De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland
(1991)–C. Smits–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 347]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hoofdstuk 25
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1. De kruisgemeente te WapenveldIn het vorige hoofdstuk - met name het slot van paragraaf 7 - zagen we hoe er eind 1852 of begin 1853 te Wapenveld een Kruisgemeente ontstond. Het was een kleine groep die zich losmaakte van de Afgescheidenen te Heerde. Een datum van instituering is niet bekend. In het ‘Ledenregister Gereformeerde gemeente onder het kruis te Wapenveld 1853’Ga naar voetnoot2 vinden we dat volgens een ‘Acte van verbintenis’ tot en met 1853 ongeveer 24 volwassenen lid werden - dus afgezien van de kinderen; in de jaren 1854 tot 1865 worden maar vier belijdende leden ingeschreven. In de notulen van de Algemene vergaderingen van de Kruisgemeenten (NAVGK) wordt Wapenveld slechts een enkele maal genoemd. Voor het eerst is dit het geval te Zwolle op 7 en 8 september 1835; vermeld wordt dat ‘Wapenveld’ is vertegenwoordigd. In 1857, eveneens te Zwolle, is van Wapenveld aanwezig Teunis Eikelboom. Twee en drie jaren later wordt vermeld dat ‘Zwolle, Zalk en Wapenveld’ tezamen afgevaardigden hebben gezonden. In 1863 is ter tafel een ‘lastbrief’ van Wapenveld en in 1865 wordt de gemeente opnieuw vertegenwoordigd door Teunis Eikelboom. De notulen van 8 juni 1869 leren ons in artikel 31: ‘Ds. [N.J.] Engelberts te Zutphen verzoekt, dat de gemeente te Wapenvelde bij de classis Gelderland worde ingedeeld. De synode keurt die indeeling goed.’.Ga naar voetnoot3 Wapenveld wordt dus, enige dagen voor de vereniging met de Afgescheidenen zich voltrekt, van de classis Overijssel overgebracht naar die van Gelderland.
De voorman van de Kruisgezinden te Wapenveld was de reeds genoemde Teunis Eikelboom. Hij werd in 1808 te Zalk geboren en woonde daar toen de Afscheiding begon. Tweemaal werd hij beboet - in 1836 - wegens | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 348]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
zijn ouderlingschap uitgeoefend tijdens ongeoorloofde godsdienstoefeningen te Zalk, geleid door A. Brummelkamp. In die tijd wordt hij gekwalificeerd als landbouwer. In 1845 huwde hij te Zalk Reintjen Reinders.Ga naar voetnoot4
De eerste leden van deze gemeente vinden we voorin genoemd register.Ga naar voetnoot5
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 349]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Aangaande deze Kruisgemeente is verder zeer weinig bekend.Ga naar voetnoot7 Zo is het niet duidelijk, waar de kleine groep des zondags bijeenkwam. Voor de hand ligt dat dit gebeurde in een daartoe ingericht gedeelte van de boerderij of het woonhuis van één der leden. Ook de samenstelling van de kerkeraad kennen we niet over de jaren 1853 tot 1869. Slechts weten we dat op het tijdstip van de hereniging met de Afgescheiden gemeente te Wapenveld de volgende personen ouderling waren: Herm van Duren, Teunis Eikelboom en Cornelis Eilander; Evert IJzerman was diaken.Ga naar voetnoot8 Eikelboom kan zich moeilijk vinden in de verenigde gemeente. Zijn collega's ouderling en diaken IJzerman worden in hun ambt gehandhaafd - ook via een herkiezing, zoals we zullen zien - maar aangaande hem vinden we in 1870: ‘De Ouderling T. Eikelboom, die zich blijft onttrekken is van zelve niet meer in aanmerking gekomen...’.Ga naar voetnoot9 Een maand later: ‘T. Eikelboom blijft zich onttrekken zoolang de LeeraarGa naar voetnoot10 niet meer voor zijn gemoed predikt, ofschoon hij op zijne rechtzinnigheid in de leer niets kon aanmerken.’.Ga naar voetnoot11 De kerkeraad zendt aan Eikelboom dan een brief, waarin hem wordt bericht dat hij, volgens artikel 90 van de acta der synode 1846, heeft opgehouden lid te zijn. In genoemd artikel lezen we dat de synode met het oog op die leden die, behorende tot de volgelingen van ds. L.G.C. Ledeboer of als Kruisgezinden, zich ‘afzonderen’, het besluit neemt: ‘Dat wanneer er overigens op hunne leer en wandel niet te zeggen valt, men met alle voorzigtigheid met hen handele en hun eindelijk schriftelijk te huis zende eene verklaring, dat zij om hunne handelwijze niet meer bij de gemeente erkend worden, zonder het gewoon formulier van afsnijding op hen toe te passen. Doch zoo zij ergerlijk zijn in leer of leven, dat men dan met hen de gewone orde der Kerk volge.’.Ga naar voetnoot12 In het jaar van de vereniging, 1869, is het aantal leden van de Kruisgemeente vermoedelijk gering geweest. Volgens de statistiek - bijlage II -neemt in genoemd jaar het aantal zielen van de Christelijke Afgescheiden gemeente met 35 toe. Reeds vóór 1869 waren er leden ‘overgegaan’, zoals de ledenlijst in paragraaf 3 laat zien. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 350]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2. De instituering van de Christelijke Afgescheiden gemeente te Wapenveld 12 december 1861In het volgende gedeelte van dit hoofdstuk wordt uitsluitend over deze dochter-gemeente van die te Heerde gehandeld. Zoals we zagen in hoofdstuk 24, het laatste gedeelte van paragraaf 7, streefden de Afgescheidenen te Wapenveld reeds sedert april 1850 naar zelfstandigheid. Er waren vanaf die tijd ‘eigen’ ouderlingen en diakenen en er stond een eigen kerkgebouw. In 1852 wordt door de classicale vergadering een gedeeltelijke zelfstandigheid toegestaan.Ga naar voetnoot13 Maar in 1861 richten 24 leden, woonachtig te Wapenveld, zich tot de kerkeraad te Heerde, met het verzoek een geheel-zelfstandige gemeente te mogen vormen. Wellicht zijn de bezwaren die tegen ds. E. Teunis waren gerezen hieraan niet vreemd geweest. Genoemd college staat afwijzend tegenover het verzoek en daarom wendt de groep van 24 zich tot de classicale vergadering. We weten van deze gang van zaken slechts uit de notulen van de classis Hattem, want we zagen dat er geen notulen van ‘Heerde’ bestaan over het tijdvak mei 1861 tot 1876.Ga naar voetnoot14 In de vergadering van de classis Hattem van 4 december 1861 verschijnen Gerrit Eilander en J.J. Mentz, ouderlingen; J.S. Visser, diaken; G.J. Mulder, kerkvoogd alsmede J. Disselhof, lid, allen behorende tot de gemeente te Heerde, en wonende te Wapenveld. Zij verklaren tezamen met negentien anderen onderstaand stuk aan de kerkeraad te Heerde te hebben gezonden - naar we aannemen is dit gebeurd in november 1861. ‘Ondergetekenden, leden der Christelijke Afgescheiden Gereformeerde Kerk in Nederland, thans ingedeeld en aangesloten bij de Christelijke Afg. gemeente te Heerde en wonende te Wapenveld c.a.- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 351]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
bij eenvergadering van eene gemeente te Wapenveld welke tegenoverGa naar voetnoot17 de leer welke aldaar gehoord wordt, nog tot eene moeder voor vele hunner dorpsgenoten moge dienen ten einde zij voor den Heere mogen gewonnen worden. Volgen de namen van 24 leden; in paragraaf 3 zijn zij met een B van de andere onderscheiden.
Nadat de vergadering van dit stuk heeft kennis genomen wordt een ‘instructie’ van de kerkeraad te Heerde gelezen, waarin dit college verklaart drie redenen van bezwaar te kennen ‘op welke de kerkeraad dit protest heeft afgewezen’. We vinden het volgende. ‘Het oordeel des kerkeraads: Al de opgegeven reden zouden gelden van iedere wijk dezer gemeenteGa naar voetnoot19 en zoo zouden dezelve moeten leiden tot vereeniging van iedere wijk tot eene gemeente op zich zeiven. Is de regel geldende, dat wie te veel bewijst, die bewijst niets, zoo kunnen die reden niets beteekenen ten aanzien van hetgene waartoe zij bijgebragt zijn. We menen te moeten opmerken dat bovenstaande brief niet uitmunt door het naar voren brengen van argumenten. Ook aan de classicale vergadering ontgaat dit niet. Zij neemt de zaak in bespreking, aangezien zij van oordeel is dat deze in de kerkeraad is afgehandeld. De praeses vraagt aan de vergadering ‘of het beginsel om eene gemeente te stichten om te werken tot uitbreiding goed- of afgekeurd moet worden?’ Dit is algemeen beantwoord met: goedgekeurd. Ook het tweede argument in de brief van de Wapenvelders wordt door de vergadering als juist erkend. Inzake het derde punt wordt de vraag gesteld: hoeveel personen willen zich tot een gemeente constitueren? Het antwoord luidt: circa 200. De ‘afgevaardigden’ uit Wapenveld delen mede een predikant te kunnen bezoldigen; hun kerkgebouw is onbezwaard en reeds eerder hebben zij het verlangen gekend ‘dat bij hen eene gemeente mogt gevestigd worden’. Aan de afgevaardigden uit Heerde wordt gevraagd naar de redenen die zij hebben het verzoek van Wapenveld te verwerpen. Er worden er vier opgegeven. De notulen vermelden: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 352]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
‘ De vergadering concludeert dat de leden te Wapenveld begeren ‘eene gemeente uit te maken’; dat sommigen wonen op een grote afstand van Heerde; dat ‘de bezwaren van Heerde niet van dien aard zijn om het verzoek van de Wapenveldsche leden te mogen afslaan... terwijl de bewering dat het ontijdig was, altijd kan worden volgehouden bij de eerste stelling: Wapenveld behoort onder Heerde’. Na nog enige financiële regelingen te hebben voorgesteld wordt besloten dat ‘te Wapenveld ene gemeente zal zijn, welke van af heden op zich zelve staat, terwijl de verdere regeling der zaken aan de ouderlingen en diakenen welke reeds sedert tijden aldaar zijn, wordt overgelaten...’.Ga naar voetnoot22 Tenslotte: ‘De broeders uit Wapenveld verlaten de vergadering, nadat hen des Heeren zegen over hunne gemeente is toegewenscht, en in het bijzonder door den leeraar van Heerde, welke zich, schoon zij nu los van hem waren, zich ten dienste welwillend aanbood, en begeerde dat schoon zij nu naast elkander stonden, de broederlijke liefde mogt blijven; ook dit begeerden die van Wapenveld.’.Ga naar voetnoot23 De eerste vergadering van de kerkeraad met de gemeente, in aanwezigheid van de consulent E. Teunis te Heerde, wordt gehouden 12 december 1861.Ga naar voetnoot24 We komen op deze vergadering terug. Laatstgenoemde datum geldt als die van de instituering der gemeente. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3. De eerste ledenAangezien de Afgescheiden gemeente te Wapenveld, waarvan we de instituering in de vorige paragraaf behandelden, een dochter is van die te Heerde, zullen we, evenals we deden bij de tweede gemeente te Heerde (1864), ons beperken in het beschrijven van het ledenbestand. De leden behoorden voor een deel tot de tweede generatie na de Afscheiding; we laten bij de meesten enige personalia - beroep etc. -Ga naar voetnoot25 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 353]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
In de vorige paragraaf is sprake van circa 200 leden op het tijdstip van instituering. Dit is in overeenstemming met de ondertekening van een te noemen request aan de Koning van 30 december 1861. Wellicht liet hierbij een enkel lid verstek gaan, maar het resultaat is geweest dat het adres werd getekend door 73 belijdende leden mede voor 115 kinderen - in totaal 188 zielen.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 354]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4. Erkenning; kerkgebouwNog in de maand van instituering wenden de leden van de jonge gemeente zich tot de Koning met het verzoek ‘Hen als eene Christelijke Afgescheidene gemeente te Wapenveld te erkennen en bescherming te verleenen’. Het adres is gedateerd 30 december 1861.Ga naar voetnoot27 Het werd - zoals vermeld - getekend door 73 volwassenen, mede voor 115 kinderen. De namen van de ondertekenaars komen alle voor in de vorige paragraaf. De gemeente, zo vinden we in het request, zal worden bestuurd volgens de Dordtse kerkenorde en het reglement van Rijnsburg.Ga naar voetnoot28 Zij wordt erkend bij koninklijk besluit van 2 februari 1862, no.11. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 355]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Wat het kerkgebouw betreft: we vonden in het vorige hoofdstuk dat dit reeds in 1850 werd gebouwd. Het stond aan de Kanaaldijk, kadastraal Sectie C no. 1300. Op 16 december 1862 verkoopt Gerrit Eilander een aangrenzend stuk grond, groot 4 are, een deel van Sectie C no. 1303, gelegen ‘vanaf de Kanaaldijk tot aan de Lagestraat’.Ga naar voetnoot29 Op het vergrote terrein wordt in 1914 een ruimer kerkgebouw gesticht; het is thans bedehuis van de Nederlands Gereformeerde kerk te Wapenveld.Ga naar voetnoot30 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
5. Gemeentelijk leven 1861-1870Een ‘Voorberigt’ in het boek ‘Notulen kerkeraad 1861-1874’ bevestigt dat reeds vóór december 1861, binnen de gemeente Heerde ouderlingen en diakenen werden gekozen ‘speciaal voor Wapenveld’. Op 12 december 1861 was er in beginsel reeds een ‘eigen’ kerkeraad: Gerrit Eilander en J.J. Mentz waren ouderling. Diakenen: J.S. Visser en H. IJzerman. Op de eerste vergadering - die van de instituering - werd onder leiding van de consulent E. Teunis, door in totaal 25 ‘mansleden’, de aftredende J.J. Mentz herkozen. G.J. Mulder neemt de plaats in van de aftredende diaken H. IJzerman.Ga naar voetnoot31 Over het wel en wee van deze gemeente kan, op grond van de notulen, niet zo veel worden gezegd. Een enkele bijzonderheid! Het eerste beroep dat wordt uitgebracht heeft het gewenste resultaat: op zondag 5 oktober 1862Ga naar voetnoot32 wordt de candidaat J.W. de LangGa naar voetnoot33 door docent Tjamme Foppes de Haan te Kampen, bevestigd. De Lang neemt 6 mei 1866 afscheid en wordt 11 november 1866 opgevolgd door W.H. van den BoschGa naar voetnoot34; deze staat te Wapenveld tot zijn emeritaat 4 februari 1874. Begin 1869 is de samenstelling van de kerkeraad als volgt: ds. W.H. van den Bosch; de ouderlingen R. Durink, Gerrit Eilander en J.J. Mentz. Diaken zijn J. Gelderman, G.J. Mulder en H. IJzerman. De landelijke vereniging van Afgescheidenen en Kruisgezinden heeft voor Wapenveld als uitvloeisel dat in de vergadering van de kerkeraad van 21 juli 1869 de drie ouderlingen - Harm van Duren, Teunis Eikel- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 356]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
boom en Cornelis EilanderGa naar voetnoot35 - van de Kruisgemeente verschijnen - diaken Evert IJzerman is niet ‘tegenwoordig’. De vereniging wordt ook plaatselijk door beide kerkeraden met algemene stemmen aanvaard. Tot 31 december 1869 zullen de ambtsdragers van de beide gemeenten in het nieuwe verband blijven dienen.Ga naar voetnoot36 Eind 1869 worden alle ouderlingen en diakenen ‘los gesteld’, dat wil zeggen: zij zullen aftreden, maar aanstonds herkiesbaar zijn. Op 5 januari 1870 worden gekozen tot ouderling R. Durink, Cornelis Eilander (Kruisgemeente) en J.J. Mentz. Tot diaken Harm van Duren (was ouderling Kruisgemeente), G.J. Mulder, Evert IJzerman (Kruisgemeente) en H. IJzerman.Ga naar voetnoot37 Zoals we reeds zagen, breekt Teunis Eikelboom kort daarna met de gemeente. |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||