeldoorn. Dat wij voorts, zoo ten aanzien het doel van, als het verhandelde gedurende de aangevangen Godsdienst oeffening vermeenen onderricht te zijn:
1^o. dat dezelve vereeniging zoude strekken tot stichting der negentiende zoogenaamde afgescheiden Gemeente¹³;
2^o. tot bevestiging van drie Ouderlingen en twee Diakenen der nieuwe Gemeente, zijnde als zoodanig voorgedragen en gereed bevestigd te worden

13 We weten niet op welk gebied deze telling slaat. Op 1 jan. 1836 bestonden in ons gehele land ruim 70 Afgescheiden gemeenten, in Gelderland 10. Men zie Algra, Het wonder van de negentiende eeuw, vierde druk, Franeker 1976, 120.

[p. 361]

tot Ouderlingen:
Hendrik Wesselink Landbouwer te Voorst
Willem Jan Lankhorst Klompenmaker en
Fredrik Hartink Timmerman, beide in Empe Gemeente Brummen
tot Diaconen:
Willem Houders¹⁴ Landbouwer te Voorst
Willem ten Broek Landbouwer in Voorstonden, Gemeente Brummen;
3^o. tot het bedienen des doops aan drie kinderen, als een van Hendrik Wesseling Landbouwer te Voorst, een van Willem Jan Lankhorst Klompenmaker in Empe en het derde van eenen onbekenden.
Dat intusschen onze tijdige terugkomst, zoowel de voorgenomene bevestiging als de bediening des doops heeft voorgekomen en de aangevangen Godsdienst oeffening zich overigens heeft bepaald tot eene voordragt, met afwisselend gebed en gezang, in den gewonen kerkelijken form.
En hebbende van deze onze bevinding en verrichting opgemaakt het tegenwoordige ProcesVerbaal en hetzelve als getrouw en der waarheid overeenkomstig, eigenhandig onderteekend ten deeze maand en jare voorschreven.’

Afgezien van het onderwerp - aan de burgemeester kan niet het bezit van een ouderhoudende verteltrant worden ontzegd. Ziet hem daar gaan - zoals hij tekent in zijn rapport aan de gouverneur: ‘Dat ik mij onverwijld aan het hoofd van die troepen gesteld hebbende, mij andermaal naar de plaats der vereeniging begeven heb...’.¹⁵ In genoemd rapport vestigt de schrijver ook de aandacht op het feit dat de honderd man infanterie bij de ‘operatie-Empe’, stond ‘onder de persoonlijke leiding van den Heer Luitenant-kolonel, Garnizoenscommandant van Zutphen’. De burgemeester ontvangt, gedateerd 11 februari 1836 het volgende lovende schrijven van de gouverneur.

‘Naar aanleiding van het berigt, vervat bij Uwe missive d.d. 9 dezer, no.44, wil ik niet nalaten UEdG. te betuigen, allezins te vreden te zijn, wegens het verstandig overleg en krachtdadige voorzieningen door UEdG. genomen, ter gelegenheid van de dezer dagen te uwent gehoudende ongeoorloofde bijeenkomst, onder de leiding van den afgezetten Predikant Brummelkamp,’¹⁶

Eén ding blijft in het bovenstaande in het onzekere: is het juist, waarvan de burgemeester ‘vermeent onderricht te zijn’, namelijk èn instituering èn doopsbediening is voorkomen door de aanwezigheid van de militairen? Voor wie tussen de regels door leest, moet het duidelijk zijn dat de burgemeester te twee uur de woning van W.J. Lankhorst verliet en pas te vier uur vergezeld van de militairen terugkeerde. Het leidt voor ons geen twijfel of Brummelkamp heeft in een dienst van twee volle uren, eerst de gemeente geïnstitueerd, de kinderen gedoopt en is daarna met zijn predikatie begonnen. Er was in die maanden door de Afgescheiden predikanten wel zoveel ervaring opgedaan dat men doopsbediening en andere liturgische handelingen vóór de preek verrichtte. Immers het laatstgenoemde kan men afbreken, een doopsbediening niet. En op grond hier-

14 Deze naam lijkt ons enigszins verminkt. We vinden in Twello onder de Afgescheidenen: Willem Geurts, ook geheten Willem (Geurts) Hondschoten, landbouwer, geb. 1766 te Twello. We troffen in deze streek meerdere malen aan dat slechts het patronymicum (in dit geval Geurts) wordt genoemd.

15 Vergelijk noot 12.

16 GA Brummen, Ingekomen stukken, onder 12 febr.1836.

[p. 362]

van houden we het er voor dat de Afgescheiden gemeente te Voorst op dinsdag 9 februari 1836 werd geïnstitueerd.¹⁷

Brummelkamp en W.J. Lankhorst werden 1 maart 1836 te Arnhem veroordeeld tot betaling van respectievelijk ƒ 100,- en ƒ 25,- boete, maar in hoger beroep te Amsterdam, op 7 juli 1836 vrijgesproken.¹⁸

17 Dit is in overeenstemming met wat B. Mooibroek schrijft in een niet-uitgegeven manuscript van drie bladzijden ‘De Christelijke Afgescheiden Gemeente te Voorst 1836-1841’ (Theologische Univers. Oudestraat Kampen). Mooibroek constateert terecht dat ‘Voorst’ voor het eerst wordt genoemd in de notulen van de derde provinciale vergadering - deze notulen zijn echter ongedateerd. Maar de datum moet, volgens laatstgenoemde, worden gezocht midden maart. Naar onze mening ligt deze eerder, want van 2-12 maart 1836 werd te Amsterdam de eerste synode van de Afgescheiden kerken gehouden. Bij dit alles komt dat Brummelkamp niet aanstonds na het militair vertoon te Empe, aldaar opnieuw een godsdienstoefening zal hebben belegd. Aan Mooibroek waren de ambtelijke stukken die we in deze paragraaf hebben genoemd, niet bekend.

18 GA Amsterdam, Rechterlijke archieven 1811-1838, inv.no.548.

5. Gezelschap te Twello begin 1836

Op 22 februari 1836 zendt de burgemeester van Voorst een proces-verbaal aan de rechtbank te Arnhem aangaande samenkomsten van een gezelschap te Twello begin 1836.¹⁹ We kennen de inhoud van dit stuk niet, aangezien het niet heeft geleid tot een strafrechtelijke vervolging.²⁰ Maar uit een brief van dezelfde datum aan de districtcommissaris van Over- en Middel-Veluwe, één van de officier van justitie te Arnhem van 24 febr. 1846,²¹ alsmede het antwoord van de burgemeester, van 28 februari 1836, op deze missive, zijn over bovengenoemd gezelschap enige bijzonderheden bewaard gebleven.

Allereerst verklaart de burgemeester dat op zondag 21 februari 1836 een ‘godsdienstoefening’ is gehouden ten huize van Gerrit Steltzel te Twello, ‘alwaar meermalen en doorgaans des Zondagsavonds diergelijke bijeenkomsten plaats grepen, echter ten getale van minder dan twintig personen’. Doch, daar dit gezelschap de laatste tijd ‘geklommen is tot een aanzienlijk getal personen’ heeft de burgemeester op 21 februari 1836 nodig geoordeeld ‘hetzelve uiteen te doen gaan, het welk ook op ernstige aanmaning heeft plaats gehad, zonder dat ik daar toe de sterke hand heb behoeven te gebruiken’. Marinus Vunderink was op bedoelde zondagavond bezig met het lezen van een preek; vermoedelijk was ook Jan Freijen onder de hoorders. De officier van justitie wil gaarne worden ingelicht, of er personen aanwezig waren die ‘zich van het Hervormd Kerkgenootschap afgescheiden en aan eene andere gemeente hebben aangesloten’.

‘Indien toch deze personen geene eigenlijk gezegde Separatisten zijn - indien zij zich niet opwerpen als bestuurders of begunstigers der nieuwe, niet geautoriseerde Secte - en indien zij niet als ouderlingen, diakenen of onder welke andere benaming ook tot eene kerkelijke bediening bij de nieuwe Secte zijn

19 GA Voorst, Uitgegane stukken 21 febr.1836.

20 We moeten hieraan toevoegen:... en deze categorie brieven niet is bewaard in het archief van genoemde rechtbank.

21 GA Voorst, Ingekomen stukken - onder genoemde datum.

[p. 363]

geroepen, zouden er wel termen zijn om Steltzel ter verantwoording te roepen wegens het verleenen zijner woning tot eene godsdienst oefening, hetwelk in ieder geval verboden is...
Zijn deze personen geene Separatisten, die een deel van eene afgescheidene gemeente daarstellen en zijn mitsdien hunne bijeenkomsten geene gevolgen van zulk eene afscheiding, maar alleen zoogenaamde oefeningen, die vroeger als het ware stilzwijgende werden gedoogd, dan zoude, dunkt mij, eene ernstige maar minzame toespraak... welligt kunnen te weeg brengen, dat men zich bij de oefeningen tot het niet verboden aantal bepaalde, zonder dat er... vervolging in regten behoefde plaats te vinden.
Ik zoude aan eenen dergelijken maatregel de voorkeur geven... daar ik van oordeel ben, dat men in deze aangelegenheid... met gematigdheid moet te werk gaan en alleen dan de toepassing der Strafwet moet inroepen, wanneer het blijkt, dat er opzettelijk zoodanige bijeenkomsten stand grijpen, tegen welke hare voorschriften kennelijk zijn gerigt.’

Deze officier van justitie was derhalve van mening dat de toepasselijk verklaarde artikelen 291-294 van de Code Pénal - namelijk aangaande het zonder toestemming van de hoge regering bijeenkomen met meer dan twintig personen - kennelijk gericht waren tegen de Afgescheidenen. Maar, zonder dit te bedoelen, heeft hij wellicht de spijker precies op de kop geslagen! De burgemeester is het geheel eens met de officier.

‘Dat M. Vunderink en G. Steltzel met gemeiden J. Freijen en meer anderen van tijd tot tijd bijeenkomsten bijwonen, alwaar zij zich met Godsdienstoefeningen bezighouden, doch niet te min met uitzondering van gemeiden J. Freijen de openbare Godsdienst in de Hervormde kerk frequenteren... ofschoon ik hunne bijeenkomsten wel als een gevolg van de nieuw opgeworpen Secte beschouw...’.

De burgemeester houdt zijn ‘minzame toespraak’. De zaak wordt geseponeerd, maar enige maanden later wordt een - of hetzelfde - gezelschap in het naburige Wilp, beboet. We vinden J. Freijen en M. Vunderink in 1837 onder de leden van de Afgescheiden gemeente te Twello-Teuge, Gerrit Steltzel niet.

6. Vervolging te Wilp

Op zondag 10 juli 1836 te 's morgens 9 uur ontvangt de burgemeester van Voorst het bericht dat er die dag in het dorp Wilp ten huize van timmerman Hendrik Bruins ‘eene talrijke vergadering zou worden gehouden, in welke men zich met Godsdienst oefening zou bezighouden’.²² De burgemeester begeeft zich derwaarts, vergezeld van de gemeentebode en de veldwachter.

‘Aldaar gekomen zijnde hebben wij eene vergadering gevonden van negen en twintig personen aan welks hoofd een bejaard manspersoon²³ aan eene tafel gezeten was, bezig zijnde met uit den bijbel voor te lezen en denzelven te ver-

22 GA Voorst, Uitgegane stukken 10 en 15 juli 1836; Ingekomen stukken 13 juli 1836; GA Amsterdam, Rechterlijke archieven 1811-1838, inv.no. 547.

23 Otto Voortman (zie hierna) geboren in 1760: in juli 1836 was hij dus 75 of 76 jaar. Hij was catechiseermeester geweest, onder meer te Enter. Van 1834 tot aan zijn overlijden - in 1844 - woonde hij te Rijssen, zijn geboorteplaats, leidde hij de Afscheiding aldaar en trad in tal van plaatsen als oefenaar op. Men zie voor hem Wesseling, De Afscheiding in Overijssel I-II register.

[p. 364]

klaren, terwijl de overige personen der vergadering bestaande uit mans- en vrouwspersonen, waaronder ook de voornoemde Hendrik Bruins en zijne Echtgenote zich bevonden, genoegzaam allen van bijbels voorzien waren.
Wij hebben den voorganger gevraagd wie hij was, heeft hij geantwoord genaamd te zijn Otto Voortman wonende te Rijssen in Overijssel. Wij hebben vervolgens denzelve en de verdere leden der vergadering het ongeoorloofde dezer bijeenkomst onder het oog gebragt, en hen aangemaand om dezelve ogenblikkelijk te verlaten, waaraan zij dan ook geredelijk voldaan hebben, of schoon zich zeer beklagende in de uitoefeninge van hunne Godsdienst gestoord te worden.’

Op vragen van de officier van justitie te Arnhem antwoordt de burgemeester als volgt.

1^o. Dat van al de geene welke op den 10 dezer ten huize van H. Bruins zijn tegenwoordig geweest, er mij slechts een bekend is, met name J. Freijen, welke zijn lidmaatschap van het Hervormd Kerkgenootschap heeft opgezegd, om tot de Separatisten over te gaan, ofschoon ook de overigen wel degelijk tot dezen aanhang behooren.
2^o. Dat dergelijke bijeenkomsten meermalen ten huize van H. Bruins worden gehouden.
3^o. Dat zulks onder anderen ook heeft plaats gehad in het najaar van 1835, en zoo ik meen, onder leiding van denzelfden Otto Voortman.
4^o. Dat ik deze bijeenkomsten beschouw als Godsdienst Oefeningen in den bepaalden zin van het woord, aangezien dezelve beginnen met psalmgezang en gebed, met de verklaring van eenen tekst uit den bijbel worden voortgezet, en met dankzegging en psalmgezang eindigen.
5^o. Dat, ofschoon het mij in het belang van het gevestigde Hervormd Kerkgenootschap wel wenschelijk toeschijnt, om dusdanige bijeenkomsten tegen te gaan, ik echter vrees door de vervolging der zaak, daarmede weinig te zullen winnen, en ik van eene ernstige toespraak van mijne zijde ook weinig vrucht verwacht, alzoo ik zulks bij eene vorige gelegenheid in den afgelopen winter²⁴ reeds gedaan heb, en daar van geen gewenscht gevolg mogt ondervinden.
Wat voorts Otto Voortman aangaat, deze persoon, ofschoon mij anders onbekend, heeft zich bij de bijeenkomst van den 10 dezer, in zeer scherpe en ongepaste bewoordingen op eene hatelijke wijze tegen het gevestigd Hervormd Kerkgenootschap uitgelaten, zoo als door den Bode van Dragt en den veldwachter Ribberink in eene vergadering van zeventien personen, die Otto Voortman na mijn vertrek ter zelfder plaats gehouden heeft, is aangehoord, ten gevolge dat²⁵ dezelve een gevaarlijk persoon in de gemeente, en deszelfs wering wenschelijk is.’²⁶

Op 8 augustus 1836 wordt Hendrik Bruins te Arnhem veroordeeld tot betaling van ƒ 25,- boete, wegens het afstaan van zijn woning tot het houden van een niet-geautoriseerde godsdienstoefening; Otto Voortman werd niet gedaagd. Te Amsterdam wordt Bruins vrijgesproken op 29 september 1836.

24 Men zie de vorige paragraaf.

25 Ten gevolge dat = zoo dat.

26 De gemeentebode W.M. van Dragt en de veldwachter W. Ribberink hadden, naar we zagen, de burgemeester naar de woning van H. Bruins vergezeld. Zij verklaren, als getuigen, voor de rechtbank te Arnhem, dat Voortman zou hebben gezegd dat ‘de niet tot de Separatisten behoorende Christenen alle verdoemd waren’.

[p. 365]

Hendrik Bruins en zijn vrouw Hendrika van Wechel
Foto gemaakt te Alto, Wisconsin

Een enkel woord over de familie Bruins.²⁷ Hendrik Bruins werd 2 februari 1799 te Twello (gemeente Voorst) geboren; hij overleed in 1881 te Alto, Wisconsin, Verenigde Staten. Hij huwde 10 februari 1827 Hendrika van Wechel, geboren 24 april 1800 eveneens te Twello; zij overleed in 1870 te Alto. Het echtpaar woonde te Wilp-Twello in een nog bestaande boerderij, thans Voordersteeg 4. De naam van de moeder van Hendrik Bruins was Jenneken Voortman (geboren 1764). De veronderstelling is niet te gewaagd dat zij een zuster was van de oefenaar Otto Voortman

27 Elton J. Bruins, The Bruins Family of Alto, Wisconsin, Hope College, Holland, Michigan, 1980; dezelfde auteur, ‘The Dutch-Immigrant Congregations of Alto, Wisconsin 1854-1900’ in Origins VII (1989), Grand Rapids, Michigan 24-33.

[p. 366]

(geboren 1760), wat zou betekenen dat laatstgenoemde een oom was van Hendrik Bruins. Deze oefende van 1827 tot 1847 te Wilp het beroep uit van timmerman. Hij emigreerde in 1847 met vrouw en zeven kinderen -vier zoons en drie dochters, allen geboren van 1827-1846 te Wilp - naar Alto, Wisconsin, één van de oudste centra van nederlandse emigranten in de Verenigde Staten.²⁸ De familie die bij het vertrek uit Nederland over enig kapitaal beschikte, kwam in haar nieuwe vaderland tot meerdere welstand, zoals ook een (kadastrale) kaart van Alto Township uit het jaar 1874²⁹ laat zien. Thans leven in de Verenigde Staten enige honderden nakomelingen van het echtpaar Bruins-van Wechel.

28 Van Hinte/Swierenga, Netherlanders in America 151-156.

29 Afgedrukt in Elton J. Bruins, The Bruins Family 22.

7. De Afgescheiden gemeente te Voorst 1836-1841

In paragraaf 4 zagen we dat deze kleine gemeente dinsdag 9 februari 1836 door A. Brummelkamp werd geïnstitueerd. Zij is eind 1840 of begin 1841 uiteengevallen. Van haar zijn geen archiefstukken bewaard. Wat we weten is in de eerste plaats het reeds vermelde in de paragrafen 1 en 4 van dit hoofdstuk, in de tweede plaats het genoemde in de notulen van de provinciale vergaderingen, van de classis Arnhem-Apeldoorn en van de kerkeraad te Apeldoorn.³⁰

Gedurende de vijf jaren van haar bestaan werd de gemeente bediend door de ouderlingen Willem Jan (Klein) Lankhorst, klompenmaker te Empe en Hendrik Wesselink, landbouwer te Voorst; diakenen waren Willem Derk ten Broek (1799) landbouwer en Marten Wissink (1795), beiden te Voorst.³¹ Laatstgenoemde was gehuwd met Harmina Vosselman.

Begin 1838 is er ‘oneenigheid’ in de kerkeraad te Voorst. De zaak zelve wordt niet genoemd; slechts lezen we van door de provinciale vergadering gegeven raad, vanwege de uitgestrektheid der gemeente op twee plaatsen godsdienst te houden.³² De zaak ‘Voorst’ komt daarna aan de orde in de vergadering van de classis Apeldoorn (later Arnhem) van 1 oktober 1838. De moeilijkheden cirkelen dan om het optreden van H. van Barneveld, afkomstig uit Veenendaal, die in de gemeente Voorst oefent, zonder te behoren tot de Afgescheidenen.³³ Toch weet ouderling Lankhorst, die het optreden van Van Barneveld steunt, voor zover we kunnen nagaan te bereiken dat zijn mede-ouderling Wesselink en diaken Wissink zullen worden geschorst.³⁴

Midden 1840 is (ook) ouderling Lankhorst geschorst of afgezet; ondanks dit feit is hij aanwezig in de vergadering van de classis. Lankhorst verklaart niet bereid te zijn aan het voorgaan van Van Barneveld een einde

30 Deze gegevens zijn samengevat in het kleine manuscript van B. Mooibroek - men zie noot 17.

31 Deze gegevens wijken enigszins af van die werden gerapporteerd door de burgemeester van Brummen (par.4).

32 NPVG 7 febr.1838, art.5.

33 Wellicht is bedoeld Hendrik van Barneveld, in 1836 wonende te Amerongen (VIERDE DEEL 157).

34 NCA 1 okt. 1838, art.3-7; ook 3 dec. 1838, art 3.

[p. 367]

te maken.³⁵ Op 17 september 1840 wordt er een vergadering gehouden‘ten huize van een lidmaat der Chr. Afgescheiden Gemeente te Voorst’. Aanwezig zijn de afgevaardigden van de naburige gemeenten Apeldoorn, Beekbergen en Twello, alsmede W.J. Lankhorst en diaken W.D. ten Broek; ds. K. Wildeboer uit Rijssen fungeert op verzoek van ds. P.R. de Wit (Apeldoorn) als praeses.³⁶ Ook nu komt het oefenen van Van Barneveld aan de orde en verklaart Lankhorst - die zich blijkbaar van zijn schorsing niets heeft aangetrokken - deze te zullen handhaven. Ook verwerpt hij ‘wettiege Leeraars, met name A. Brummelkamp, P.R. de Wit, K. Wildeboer’.³⁷ Op de vergadering der classis van 23 februari 1841 wordt medegedeeld dat ouderling W.J. Lankhorst is afgezet.³⁸ Er zijn geen afgevaardigden van Voorst aanwezig; ook daarna is dit niet het geval. We horen na laatstgenoemde datum niets meer van de kleine gemeente. We moeten aannemen dat zij eind 1840 of begin 1841 is teniet gegaan.

35 Idem 23 juni 1840, art.3.

36 Ds. P.R. de Wit was te Apeldoorn chronisch ziek; hij overleed aldaar 2 dec. 1840.

37 Not. kerker. C.A.G.K. te Apeldoorn, 17 sept. 1840, art. 1-7.

38 NCA 23 febr. 1841, art.4.

8. De Afgescheiden gemeente te Twello (Teuge)

De instituering van deze gemeente³⁹ ligt in het duister. We weten niet op welke datum en door wie dit is gebeurd. Brummelkamp heeft vermoedelijk te Twello nimmer gepreekt; hij is ook door de autoriteiten aldaar niet gesignaleerd. De notulen van de kerkeraad beginnen met 28 januari 1850. Evenwel lezen we in het register van leden als eerste datum van ‘aanneming’ (zaterdag) 6 mei 1837. ‘Twello’ is op de provinciale vergaderingen vertegenwoordigd vanaf 5 juli 1837. Voegen we hierbij dat, volgens de paragrafen 2 en 3, de eerste brieven van afscheiding - afgezien van J. Freijen 30 december 1835 - werden ingediend te Wilp en Twello respectievelijk 22 februari en 28 mei 1837, dan is het aannemelijk dat de gemeente circa februari 1837 werd geïnstitueerd.⁴⁰

Mooibroek schrijft in 1934:

‘De stichtingsdienst heeft waarschijnlijk plaats gehad in het huis van G. Groothedde genaamd “Het Hooge Vonder”, staande aan den Rijksweg, op den hoek van den weg naar de spoorweghalte, bij de brug van dien weg. Het huis met zwaar drukkend dak van riet, waaraan de tand des tijds knaagt, staat er nog en toont den beschouwer de sporen van hoogen ouderdom.
In dat huis vergaderde de gemeente vanaf haar stichting in 1836 tot 1851, dus ongeveer 15 jaren.’⁴¹

39 Haar archief dat de jaren 1850-1968 omspant, wordt bewaard in RA Utrecht, als onderdeel van het Archief van de synode van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Het omvat 21 nummers, waarvan we noemen: 1. Notulen kerkeraad 28 jan.1850-1858; 2. idem 1858-1868; 3. idem 1868-1883 (daarna hiaat tot 1903; 12. Registers: leden 1837-1881 - onzes inziens is echter dit register aangelegd na 1850, aangezien bijv. de namen H. Bruins (diaken in 1842, emigratie 1847) en J. Freijen (ouderling 1850-1851) ontbreken; dopen 1850-1882; huwelijken 1853-1881; overlijden 1852-1882. Als literatuur noemen we: B. Mooibroek, De Afscheiding te Apeldoorn, Apeldoorn 1934, 143-152.

40 Mooibroek, a.w. 144 meent dat de stichting der gemeente zich heeft voltrokken in het laatst van het jaar 1836. Zekerheid aangaande de datum is er echter niet.

41 Mooibroek, a.w.144.

[p. 368]

Het is heel goed mogelijk dat de gemeente een aantal jaren in bedoeld huis is tezamen gekomen, maar vermoedelijk pas met ingang van 1840, want in dit jaar verhuisden Gerrit Groothedde en zijn vrouw Fenneken Beumer van Oene naar Teuge.⁴²

De eerste ouderlingen waren: Lambertus Oosterwijk, Derk van Wechel⁴³ en Frederik Denekamp. De eerste diakenen: Hendrik Bruins en Gerrit Kamphuis - in 1842 wordt ook A. Hoogenakker als diaken genoemd.⁴⁴

Terzijde merken we op, dat rond 1843 enige personen te Deventer lid waren te Twello. Wellicht kunnen we beter spreken van een combinatie van de kwijnende gemeente te Deventer met die te Twello.⁴⁵ In dit verband dient ouderling Hermanus Denekamp uit de IJsselstad te worden vermeld. Deze vertegenwoordigde ‘Twello’ enige malen op de classicale vergadering.⁴⁶ Ook was dit het geval met de student Jacob Talsma, die bovendien zowel te Deventer als te Twello en Beekbergen als oefenaar optrad.⁴⁷

Vóór 1850 werd de gemeente bediend door P.R. de Wit (enige maanden in 1840) te Apeldoorn, in combinatie met deze plaats; H.H. Knol (1841-1845) idem en G. Brunemeijer (maart 1849-januari 1850) te Beekbergen.

Het is mogelijk dat ongeveer met de komst van de eerste eigen predikant E. Weers, het gemeentelijk leven meer tot ontplooiing is gekomen. Althans de notulen van de kerkeraad beginnen, zoals we zagen, met 28 januari 1850, er wordt gesproken over de bouw van een kerk met een pastorie - en de plannen worden uitgevoerd - terwijl in 1851 erkenning door de overheid wordt gevraagd. Eppe Weers stond te Twello van 13 juli 1850 tot 2 april 1854.⁴⁸

Op 28 januari 1850 zijn F. Denekamp, J. Freijen en L. Oosterwijk ouderling; G. Kamphuis en E. Kruitbosch, diaken. In de jaren daarna zien we weinig mutatie; gedurende het tijdvak 1857-1870 worden als ouderling ook genoemd: G.J. Jansen, G. Oosterwijk en J. Schouten; als diakenen: E. Bleumink, W.J. Jansen, W. Kamphuis, J. van Olst en J. Schouten.

Evenals Apeldoorn en Beekbergen gaat Twello in de jaren rond 1847 over van de classis Arnhem naar de classis Hattem. Ook zij kiest tegen de ‘Geldersen’ teneinde het kerkverband trouw te kunnen blijven.⁴⁹ Volgens

42 Hoofdst.24, par.3.

43 Derk van Wechel geboren 1806 te Twello, landbouwer, en zijn vrouw Fennetjen Groothedde, geb. 1804 te Twello vinden we na 1850 niet onder de leden der gemeente; wellicht emigreren zij.

44 De gegevens aangaande genoemde ouderlingen en diakenen ontlenen we aan de presentie in de notulen van de classicale en provinciale vergaderingen over de jaren 1837-1847.

45 Men zie hiervoor: Wesseling, De Afscheiding in Overijssel II, 81-82.

46 NCA 7 dec. 1843 en 7 april 1844.

47 NCA 7 dec. 1843, 7 april en 6 juni 1844. Men zie voor Jacob Talsma (1813-1871) -die in 1846 predikant is geworden: Wesseling, De Afscheiding in Groningerland I, 177; De Haas I, 254.

48 Men zie voor hem hoofdst.23, par.8 en De Haas I, 284.

49 Hoofdst.22, par.2.

[p. 369]

de presentie van de classis Arnhem was ‘Twello’ reeds vanaf mei 1847 niet meer vertegenwoordigd geweest; deze gemeente vinden we voor het eerst in de vergadering van de classis Hattem op 26 april 1848.⁵⁰

Zoals reeds aangestipt: begin 1851 wordt een request gezonden aan de Koning waarin erkenning wordt gevraagd. Het is ongedateerd, maar het wordt door het kabinet des Konings begin maart ontvangen.⁵¹ Achttien inwoners van ‘de gemeente Voorst, kerspel Twello’ zetten hun handtekening - we noemen hen in de volgende paragraaf. Het reglement is dat van Groningen, een variant van het Utrechtse. In het koninklijk besluit waarbij de gemeente wordt erkend - 29 mei 1851, no.57⁵² - wordt geconstateerd dat er een kerkgebouw zal worden gesticht te Twello ‘aan den straatweg van Deventer naar Apeldoorn op omtrent vijf ellen afstands van den berm’.⁵³

De notulen van de kerkeraad over de jaren 1850 tot 1870 bevatten -behalve over het komen en gaan van ambtsdragers - nagenoeg geen bijzonderheden aangaande het gemeentelijk leven. Ds. Weers wordt opgevolgd door W.H. van den Bosch, die we reeds in het vorige hoofdstuk (Wapenveld) noemden⁵⁴; hij staat te Twello-Teuge van 23 juli 1854 tot 4 oktober 1856. Van den Bosch wordt weer opgevolgd door W. Coelingh⁵⁵ - te Twello van 14 december 1856 tot 2 december 1860. Over de werkzaamheden van deze drie predikanten in de onderhavige gemeente kan uit de notulen niets worden afgelezen. Ds. Coelingh sluit de rij; na 1860 is de kleine gemeente steeds vacant geweest, totdat zij, als gezegd, in 1968 opgaat in de Christelijke Gereformeerde kerk te Apeldoorn-Oost.

50 NCH 26 april 1848, art. 16.

51 Herv.Ered. 6 mei 1851, no. 16.

52 Herv.Ered. 6juni 1851, no. 13.

53 Het kerkje, Rijksstraatweg 233 te Teuge, hoewel thans als woning etc. in gebruik en enigszins verbouwd, is aan de ramen herkenbaar. Mooibroek, a.w. 143 schrijft: ‘De breed opgetrokken pastorie onttrekt het veel smallere kerkje er achter min of meer aan het oog van den voorbijganger’.

54 Hoofdst.25, noot 33.

55 Willem Coelingh werd in 1826 te Coevorden geboren en overleed in 1895 te Pella, Iowa. Na in Nederland vijf Afgescheiden gemeenten te hebben gediend, emigreerde hij naar de Verenigde Staten (1871) en was daar in een viertal plaatsen predikant van de (later genaamde) Christian Reformed Church. Men zie voor hem De Haas I, 83-84.

9. Eerste leden van de Afgescheiden gemeente te Twello (Teuge)

Het eerste, altans het oudst-bewaarde ledenregister is onzes inziens onvolledig. H. Bruins, J. Freijen en Derk van Wechel, ambtsdragers van het eerste uur, worden niet vermeld; welke personen verder ontbreken ontgaat ons. Op grond echter van dit register, alsmede van vermeldingen in de notulen van de kerkeraad, het doopboek (dat met 1850 begint), het request aan de Koning van 1851 en de bevolkingsregisters van Voorst komen we tot onderstaande poging tot reconstructie van de samenstelling der gemeente gedurende de eerste decennia van haar bestaan.

[p. 370]

De cursief-gedrukte namen zijn die van de ondertekenaars van het request 1851
	geb.j.
E. Bleumink
Aaltje (?) Bosch	1784
Hendrik Bruins en zijn vrouw:	1799	timmerman, geb. te Twello
Hendrika van Wechel	1800	geb. te Twello
Frederik Denekamp en zijn vrouw;	1783	bouwman, geb.te Deventer
Gerritje Hogenakker	1783	geb. te Wijhe
Jan Freijen		tuinman
Hendrik Gerrits		geboren circa 1821
Jan Gerrits en zijn vrouw:		geboren circa 1821
Elizabeth Kapelle
G. Gerrits-Smit
Willem Geurts	1766	landbouwer; ook genaamd Willem Geurts Hondschoten geb. te Twello
Dirk Groothedde
Gerrit Groothedde en zijn vrouw:	1807	echtpaar kwam in 1840
Fenneken Beumer	1808	uit Oene
Teeuwes (of: eunis) Groothedde
A. Hoogenakker
Gerrit Jan Jansen
Gerrit Kamphuis en zijn vrouw:		‘onende op den Teuge’
Hermina (Derks) Jansen
Willem Kamphuis en zijn vrouw:
Tonia Denekamp
Egbert Kruitbosch en zijn vrouw:	1790	karreman, geb. te Wilp
Gerritjen Gerrits	1790	geb. te Wilp
Jan Lammers en zijn vrouw:
Mechteld Slijkhuis
J.W. de Neut
Jan van Olst	1809	knecht
Jenneken Oostenenk	1809	geb. te Warnsveld
(vrouw van Gerrit Steltzel)
Aaltje Oosterwijk
(vrouw van J. Buitenhuis)
Gerrit Oosterwijk en zijn vrouw:
Maria Stokking
Lambertus Oosterwijk en zijn vrouw:
Jenneken Peters
J. Schouten
Jacobus Vosselman en zijn vrouw:	1818	arbeider, geb.te Terwolde
Jenneken Teunissen	1831	geb. te Wilp
Marinus Vunderink en zijn vrouw:		kleermaker
A. Flierman
Derk van Wechel en zijn vrouw:	1806	landbouwer
Fennetjen Groothedde	1804
Eppe Weers en zijn vrouw:	1812	geb. te Groningen
Johanna van Raalte