De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 371]

Hoofdstuk 27
Apeldoorn

Inleiding

De burgerlijke gemeente Apeldoorn omvatte in de vorige eeuw de dorpen Apeldoorn, Beekbergen en Loenen, alsmede dertig buurtschappen. Er stonden vier hervormde kerkgebouwen, namelijk te Apeldoorn, Beekbergen, Kootwijk en Loenen. De Afscheiding te Beekbergen bespraken we reeds in hoofdstuk 5. Kootwijk en Loenen leveren voor ons onderwerp niets op. Behalve Apeldoorn dorp zullen we in dit hoofdstuk slechts de buurtschappen Noord-Apeldoorn, Hoog Soeren, Het Loo, Uddel (vroeger: Utteld) en Wiesel noemen; in de andere kleine woonkernen vinden we geen afscheiding, althans niet tot rond het jaar 1849. Het dorp Apeldoorn, bovengenoemde buurtschappen en enige andere er toe behorende telden in 1839 tezamen 5200 inwoners, onder wie 4200 Hervormden. De anderen waren òf Afgescheiden òf Rooms-Katholiek.¹ De voornaamste middelen van bestaan waren de landbouw en de arbeid in de papiermolens.²

Wat de Afgescheiden gemeente te Apeldoorn³ betreft: zij werd reeds ‘vroeg’, namelijk eind 1835, geïnstitueerd. Het archief van de gemeente is tamelijk compleet, dat wil zeggen: de notulen van de kerkeraad beginnen met 29 november 1835 en zijn, op enige hiaten na, volledig over het door ons bestudeerde tijdvak.⁴ Hoewel de ledenregisters beginnen met 1868⁵ kunnen we, zoals we zullen zien, de samenstelling der gemeente

1 Het bevreemdt dat Van der Aa - noot 2 - het aantal Afgescheidenen voor het dorp Apeldoorn c.a. niet afzonderlijk noemt. Midden 1836 hadden reeds circa 250 personen (121 volwassenen en 126 kinderen) met de Hervormde kerk gebroken, zoals we zullen zien.

2 Van der Aa I (1839) 296-297.

3 Literatuur: B. Mooibroek, De Afscheiding te Apeldoorn - Het ontstaan en de verdere ontwikkeling der Gereformeerde kerken te Apeldoorn, Beekbergen en Teuge, Apeldoorn 1934; J. Kok, De Afscheiding in de schaduw van het Koninklijk paleis te Apeldoorn, in November 1835, Kampen 1911. Het laatstgenoemde werkje is als bron nagenoeg onbruikbaar. In de eerste plaats is het sterk anecdotisch; verder, we moeten ons aansluiten bij het oordeel van Mooibroek, a.w. als hij schrijft: ‘Het komt mij voor dat de hooggeachte schrijver wat teveel vertrouwen heeft gehad in onvoldoend gecontroleerde schriftelijke en mondelinge overleveringen, waardoor hij bij zijn onderzoek tot onjuiste gevolgtrekkingen kwam en dientengevolge daarin vrij uitvoerige en humoristisch-geschreven verhalen opnam, waarvan de juistheid aan ernstigen twijfel onderhevig is.’.(6)
In het archief van de gemeente bevindt zich een handschrift van Teunis Verseveldt (1796-1884), getiteld ‘Geschiedenis van het Begin en de verdere Lotgevallen van de Christelijk Gereformeerde Gemeente te Apeldoorn en het Loo’. Het omvat 39 bladzijden en loopt tot ongeveer 1873. Verseveldt is van 1868 tot 1873 te Apeldoorn oefenaar geweest. Het manuscript bevat nagenoeg geen gegevens die niet worden vermeld in de notulen of in het boek van B. Mooibroek. Men zie voor Verseveldt ook: ZEVENDE DEEL 279.

4 Notulen kerkeraad 3 dec. 1835-29 nov.1844 (afschrift); 31 aug. 1846-7 dec.1857; 6 jan.l858-7 mei 1887.

5 ‘Lidmatenregisters 1868-1875’.

[p. 372]

gedurende de eerste jaren, nauwkeurig beschrijven op grond van andere bronnen.⁶ In 1839 ontstaat onder leiding van ouderling Jan Brink een Kruisgemeente, die zich in 1869 geruisloos met de oorspronkelijke herenigt. ‘Helaas zijn er van de Kruisgemeente te Apeldoorn geen archivalia bewaard gebleven, zodat veel van wat er is gebeurd nooit helemaal duidelijk zal worden.’⁷

In 1848 verlaat de Afgescheiden gemeente de classis Arnhem en sluit zich aan bij de classis Hattem. Dit gebeurt onder leiding van haar predikant Koene van den Bosch. De gemeente blijft door dit te doen het kerkverband trouw en onttrekt zich zó aan de sfeer van de ‘Geldersen’ die zoals bekend van circa 1846 tot 1852 buiten de hoofdstroom der Afscheiding verkeerden. In de classicale notulen etc. vinden we enige neerslag van het feit dat rond de jaren 1852 sommige leden der gemeente afzonderlijk vergaderden en dus min of meer hun eigen weg gingen.⁸

Voor de duidelijkheid: de buurtschappen het Loo en Noord-Apeldoorn lagen (liggen), aan elkaar grenzend, beide in noord-noordwestelijke richting ten opzichte van het centrum van Apeldoorn-dorp. Het eerste kerkje, de uitgebouwde woning van wijlen G.T. Beugel, stond aan de Anklaarseweg. Dit was op het grondgebied van Noord-Apeldoorn. Evenwel werd vaak gesproken van de kerk op het Loo en de Afgescheiden gemeente te Apeldoorn die te het Loo genoemd.

6 Het archief der gemeente wordt bewaard in GA Apeldoorn. Men zie ook: P. van Beek, Inventaris van de archieven van de Gereformeerde kerk te Apeldoorn 1835-1960, (GA) Apeldoorn 1985. In de inleiding lezen we ten aanzien van het eerste notulenboek (noot 4):
‘Het origineel bevindt zich in het archief van de Particuliere Synode te Arnhem’ - GA Arnhem - inv.no. 1, omdat dit deel eveneens de notulen van de Particuliere Synode bevat.’.
Men zie voor dit ‘afschrift’ ook: Mooibroek, a.w. 9-11.

7 Van Beek, a.w. 7. Een enkel gegeven aangaande deze Kruisgemeente zullen we hierna, in dit hoofdstuk vermelden.

8 Men zie hiervoor par.8.

1. Voorgeschiedenis

In het archief van de Hervormde gemeente te Apeldoorn⁹ vinden we geen gegevens aangaande de Afscheiding.¹⁰

De gebeurtenissen die we als ‘voorgeschiedenis’ ter plaatse dienen te betitelen waren echter van groot belang. Zij zijn min of meer aan het leven der Hervormde kerk voorbijgegaan, maar hebben toch dit tengevolge gehad dat eind 1835 een groep van meer dan tweehonderd perso-

9 We raadpleegden: GA Apeldoorn - Archief Ned. Herv. gemeente, Not.kerker. 1817-1845; Ingekomen en afschriften van uitgegane stukken 1815-1850.

10 In overheidsarchieven - men zie hierna - wordt een tweetal lijsten van Afgescheidenen 1835 en 1836 bewaard. Deze zijn uitgegaan van de hervormde predikant A. Roeloffs (te Apeldoorn 1824-1868).

[p. 373]

nen, als bij ‘explosie’ met genoemd genootschap brak. Bedoelde gebeurtenissen zijn verbonden aan de ‘oefeningen’ van G.T. Beugel.¹¹

Gerrit Teunis Beugel werd in december 1762 te Apeldoorn geboren als zoon van Hendrik Wicherts en Antonia Hoogklimmer. Hij overleed te Apeldoorn 9 oktober 1834, oud 71 jaar; in de overlijdensacte staat vermeld ‘zonder beroep’. Zijn eerste huwelijk was met Trijntje Jonkman, zijn tweede - in 1816 - met Nella Maria van Campen (overleden 1832). Beide huwelijken bleven kinderloos. Zijn ouders bezaten in Apeldoorn-Noord een royale woning, die later zijn eigendom werd. Zij was gelegen, schrijft Mooibroek in 1934 (a.w. 14) ‘waar thans het huis van Peter Veeneman staat, aan den Anklaarschenweg 29’.
Reeds op 15-jarig leeftijd trok Beugel naar Amsterdam en bracht het tot enige welstand; niet bekend is welke werkzaamheden hij aldaar verrichtte. In 1813 keerde hij, voorgoed, in Apeldoorn terug. ‘Daar in Noord-Apeldoorn, is hij jarenlang bezig geweest een groote en buitengewone zaak als die der afscheiding, voor te bereiden. En dat zeer zeker geheel onbewust.’(16)
In 1834:
‘Slechts enkele dagen vóór zijn dood... legateerde Beugel zijn bezittingen, en wel deels aan zijn familie en deels aan zijn vrienden op het Loo, waarbij zijn naaste buurman Hendrik IJzerman, die het laatste jaar zijns levens zelfs bij hem inwoonde, in het bijzonder bedacht werd.’.(17)

Gedurende ongeveer twintig jaren heeft Beugel - wel ‘Vader Beugel’ genoemd - zondagsavonds in zijn woning geoefend; hij stelde daartoe zijn huis open ‘voor ieder, die lust had de waarheid zooals die in Gods Woord geopenbaard is, te hooren’.(24) Bedoelde samenkomsten zijn van hervormde zijde wel tegengewerkt, maar nimmer door de overheid verboden, beboet of verstoord. Pas na zijn overlijden, als de samenkomsten worden voortgezet en de autoriteiten door de ‘woelingen’ van de Afgescheidenen, wantrouwig staan tegenover elk conventikel, rijzen moeilijkheden. We vermelden hier de conclusie waartoe Mooibroek komt aangaande het werk van Beugel.

‘Zeker mogen we ‘Vader Beugel’ beschouwen als den voornaamsten voorbereider der kerkelijke reformatie in 1835 hier begonnen, want uit zijn gezelschap is onze Gereformeerde Kerk geboren. Toch was Beugel mijns inziens geen man met een sterk ontwikkeld kerkelijk besef. Althans, uit zijn geschriften blijkt eer het tegendeel. Hij was de Godvreezende, innig vrome gemoedelijke man, getrouw in ‘Heeren dienst, beminnelijk tegenover zijn naasten, wier stichting hij gaarne bevorderde. Hij was geen strijdbaar held. 't Liefst ontweek hij den strijd, door zijn meening te zeggen en dan heen te gaan.

11 De rest van deze paragraaf is ontleend aan Mooibroek, a.w. 14-27.

[p. 374]

Als hij de dagen der Scheiding had overleefd, zou men in hem niet die krachtsontplooiing hebben opgemerkt, zooals die zich bij de vaders der Scheiding openbaarde.’ (27)¹²

12 De stichtelijke nalatenschap van Beugel vinden we in een werk van 390 octavo bladzijden: Historisch verhaal der bekeering, benevens de verdere voortleiding op den weg van geloof en godzaligheid, door licht en donker, zoet en bitter van G.T. Beugel... en voorafgegaan door eene overdenking over 1 Joh. 2: 28, 's-Gravenhage (bij J. van Gol-verdinge) 1835 (ex. in GA Apeldoorn). Het werk bevat een woord vooraf van drie bladzijden, getekend J(an) B(uurman); het sluit met een meditatie naar aanleiding van het overlijden van de tweede echtgenote van de schrijver, met als uitgangspunt Ezechiel 24 vers 16 - gedateerd 15 nov.1832. Het boek bevat weinig passages die voor ons onderwerp van belang zijn; op de bladzijden 252-269 schrijft Beugel over de stille tegenwerking in zijn leiden van het gezelschap te Apeldoorn, ondervonden.
Bij het oordeel van Mooibroek over Beugel willen we ons aansluiten. In zijn uitvoerige, zelfs langdradige geschrift uit Beugel zijn bezwaren tegen het kerkelijke leven in Apeldoorn. Maar nergens blijkt dat hij de strijd tegen de door hem gesignaleerde misstanden heeft aangebonden.

2. Voorgeschiedenis (vervolg)

Na het overlijden van Beugel bleef het gezelschap aanvankelijk in zijn huis vergaderen, totdat dit, ongeveer in augustus 1835, moest worden opgeleverd aan de nieuwe eigenaar. De leiding kwam in handen van de schoenmaker Jan Buurman, kort daarna één der Afgescheidenen.¹³

Op 16 augustus 1835, enige maanden voor de Afscheiding te Apeldoorn begon, was het gezelschap Buurman vergaderd op de vertrouwelijke plek, het huis van Beugel, dan bewoond door het gezin Hendrik IJzerman. Aan het procesverbaal opgemaakt door de burgemeester en twee ‘gerechtsdienaars’ ontlenen we het volgende.¹⁴

De gerechtsdienaars hebben ‘aldaar aangetroffen en verzameld bevonden’: (een A voor de naam betekent: daarna lid van de Afgescheiden gemeente)
	twee zoons van de molenaar Bitter te Oosterhuizen (buurtschap)
A	Jacob Brink, landbouwer, Oosterhuizen
A	Jan Brink, koopman
	Hendrik Jan Brouwer, landman, Oosterhuizen
A	Jan Buurman, schoenmaker
A	Maas van der Craats, arbeider en zijn vrouw:
A	Wilhelmina Landaal, arbeidster
	Jan Dekker, verver
A	Jan Bernard Donker, papiermaker
A	Jan Eikendal, boswachter
A	Gerritje Jansen, vrouw van Jannes Landaal
A	Johannes de Jongh, marskramer
A	Derk Jonker, arbeider
	Hendrikus Knippenberg, arbeider
A	Christiaan Kroon, behanger

13 Jan Buurman werd in 1802 te Apeldoorn geboren en overleed aldaar 4 juni 1838 (GA Apeldoorn, Overlijden 1838, acte 5 juni, no.82). Hij was gehuwd met Johanna Berends.

14 GA Apeldoorn, Brievenboeken 1835, 16 aug. We verwijzen voor dit stuk en enige volgende brieven naar GA Apeldoorn, Archief burgerlijke gemeente, inv.no. 10: ‘Correspondentie, gevoerd met de plaatselijke en provinciale overheden met betrekking tot afscheiding van het hervormd kerkgenootschap, 1835-1840’. - ‘N.B. Authentieke afschriften 1934; de originele stukken zijn verloren gegaan.’ De gehele tekst van het proces-verbaal is afgedrukt in Mooibroek, a.w. 45-47.

[p. 375]

A	Bart Gerrits van Laar en zijn vrouw:
A	Klasina Hessels
	de schoenmakersknecht van Marten Landaal
A	Lucas Mulder, arbeider (ook: landman) en zijn vrouw:
A	Annetje Hulsteijn, arbeidster
A	Willem Hendriks Mulder, bezembinder (ook: landman)
	Hendrik Mulderij, schoenmaker
A	Johannes Mulderij, bode
	Aaltje Neumann, vrouw van Jan Hermans
	Roelof Niessink, herbergier
	Harm Peters Oldenhof, landbouwer
	Hendrik Oldenhof, landbouwer
	Peel Oldenhof, arbeider
A	Johanna van Orden, ‘huiswerk doende’
A	Hendrik Wouters Rijsdorp, timmerman en zijn vrouw:
A	Hermina van Lil
	Klaas Wouters Rijsdorp
	L. Tuinman en zijn vrouw
A	Peter Veeneman, landbouwer
	Hermanus Visser, smid
A	Hendrik IJzerman, timmerman
A	Jacob Gerrits van Zoeren, arbeider
	...^15

‘en verschillende anderen tesamen ten getale van ongeveer 200 personen, waarvan de namen aan ons niet bekend zijn, bezig met het houden eener Godsdienstige oefening, wordende door... Jan Buurman eene predikatie, redevoering of verklaring van eene bijbeltekst gedaan en voorts door allen gezongen den 119e Psalm verzen 57, 59 en 60...’
Wijders had opgemelde Buurman te kennen gegeven, dat aan het tegenwoordig huis geen vergaderingen meer plaats zouden hebben.’.¹⁶

Het aantal in het proces-verbaal met name genoemde personen is 39. In 1836 waren er van dezen 23 lid van de Afgescheiden gemeente. Dit betekent een kleine zestig procent. Midden 1836 hadden circa 120 volwassenen gebroken met de Hervormde kerk.¹⁷ Het is daarom niet gewaagd te veronderstellen dat van de geregistreerde ‘200 personen’ - bezoekers van het gezelschap - zich ongeveer hetzelfde percentage (zestig) heeft afgescheiden. Vergeleken met andere conventikels, bijvoorbeeld te Utrecht, mag deze zestig procent hoog worden genoemd.¹⁸ Het werk van ‘Vader Beugel’ heeft, zoals we reeds aanstipten, veel vrucht gedragen!

Dit proces-verbaal werd gevolgd door een schrijven van de burgemeester¹⁹ aan de gouverneur van Gelderland, gedateerd 17 augustus 1835,²⁰ dat als volgt luidt.

15 Er worden nog zes personen uit Lieren of Twello bij name genoemd. (Mooibroek, a.w. 46) We vinden vijf van deze zes bij de Afgescheidenen te Beekbergen of te Voorst (Twello).

16 We zagen reeds dat de woning van wijlen G.T. Beugel na augustus 1835 niet meer beschikbaar was voor het houden van gezelschap.

17 Volgens een nog te noemen request van 20 juli 1836; vgl. ook noot 1.

18 VIERDE DEEL 186-191. In Utrecht was de geschatte getalsverhouding 9 tot 32, dit is nog geen dertig procent.

19 R.W. graaf van Lijnden (1808-1876) was burgemeester van Apeldoorn tot november 1837.

20 Als noot 14. Mooibroek, a.w. 47-48.

[p. 376]

‘Reeds sedert jaren had op het Loo onder Apeldoorn, ten huize van een zekere Gerrit Teunis Beugel, en onder diens leiding eene vereeniging van onderscheidene ingezetenen tot Godsdienstige oefeningen plaats.
Die vereenigingen, geen dadelijk gevaarlijke strekking hebbende, en ook in den aanvang niet druk bezocht wordende, zijn als het ware stilzwijgend getolereerd.
Gezegde Beugel is, nu ongeveer een jaar geleden gestorven en heeft tot opvolger eene Jan Buurman, schoenmaker op het Loo, die sedert dien tijd - en ook wel vroeger, bij het leven van Beugel - aan gezegd huis Godsdienstoefeningen houdt, die intusschen hoe langer hoe drukker bezocht worden.
Het is mij thans voorgekomen, dat het van veel belang is, dat deze vereenigingen worden tegengegaan.
Daartoe heb ik op gisteren, te dier vergadering, alwaar ongeveer 200 personen vergaderd waren, de geregtsdienaren gezonden, die tegen een 40-tal dier personen, wien hen bij name bekend waren, proces-verbaal hebben opgemaakt, welk stuk ik op heden, aan den Officier bij de Regtbank te Arnhem ter vervolging heb ingezonden.
Ik moet hier bijvoegen, dat de vergadering stil is afgelopen, en het hoofd J. Buurman aan zijne mede-leden heeft te kennen gegeven, dat die vergaderingen niet meer in genoemd huis zouden plaats vinden. Of zulks nu elders het geval zal worden, zal nader moeten blijken. Intusschen zal ik die zooveel mogelijk doen tegengaan.’

Genoemde samenkomst heeft niet geleid tot een vervolging door de rechtbank te Arnhem.²¹

21 Mooibroek, a.w. 48.

3. Instituering; eerste ambtsdragers; vervolging

Zondag 29 november was ds. A. Brummelkamp te Apeldoorn en leidde in de buurtschap Wiesel - ten noorden van het Loo gelegen - een samenkomst van een groot aantal personen. Men kwam ongestoord bijeen in de grote boerderij de ‘Zandhegge’, toebehorende aan de landbouwer Peter Veeneman.²² Voor de vergadering begon, werd, op aanwijzing van Brummelkamp, een ‘Acte van afscheiding’ bestemd voor de hervormde kerkeraad, door 67 personen getekend. De daarop volgende donderdag gebeurde dit door 20 anderen. Na afloop van het samen-zijn werden tot ouderling van een te stichten Afgescheiden gemeente gekozen: Jan Brink en Jacob Gerrits van Zoeren; tot diaken: Lucas Mulder en Peter Veeneman.

Op 3 december 1835 was Brummelkamp opnieuw te Wiesel. Hij bevestigde daar de gekozen ambtsdragers, sprak een leerrede uit en bediende de doop aan Hendrina Buurman, dochter van Jan Buurman en Janna Berends.²³ Naar wij menen dient deze (donderdag) 3 december 1835 te worden beschouwd als de datum van de instituering der gemeente.²⁴

De samenkomst van 3 december werd bezocht door de burgemeester;

22 Mooibroek, a.w. 56 geeft van deze boerderij een afbeelding; deze leent zich slecht voor reproductie.

23 Verkiezing en bevestiging van de ambtsdragers zijn door Brummelkamp als ‘préambule’ vermeld voorin het eerste notulenboek.

24 En niet, zoals de kerkelijke jaarboekjes etc. geven: 29 november 1835.

[p. 377]

deze gaf tevergeefs het bevel uiteen te gaan. Een vervolging door de rechtbank werd ook in dit geval niet ingesteld.²⁵

Naar aanleiding van een tezamen met andere gemeenten aan de Koning gezonden adres, gedateerd 21 december 1835, waarin vrijheid en bescherming van godsdienstoefening wordt gevraagd,²⁶ bericht de gouverneur van Gelderland - hierin voorgelicht door de burgemeester - aan de minister van Hervormde Eredienst:

‘... omtrent de zich noemende ouderlingen en diakenen der nieuwe secte te Apeldoorn.
Jan Brink, landman en koopman in hout.
Jacob Gerrits van Zoeren, landman.
Lucas Mulder, papiermakers arbeider.
Peter Veeneman, landman en koopman in hout.
De eerste en de vierde zijn iets boven de boerenstand verheven, en men kan hun geen’ invloed op hunne stand ontzeggen. De tweede is een eenvoudig mensch, tamelijk gegoed. De derde is een eenvoudig papiermakers arbeider, zonder invloed noch vermogen.’.

Na november 1835 kwam de gemeente veelal samen ‘op het Loo’ in de schuur bij de winkel van Arend Slijkhuis,²⁷ terwijl in Apeldoorn dorp de boerderij van Jan G. van Zoeren tot vergaderplaats diende. Dit blijkt uit een request aan de burgemeester van 20 juli 1836, evenals in andere plaatsen ingediend op grond van het koninklijk besluit van 5 juli 1836. De Afgescheidenen verzochten in een zodanig adres boven de twintig personen te mogen samenkomen.²⁸ Het request werd gezonden, daar men te Apeldoorn, evenals elders, vanwege het houden van ‘ongeoorloofde godsdienstoefeningen’, inkwartiering van militairen duchtte. Het stuk is getekend door 121 volwassenen, wier namen we in de volgende paragraaf zullen noemen, en mede voor 126 kinderen.²⁹ Reeds eerder had de burgemeester een lijst met namen van 87 Afgescheidenen (het ledenbestand in december 1835) aan de gouverneur gezonden³⁰; ook deze met bijbehorende bijzonderheden - bijvoorbeeld beroep - zullen we in paragraaf 4 verwerken.

Op zondag 29 januari 1837 bediende ds. Hendrik de Cock het avondmaal ten huize van ouderling Jan Brink, ‘landman op den Brink’.³¹ Aan

25 Het vermelde bij Mooibroek (a.w. 55-57) dat de burgemeester, nadat hij vruchteloos had gepoogd de bijeenkomst te verhinderen of te ontbinden, zich, vergezeld van de hervormde predikant naar het koninklijk paleis begaf, teneinde daar te trachten hulp van parkwachters te verkrijgen tot het opmaken van een proces-verbaal, is ontleend aan de overlevering. We rekenen het, bij ontbreken van bronnen-materiaal, tot de anecdoten.

26 Hoofdst.1, par.1.

27 Mooibroek, a.w. 60 (1934): ‘... aan de Koningstraat, hoek Rostocklaan, waar thans de winkelier Veeneman woont’.

28 Zoals we reeds in andere hoofdstukken mededeelden: zonder iets te verrichten dat het karakter droeg van het houden van een eredienst.

29 Vergelijk noot 14. Oorspronkelijk behoorde dit request bij de Ingekomen stukken 1836, 20 juli.

30 Als vorige noot. Ingekomen stukken 1836, 22 jan.

31 Mooibroek, a.w. 61 (1934): ‘Het huis... staat er nog, namelijk aan de Fabriekstraat No. 12 waar thans de familie Dekker woont’.

[p. 378]

het proces-verbaal, naar aanleiding van deze samenkomst opgemaakt, ontlenen we het volgende.³²

Veldwachter Jacob Hesse rapporteerde in de avond van 29 januari 1837 aan de burgemeester dat ten huize van Jan Brink, door hem is gezien
‘... dat een vreemd persoon, gekleed in het gewaad van een predikant, bezig was met het houden eener leerrede over het Heilig Avondmaal, dat door dezelve vervolgens aan de daar vergaderden Jan Brink, vrouw en twee kinderen, H. Kroon, P. Bakker, J. Buurman, D. Berends, Berend Huisman, B.G. van Laar, H. Beekamp, Maas van der Craats, de vrouw van Klaas Wouters Rijsdorp, de vrouw van W. Hulsteijn, de vrouw van T. Broekhuis, G.J. van Orden³³ en meer bij hem den veldwachter niet bekende personen, mannen en vrouwen, werd toegediend.
Dat na afloop van die bediening en de gebruikelijke gezangen en gebeden, hij, veldwachter, aan den aldaar fungeerenden bedienaar had gevraagd, wie hij was en waar thuis, waarop deze had geantwoord, ik ben Ds. de Cock, tehuis bij J. Brink, waarna hij, veldwachter, zich had verwijderd...’

Opnieuw: ook deze godsdienstoefening leidde niet tot een vonnis van de rechtbank te Arnhem. De officier van justitie - zo blijkt uit correspondentie met de burgemeester - meende op grond van het proces-verbaal dat het niet zou kunnen worden bewezen, dat meer dan twintig personen, buiten de vier huisgenoten, aanwezig waren geweest.³⁴

Wat wèl mogelijk was: bij schrijven van de burgemeester op 29 januari werd aan de garnizoenscommandant van Zutphen assistentie gevraagd van 75 manschappen infanterie, vergezeld van twee officieren, teneinde ‘ongeoorloofde godsdienstige vereenigingen’ te kunnen tegengaan.³⁵ Van zijn standpunt terecht, vreesde de burgemeester één van de komende dagen een herhaald optreden van De Cock; deze was namelijk niet aanstonds uit Apeldoorn vertrokken.³⁶ In de morgen van dinsdag 31 januari 1837 marcheerden 75 manschappen vergezeld van een tamboer, en onder bevel van een officier alsmede zes onderofficieren en korporaals, naar Apeldoorn; zij werden aldaar bij Afgescheidenen ingekwartierd. Op dinsdag 7 februari verdwenen de militairen geheel onverwacht.³⁷

De gang van zaken bij dit plotselinge vertrek is nimmer duidelijk geworden. Zowel J. Kok³⁸ als B. Mooibroek³⁹ schetsen meer of minder uitvoerig

32 Vergelijk noot 14. Oorspronkelijk: Uitgegane stukken 1837, 29 jan. Mooibroek, a.w. 61-62.

33 We zullen het merendeel van deze zeventien aanwezigen - afgezien van H. de Cock - in de volgende paragraaf vinden als leden van de C.A.G.K. te Apeldoorn, in het jaar 1836. We vermoeden dat met H. Kroon is bedoeld Christiaan Kroon en met Berend Huisman: G. Huisman.

34 Mooibroek, a.w. 64.

35 Als noot 14; Uitgegane stukken 1837, 29 jan. Mooibroek, a.w. 63.

36 Zo woonde hij maandag 30 jan. 1837 de vergadering van de kerkeraad bij (not.kerker.). In deze vergadering werd besloten, wellicht mede door toedoen van De Cock, de ‘vrijheid’ (dit is de vergunning met meer dan twintig personen, zonder eredienst, godsdienstig tezamen te komen) van juli 1836 - waarover we hierboven schreven - ‘op te zeggen’, (ook: Mooibroek, a.w. 66)

37 In de not. kerker. 8 febr. 1837 werd dit aangetekend: ‘Dinsdag 7 Februarij van de inkwartiering verlost.’.

38 Kok, a.w. 53-58.

39 Mooibroek, a.w. 64-65.

[p. 379]

dat de Kroonprins, de latere Koning Willem II, die in deze dagen op paleis het Loo verblijf hield, persoonlijk heeft ingegrepen. Kok doet het zelfs voorkomen, dat de bevelvoerende officier, niet zozeer, tezamen met zijn manschappen, werd weggestuurd, dan wel weggejaagd - dit laatste schijnt ons onwaarschijnlijk toe.

Feit is dat na 7 februari 1837 geen strafmaatregelen tegen de Afgescheidenen te Apeldoorn zijn genomen. We mogen wel zeggen: men liet deze mensen begaan. Zou dit toch de invloed zijn geweest van (de latere) Koning Willem II? Of wilde zowel zijn vader als hij, geen militair optreden nabij paleis het Loo riskeren? Immers: dit risico werd genomen bij het optreden van militairen tegen de Afgescheidenen, zoals de gebeurtenissen te Genderen op 16 augustus 1835⁴⁰ en te Gameren 23 augustus 1835⁴¹ hebben aangetoond.

De Afgescheidenen te Apeldoorn verder ongemoeid gelaten! Dit verklaart onzes inziens het feit dat de gemeente pas in 1851 erkenning aan de overheid vraagt - dat wil zeggen: nadat zij ongeveer twaalf jaren, zoals we zullen zien, ongestoord in eigen kerkgebouw was samengekomen.

Merkwaardig is in dit verband, dat de opvolger van burgemeester Van Lijnden, mr. C.H. baron van Rhemen,⁴² in het ‘Jaarverslag 1840’ van de gemeente Apeldoorn schrijft:

‘Het is helaas maar al te waar dat de Hervormde bevolking⁴³ alhier, ten aanzien van hunne geestelijke belangen in een diep verwaarloosden toestand zich bevinden, welke noodwendig op de zedelijkheid een hoogst nadeeligen invloed uitoefend.’.⁴⁴

En in het ‘Jaarverslag 1841’:⁴⁴

‘De z.g.n. afgescheidenen zetten hunne Godsdienstoefeningen op eene zeer betamelijke wijze voort, daar voornamelijk de verwaarlozing der herderlijke plichten bij de Hervormden, aanleiding tot het ontstaan dezer afgescheiden gemeente heeft gegeven, zoo vertrouwt men, dat, bij het erlangen van een leeraar, die het gewicht zijner roeping beseft, het aantal der afgescheidenen zeer verminderen zal.’.⁴⁵

Bij Bos⁴⁶ vinden we dat eind 1835 en begin 1836 enige berichten de ministers van eredienst en justitie bereiken, waarin wordt geklaagd over een zich aansluiten van enige personen, in dienst van de Koning - paleis

40 ACHTSTE DEEL 284-285.

41 EERSTE DEEL 65-67, 75.

42 Mr. C.H. baron van Rhemen van Rhemenshuizen (1811-1880) trad als burgemeester in functie op 26 november 1837.

43 Wij lezen in plaats van “Hervormde bevolking”: Hervormden, of: leden van de Hervormde gemeente.

44 Mooibroek, a.w. 43. Zoals reeds vermeld (noot 10) was in deze tijd de enige hervormde predikant te Apeldoorn A. Roeloffs; deze stond aldaar van 1824 tot aan zijn emeritaat in 1868. In het jaar 1853 werd N.H. de Graaff de collega van Roeloffs. Invloed op het ledental van de C.A.G.K. heeft dit laatste niet gehad.

44 Mooibroek, a.w. 43. Zoals reeds vermeld (noot 10) was in deze tijd de enige hervormde predikant te Apeldoorn A. Roeloffs; deze stond aldaar van 1824 tot aan zijn emeritaat in 1868. In het jaar 1853 werd N.H. de Graaff de collega van Roeloffs. Invloed op het ledental van de C.A.G.K. heeft dit laatste niet gehad.

45 Ook in de jaarverslagen 1837-1839, 1841-1843 komen uitdrukkingen voor als: ‘... de z.g.n. Separatisten zijn in groot getal, de onverhinderde uitoefening hunner begrippen, heeft tot geen de minste stoornis van orde of rust aanleiding gegeven.’. (Mooibroek a.w. 69)

46 Bos, Archiefstukken III, 55-57, 67-68, 71-72.

[p. 380]

het Loo - bij de Afgescheidenen. Genoemd worden: Maas van der Craats (ook: Kraats), arbeider; Jan Gerrits Eikendal, boswachter; Derk Heethaar, klepperman (nachtwaker); Derk Jonker, arbeider; Christiaan Kroon, behanger en Bart Gerrits van Laar, boswachter. We vinden dit zestal in 1836 als leden van de Afgescheiden gemeente. De vraag wordt opgeworpen, of in aanmerking zou komen deze personen

‘... het ongepaste van hun gedrag te doen voorhouden en hen te doen inzien het verkeerde en ongepaste als bedienden des Konings, om zich aan te sluiten aan, of zich te laten wegslepen door personen, wier handelingen Zijne Majesteit als onwettig heeft aangemerkt, terwijl zij daardoor, den eerbied voor Zijne Majesteit uit het oog verliezende, zich blootstellen uit Hoogstdeszelfs dienst te kunnen worden verwijderd.’.

Echter, voor zover uit de stukken blijkt, zijn bedoelde personen niet bemoeilijkt vanwege hun kerkelijke keuze.

4. Eerste leden

Zoals we reeds zagen, omvatte de jonge gemeente midden 1836 circa 250 zielen. Ondanks het ontbreken van een ledenregister over de eerste decennia,⁴⁷ zijn we in staat de samenstelling der gemeente in 1836 te beschrijven.⁴⁸ De beroepen in onderstaande lijst genoemd, ontlenen we aan een bijlage van het request aan de Koning, gedateerd 21 december 1835.⁴⁹

De namen zijn gerangschikt naar dorp of buurtschap: Apeldoorn, Noord-Apeldoorn, het Loo; Hoog Soeren; Uddel; Wiesel
Apeldoorn, Noord-Apeldoorn, het Loo
Hermina van Amersfoort
Albert van Asperen
Peter Bakker en zijn vrouw:	arbeider
Antje van der Beek met 4 kinderen
Roelof ter Beek en zijn vrouw:	kleermaker
Johanna Hoegen
‘twee kinderen van L. Beekamp (overl.)’
Steven Beekamp en zijn vrouw:	bakker
Jenneken Logtenberg met 6 kinderen
Jakob Samuel Beeuwkes en zijn vrouw:	schilder en glazenmaker
Hendrika Westerhof met 2 kinderen
W. Beeuwkes (vrouw van Jan IJzerman, timmerman)
Grada Sterelina Benninkhuizen	naaister
Derk Berends met 1 kind	rentenier
Jan Berends	papiermaker
Willemina Berghuis
(vrouw van Evert de Juffer, arbeider)
Jan Bloemink
Johannes Jacobus Boekaar met 4 kinderen	arbeider
Gerrit Hendrik Bomhof en zijn vrouw:	kleermaker
Gerritjen de Graaf

47 Vgl. noot 5.

48 Op grond van de reeds genoemde stukken: een lijst van Afgescheidenen januari 1836 en een request van 20 juli 1836. De bevolkingsboekhouding te Apeldoorn begint met 1849.

49 Hoofdst. 1, par.1.

[p. 381]

Cornelis Brink	landman
Jacob Brink	imker
Jan Brink (ouderling) en zijn vrouw:	landman en koopman in hout
Rijka Beekman met hun dochters
(belijdende leden):
Cornelia Brink
Maria Brink
Martha Brink
Peter Brink	landman
Hendrikus Buitenhuis	arbeider
Johannes Buitenhuis	bode
Jan Buurman en zijn vrouw:	schoenmaker
Johanna Berends met 4 kinderen
Maas van der Craats (ook: Kraats)	arbeider
en zijn vrouw: Willemina Landaal
met 6 kinderen
Grietjen Deur (vrouw van T. Broekhuis, winkelier)
Dirk Jan Dibbetz met 5 kinderen	bode
Johanna Sophia Dibbetz	dienstmeid
Jan Bernard Donker	papiermaker
Aartje Driessen	naaister
Hermina Dijkgraaf
(vrouw van M.G. Meyerink, doodgraver)
Cornelia Eikendal
Marten van Goor	landman
Hendrikjen Grutterink
J. Peters van Hasselt
Derk Heethaar	nachtwacht (ook: klepperman)
Maria Heethaar	zonder beroep
Maria Heethaar	zonder beroep
Gerrit Huisman en zijn vrouw:
Kristina Kamphorst
Johannes Andreas Hulsteijn en zijn vrouw:	arbeider
Geertjen Luttikhuizen met 2 kinderen
Willem Hulsteijn en zijn vrouw:	arbeider
Janna Egberts
Johannes de Jongh en zijn vrouw:	marskramer
Cornelia Waanders
Derk Jonker en zijn vrouw:	arbeider
Jannetjen van Lathum met 2 kinderen
F.J. Jordens (Franciscus Jacobus Jourdan?)	(soldaat?)
Hendrina Jordens geb. Rigter (weduwe)
Gijsbertus Klaassen
Christiaan Kroon en zijn vrouw:	behanger
Hendertjen Sjaaks
Janna Kuiper	dienstmeid
Arie Landaal en zijn vrouw:	kleermaker
Klasina Hendrina Heethaar met 3 kinderen
Cornelis Landaal en zijn vrouw:	kleermaker
Lambertje Woudenberg met 4 kinderen
Jannes Landaal en zijn vrouw:	kleermaker
Gerritje Jansen (later: wed.J. Lan daal)
Jannetje Logtenberg
(vrouw van Jan Jonker, arbeider)
Aaltje Meulink	dienstmeid
Albertus Mooij en zijn vrouw:	schoenmaker
Alida Maria van Baak met 7 kinderen
Hendrik Hendriks Mulder en zijn vrouw:	timmerman
Trijntje de Graaf

[p. 382]

Lucas Mulder (diaken) en zijn vrouw:	arbeider
Annetje Hulsteijn met 2 kinderen
Willem Hendriks Mulder en zijn vrouw:	landman
Johanna Steunenberg met 8 kinderen
Johannes Mulderij en zijn vrouw:	bode
Hendrika Buitenhuis met 6 kinderen
Aaltje Muurling (vrouw van M. Rouwenhorst)
met 1 kind
R. Oosterbroek geb. Bomhof
Gerrit Jan van Orden	arbeider
Johanna van Orden	‘huiswerk doende’
Geesien Peereboom geb.Rigter
Elisabeth Pol (vrouw van M. Kars, arbeider)
Johan van de Pol
Hendrik Wouters Rijsdorp en zijn vrouw:	timmerman
Hermina van Lil met 5 kinderen
Klaas Wouters Rijsdorp en zijn vrouw:	tuinman
Aartje van Broekhoven
Bernardus Schut en zijn vrouw:	arbeider
Hendrika van Delden met 5 kinderen
Peter Schut en zijn vrouw:	arbeider
Hendrika Heethaar met 4 kinderen
Arend Slijkhuis	winkelier
Gerrit Gerritsen Smit^50
Janna Hermens Smit
(vrouw van A. van Amersfoort)
met haar 6 kinderen
Willem Snippen
Wesselina van der Veen
H. Westerhof	‘huiswerk doende’
Aartjen Witteveen, weduwe J. Davids
Hendrik IJzerman en zijn vrouw:	timmerman
Maria van Engeland met 2 kinderen
Jacob Gerrits van Zoeren (ouderling)	landman
en zijn vrouw: Johanna Landaal
met 6 kinderen
Hoog Soeren
Jan Gerrits Eikendal en zijn vrouw:	boswachter
Janna van Wenum
Bart Gerrits van Laar en zijn vrouw:	boswachter
Klasina Hessels met 1 kind
Elisabeth van Laar
Hendrik van Laar	landman
Jan van Laar	landman
Lambert Peters en zijn vrouw:	arbeider
Jannetjen van Kampen met 1 kind
Uddel
A. Bakker
Tinus Lubbertsen Brink en zijn vrouw:
Hendrikjen Evertsen met 6 kinderen
Petertjen van Kampen
Wiesel
Cornelis Bosch	landarbeider
Lubbert Bosch

50 ‘onder Terwolde’, gemeente Voorst.

[p. 383]

Gerrit Mouw en zijn vrouw:	landarbeider
Hendrika Bosch
Hendrik Pol en zijn vrouw:	landarbeider
Berendina G. van Riessen
Jan Pol en zijn vrouw:	landarbeider
Willempjen Willems met 4 kinderen
Aaltjen Krombos
Johannes Veeneman en zijn vrouw:	landman
Jenneken Scholten met 5 kinderen
Peter Veeneman (diaken) en zijn vrouw:	landman en koopman in hout
Johanna Cornelia IJzerman met 9 kinderen

5. Gemeentelijk leven 1835-1839; ontstaan kruisgemeente; eerste kerkgebouw

De notulen van de kerkeraad vangen aan, zoals we zagen, met 9 november 1836. Gezegd moet worden dat zij tamelijk summier zijn en hiaten vertonen.

De eerste vier ambtsdragers noemden we reeds in paragraaf 3. In augustus 1835 tracht de gemeente dit aantal uit te breiden; gekozen worden tot ouderling: de voortrekker Jan Buurman en Johannes de Jongh; tot diaken: de korenmolenaar Marten van Amersfoort en Hendrik Wouters Rijsdorp.⁵¹ Doch Van Amersfoort en Rijsdorp bedanken; waarop de beide in-functie-zijnde diakenen verklaren, dat het mogelijk is de nodige werkzaamheden te verrichten, zonder hulp.⁵² Tot een nieuwe verkiezing komt het voorshands niet. Jan Buurman overlijdt in juni 1838. In 1839 moet de Kruisgemeente zijn ontstaan.⁵³ De notulen - die een hiaat vertonen van 15 mei 1838 tot 29 mei 1839 - zwijgen hierover geheel en al. Maar als zij op laatstgenoemde datum de draad weer opnemen, wordt door een kleine 35 ‘mansleden’ - ten opzichte van 1836 is de gemeente inmiddels enigszins gegroeid - in plaats van Jan Brink tot ouderling gekozen Cornelis Landaal.⁵⁴ Uit gegevens van latere tijd blijkt dat genoemde Jan Brink één der voormannen is geweest in de Kruisgemeente en dat men de eerste tijd in diens boerderij tezamen kwam.⁵⁵ Over de datum van instituering van de Kruisgemeente is niets bekend; wellicht ligt deze enige jaren na 1839.⁵⁶ Over de omvang van de gemeente gedurende de eerste jaren zijn eveneens geen gegevens bewaard⁵⁷; wel weten we dat het door groei na enige jaren noodzakelijk was naar een

51 Not kerker. 18 aug. 1837 (vóór 19 april 1838 zijn de notulen niet voorzien van artikelen).

52 Naschrift bij not. kerker. 18 aug. 1837.

53 Van Beek, a.w. 5-7; Mooibroek, a.w. 68.

54 Not. kerker. 29 mei 1839, art.4.

55 Vgl. noot 53.

56 Het enige houvast dat we hebben is: de gemeente zendt in september 1845 (een) afgevaardigde (n) naar de ‘Algemeene Kerkvergadering’ van de Kruisgemeenten te Rotterdam (NAVGK 31).

57 Volgens bijlage II omvatte in 1869 de C.A.G.K. te Apeldoorn 351 zielen, de Kruisgemeente circa 165. Hieruit krijgen we de indruk dat de ‘scheur’ in 1839 voor eerstgenoemde groep een aderlating heeft betekend.

[p. 384]

ruimere vergaderplaats om te zien - aangekocht en verbouwd werd een boerenhuis ‘dat toendertijd stond aan de Brinklaan, ongeveer in de bocht tegenover de Elsweg’.⁵⁸

Zoals we zagen vergaderde de gemeente aanvankelijk in de schuur van Arend Slijkhuis.⁵⁹ Maar in 1839, als het beroepingswerk aan de orde komt - ds. Tj.F. de Haan werd tevergeefs beroepen⁶⁰ - gaat men uitzien naar een kerk en pastorie. De gemeente slaagt er in het woonhuis van wijlen G.T. Beugel aan te kopen.⁶¹ Het woongedeelte wordt bestemd voor pastorie, terwijl de overige opstal zodanig wordt vergroot, dat hij tot kerkzaal kan worden ingericht.⁶² Het zal - na in 1854 te zijn verbouwd en opnieuw vergroot⁶³ - dienst doen tot 1869.

Het kerkje en de pastorie in Noord-Apeldoorn, na de verbouwing in 1854: naar een pentekening door H.J.C. te Loo

Eind 1839 heeft de kerkeraad als samenstelling, de ouderlingen: J. de Jongh, C. Landaal en J.G. van Zoeren. Diaken zijn: L. Mulder en P. Veeneman. Op 9 december 1839 wordt een beroep uitgebracht op proponent P.R. de Wit.⁶⁴

58 Mooibroek (a.w. 68) schreef dit in 1934. In 1869 wordt dit kerkgebouw Brinklaan aangeduid met ‘op het Slop’ (Ibidem 108).

59 Vgl. noot 27. De boerderij van J.G. van Zoeren heeft blijkbaar slechts korte tijd als vergaderplaats dienst gedaan.

60 Not. kerker. 30 okt. 1839, art.3.

61 Aangezien de gemeente nog geen rechtspersoonlijkheid bezit, wordt het onroerend goed gesteld op naam van Jan Eikendal en Peter Veeneman. Deze stand van zaken duurt tot 1853, namelijk tot na de ‘erkenning’ in 1851 (Mooibroek, a.w. 70).

62 Not. kerker. 27 nov. 1839, art.2; 23 dec., art.2.

63 Mooibroek, a.w. 92-94. Na de vergroting van 1854 bood het kerkje plaats aan ongeveer 250 personen.

64 Not. kerker. 9 dec. 1839, art.2-3.

[p. 385]

6. Tijdvak 1840-1845; de predikanten P.R. de Wit en H.H. Knol

P.R. de Wit nam het beroep aan en werd in januari 1840 door zijn vriend ds. K. Wildeboer te Rijssen bevestigd; hij overleed reeds vóór het eind van het jaar.

Poppe Rijkents de Wit werd 20 juni 1802 te Wildervank geboren en overleed te Apeldoorn 2 december 1840. Hij huwde Alberdina Diekema, geboren te Groningen. Het huwelijk was kinderloos. In 1832 werd hij catechiseermeester van de Hervormde gemeente te Wildervank. Wegens zijn verzet tegen de Evangelische gezangen etc. werd hij 2 juli 1834 afgezet. De Wit was een vriend van Hendrik de Cock; met deze maakte hij in 1834 een reis naar Den Haag teneinde de Koning een adres aan te bieden aangaande de schorsing van laatstgenoemde. Korte tijd na de Afscheiding begaf hij zich metterwoon naar Groningen om daar door De Cock te worden opgeleid tot predikant. De studie werd voortgezet bij ds. Van Raalte te Ommen. Op 15 oktober 1839 werd hij door de provinciale vergadering van Overijssel met gunstig gevolg geëxamineerd, maar zijn ‘ordening’ werd niet door alle provincies als wettig erkend, aangezien het examen was afgenomen door zijn opleider en A. Brummelkamp. De synodale bepalingen schreven voor dat tenminste drie door de synode benoemde (althans aanvaarde) predikanten - niet-opleider van de examinandus - het onderzoek zouden verrichten.
De Wit had een zwakke gezondheid, die hem het ambtelijk werk te Apeldoorn, reeds vanaf het begin van zijn komen aldaar, sterk bemoeilijkte. Van Raalte en H.P. Scholte waren bij zijn begrafenis aanwezig.{Problem}⁶⁵⁶⁶

Op 5 juli 1841 wordt ds. H.H. Knol⁶⁷ met algemene stemmen beroepen. Hij staat te Apeldoorn van augustus 1841 tot 2 februari 1845. Knol gold tevens als predikant van Beekbergen en Twello.⁶⁸

Na de synode van 1843-26 juli tot 2 augustus - die in grote onenigheid over de plaats van de Dordtse kerkenorde, onverrichterzake uiteenging,⁶⁹ komen de afgevaardigden van Apeldoorn, Beekbergen en Teuge ‘in het Kerkgebouw op het Loo’ in vergadering bijeen - een ‘sub-classis’ zouden we kunnen zeggen - en spreken onder meer het volgende uit.

‘... het niet raadzaam te oordelen de oude Palen der Vaderen te rug te zetten⁷⁰ in niet aan te nemen de Kerkenordening van Dordrecht van 1618-1619. Zoo als die kortelijk door de Christelijke afgescheidene Sinode te Amsterdam 1840 met eene Nieuwe voorrede uitgegeven en aangenomen is.’
De Drie formulieren van enigheid hebben verbindende kracht.
‘De vergadering denkt geene grootere Vergadering te houden dan Provintieel, namelijk in betrekking beschouwd van de Sinodale Vergadering tegen die te Amsterdam den 26 Julij⁷¹ 1843 gehouden.’

65 Handelingen en Verslagen (1840) 233.

66 Men zie verder voor hem: DERDE DEEL register; De Haas I, 292-294.

67 Harm Hendrik Knol werd in 1790 te Nijeveen geboren en overleed te Smilde in 1865. Hij huwde G.J. Vos. Oefenaar te Ruinerwold; waarschijnlijk opgeleid door H. de Cock; examen 1841 door de provinciale vergadering van Groningen; predikant te Apeldoorn, Beekbergen en Teuge aug. 1841; Marrum 9 februari 1845; Oudega (Fr.) 5 dec. 1845; Leek 1847; emeritus 1864. Men zie voor hem De Haas I, 160.

68 Not kerker. 30 dec. 1840, art.3. Idem 1841, 23 jan., art.3; 4 febr., art.3; 15 sept., art.2. We zien dat, tijdens het predikantschap van H.H. Knol de kerkeraden van Apeldoorn, Beekbergen en Twello (Teuge) enige malen gemeenschappelijk vergaderen.

69 Handelingen en Verslagen 267-380.

70 Formulering gebaseerd op Deuteronomium 19 vers 14: “Gij zult uws naasten landpale, die de voorvaderen gepaald hebben, niet verrukken in uw erfdeel...”.

71 Er staat “17 Julij”.

[p. 386]

Met de laatste uitspraak is duidelijk bedoeld dat de vergadering voorshands geen synode wil zien belegd. Met de eerste kiest de ‘sub-classis’ tegen de zich na 1840 ontplooiende ‘Gelderse richting’; een keuze die haar rond 1847 zal doen breken met het provinciale verband van de Afgescheiden kerken in Gelderland.

Afgezien van het laatstgenoemde, geldt voor het tijdvak 1840-1845 wat Mooibroek schrijft over de jaren 1841 tot 1845:

‘Aangaande de gemeente, onder de bediening van Ds. Knol, is weinig bijzonders te melden. Van eenige vervolging of hinder vanwege de overheid is niets gebleken, het schijnt een rustig tijdperk voor de gemeente te zijn geweest’.⁷²

72 Mooibroek, a.w. 76.

7. De periode ds. G. Baay, 1846 tot 1848; emigratie

De notulen van de kerkeraad vertonen een hiaat van 29 november 1844 tot 31 augustus 1846. Dit maakt het ons onmogelijk na te gaan hoe het beroep van de in maart 1844 te Leerdam afgezette Gerrit Baay is tot stand gekomen. Als de onderbreking in de notulen eindigt, vinden we Baay als praeses van de kerkeraad. Op dit tijdstip zijn ouderling: de niet eerder genoemde Wulfert van Apeldoorn en J.G. van Zoeren. Diakenen: H.W. Rijsdorp en P. Veeneman. Alvorens verder te gaan, een enkel woord over G. Baay, die door ons in vorige delen reeds menigmaal werd genoemd.⁷³

Gerrit Baay werd in 1792 te Amsterdam geboren; hij overleed 7 november 1849 te Alto, Wisconsin, Verenigde Staten. Aanvankelijk was hij kaaskruier en knecht in een zeepziederij te Hoorn. In 1837 was hij aldaar ouderling van de Afgescheiden gemeente. Op 3 maart 1840 verhuisde hij naar Utrecht, teneinde door H.P. Scholte verder te worden opgeleid tot predikant. Reeds op een provinciale vergadering 24 en 25 april 1840 werd hij - in strijd met synodale bepalingen - voornamelijk door zijn leermeester Scholte geëxamineerd en op 26 april te Utrecht(!) bevestigd als predikant van Leerdam.
Baay werd in 1840 door de rechtbank te Gorinchem 27 maal veroordeeld wegens het houden van ‘ongeoorloofde godsdienstoefeningen’. Op 1 januari 1841 had hij aan boeten een schuld van meer dan twee duizend gulden. Koning Willem II verleende hem gratie. Op 15 januari 1841 werd de Afgescheiden gemeente te Leerdam door de landsoverheid erkend, en was de vervolging aldaar ten einde.
Echter, in maart 1844 werd ds. Baay door de rechtbank te Gorinchem veroordeeld wegens ‘het toebrengen van slagen en mishandelingen’ aan een jongen van dertien jaar, die hem bij zijn woning had getreiterd. De kerkeraad zette hem aanstonds af, waarna hij naar Zuid-Beijerland vertrok. In dit dorp woonde zijn schoonzoon, diaken B. van der Bie. Baay was in deze jaren één van de trouwste aanhangers van H.P. Scholte en had in het kerkelijk conflict - na de schorsing van laatstgenoemde eind 1840 - diens zijde gekozen. In Zuid-Beijerland had de Afgescheiden gemeente onder leiding van Hendrik Barendrecht dezelfde keuze gedaan. Begin 1846 is het in de kerkelijk zeer-verwarde situatie in de Hoeksche Waard (Zuid-Beijerland en omgeving) zo ver, dat de Afgescheidenen aldaar in meerderheid begeren Baay in zijn ambt te herstellen. Maar dan komt het beroep van Apeldoorn.

Het enige houvast dat we in de zaak van dit beroep hebben, ligt in de notulen der provinciale vergadering van Gelderland, gehouden 25 juni 1846. In substantie vinden we daar het volgende.

73 EERSTE t/m VIJFDE DEEL register.

[p. 387]

Ds. A. Brummelkamp geeft een kort verslag van de raad door hem aan de gemeente te Apeldoorn gegeven inzake het beroepen van ds.G. Baay. De antwoorden op de brieven die men (leden te Apeldoorn?) naar de gemeente te Zuid-Beijerland heeft gezonden ‘ter informatie betrekkelijk Ds. Baay’ worden gelezen. We krijgen de indruk dat Brummelkamp het voor laatstgenoemde heeft opgenomen en voor hem herstel in het ambt bepleit. De predikanten J. Wildebeest (Varsseveld) en J. Schuurman (dan te Dalfsen en Nieuwleusen) zeggen hun stem niet te kunnen uitbrengen wegens onbekendheid met de zaken. Brummelkamp, A.C. van Raalte, ds. A.G. de Waal (Winterswijk) en J.G. van Zoeren (ouderling te Apeldoorn) verklaren de herstelling van harte te wensen. Ds.G. Wissink (Heerde) stelt voor ‘eerst onderzoek te doen naar de attesten van Ds. Baay’. Dit wordt met algemene stemmen goedgevonden. J. Wildenbeest en J.G. van Zoeren worden benoemd teneinde naar Zuid-Beijerland te reizen en aldaar het bedoelde onderzoek te verrichten.⁷⁴

Na deze vermelding wordt noch in de notulen van de provinciale vergaderingen, noch in die van de classis Arnhem het beroep van Baay genoemd. Maar, zoals gezegd, vinden we hem 31 augustus 1846 te Apeldoorn als praeses van de kerkeraad.

Niet de gehele gemeente heeft zich verblijd in de komst van ds. Baay. Dit blijkt onder meer uit een brief door de kerkeraad in oktober 1846 ontvangen van een aantal broeders (alle?) te Uddel. Dezen weigeren Baay als leraar te ontvangen; zij uiten bezwaren tegen diens niet-aanvaarden van de Dordtse kerkenorde en afleggen van het ambtsgewaad. De brief is ondertekend door G. van Asselt, L. Brink, T. Brink, S. Beekamp, G.H. Bomhof, A. Mouw en B.J. Mouw.⁷⁵ Vier weken later kunnen de twee ouderlingen die Uddel hebben bezocht echter rapporteren dat de bezwaarden zich minder afkerig betoonden dan uit hun brief bleek.⁷⁶ Toch moet kort daarna worden vastgesteld dat een aantal leden reeds enige tijd in oppositie is; zij stellen zich buiten alle kerkelijke gemeenschap. De vraag klemt - aldus Baay - of deze personen niet buiten de gemeente dienen te worden geplaatst.⁷⁷

Kort daarna vertrekt ouderling W. van Apeldoorn naar Noord-Amerika.⁷⁸ Hij opent daarmee de rij van emigranten uit de gemeente te Apeldoorn. Na een tweetal bedankjes wordt Cornelis Landaal gekozen; deze neemt het ambt van ouderling op zich.⁷⁹ Reeds eerder was Willem Georg Frederik Beeuwkes derde diaken geworden.⁸⁰

In augustus 1847 doet ds. Baay in de kerkeraad - ook een zevental niet-ambtsdragers is ter vergadering - mededeling van een samenkomst 30 juli gehouden ten huize van diaken H.W. Rijsdorp ‘met het bepaalde doel te spreken over de verhuizing naar Noord-Amerika’. De aanwezigen hebben als hun begeerte uitgesproken ‘Zijn Eerwaarde als haren Herder en Leeraar mede te nemen Diaken P. Veeneman heeft bezwaren: Gods volk vertrekt uit Nederland. Baay daarentegen meent dat hier sprake is

74 HPVG 25 juni 1846, art. 17.

75 Not. kerker. 6 okt. 1846, art.3.

76 Idem 10 nov. 1846, art.8.

77 Idem 1 febr. 1847, art.5.

78 Idem 29 maart 1847, art.4.

79 Idem 11 juni 1847, art.5-6.

80 Idem 10 dec. 1846, art.5. W.G.F. Beeuwkes, loodgieter, wordt ook aangeduid als F. Beeuwkes.

[p. 388]

van ‘de opening welke de Heere in dat vrije land geeft, en geven wil’. Deze is ‘wel degelijk als eene weldaad aan te merken...’. Hij zegt tegen degenen die begeren dat hij zal meegaan: ‘Zie hier ben ik ten uwen dienst, met alles wat ik ben en heb...’. Gevraagd wordt; ‘Wat moet er van de armen en weduwen?’ Baay antwoordt dat het goed zal zijn zo veel mogelijk broeders en zusters mee te nemen; getracht zal worden in de gemeente financiële steun te vinden voor het betalen van het reisgeld van de minder-draagkrachtigen. Besloten is, volgend jaar te vertrekken, maar twee der aanwezige gemeenteleden G. Bos (ch) en L. Bos (ch) verklaren reeds dit jaar te willen emigreren.⁸¹

Uit dit alles blijkt onzes inziens dat Baay het plan heeft gekoesterd het grootste gedeelte der gemeente voor emigratie te winnen, evenals dit was gebeurd in de gemeente van zijn leermeester Scholte te Utrecht. Dáár waren in april 1847 ongeveer 70 van de 120 zielen geëmigreerd.⁸²

Na 6 augustus 1847 heeft Baay nog slechts drie vergaderingen van de kerkeraad gepresideerd, namelijk op 5 oktober en 24 november 1847 alsmede op 4 januari 1848. Op 5 oktober 1847 is reeds een aantal leden geëmigreerd; geklaagd wordt dat door vertrek van ‘onderscheidene leden naar Noord-Amerika’ de opbrengst van de collecten is terug gelopen.⁸³ De omvang van de eerste ‘golf’ van emigranten kan niet worden bepaald; de ‘groep-Baay’ die in april 1848 het vaderland verlaat, op weg naar de Nieuwe wereld, omvat 30 personen. We geven hieronder de namen etc. van de volwassenen onder de emigranten, voor zover de gegevens bekend zijn, alsmede de aantallen kinderen.⁸⁴

	leeftijd
Gerrit Baay^85 met 2 kinderen	56	‘Chr. Leeraar’
Roelof ter Beek en zijn vrouw:	39	kleermaker
Johanna Hoegen met 4 kinderen
Teunis Beeuwkes	23	blikslager
Coenraad Hofman en zijn vrouw	40	timmerman
Derk ten Kate^86	19	landman
Cornelis Landaal en zijn vrouw:	54	kleermaker
Maria van Gerrevink
Hendrik Wouters Rijsdorp en zijn vrouw:	52	timmerman
Hermina van Lil met 5 kinderen
Jacob Gerrits van Zoeren en zijn vrouw:	58	landman
Johanna Landaal met 6 kinderen

Baay, Rijsdorp en Van Zoeren worden getypeerd als welgesteld, de anderen als mingegoed. Bij allen wordt vermeld als ‘vermoedelijke reden van vertrek’: ‘Beter bestaan en meerdere vrijheid van Godsdienst’. Plaats van bestemming: ‘Michigan, Noord-Amerika’.

81 Not. kerker. 6 aug. 1847, art.1-6.

82 VIERDE DEEL 282-285.

83 Not. kerker. 5 okt. 1847, art.2.

84 De gegevens zijn ontleend aan RA Gelderland, Archief Gedeputeerde Staten van Gelderland, inv.no. 10.246: ‘Stukken betreff. Landverhuizers 1816; 1832-1851’.

85 Merkwaardig is dat zijn vrouw niet wordt genoemd. Toch schrijft Baay over haar vanuit de Verenigde Staten (EERSTE DEEL 125).

86 Wellicht uit de gemeente te Beekbergen.

[p. 389]

De kleine groep is echter niet naar de staat Michigan gegaan, maar naar Alto, Wisconsin. De reis was niet voorspoedig; pas na drie maanden kwam men aan op de plaats van bestemming. Zoals reeds vermeld: Baay overleed reeds 7 november 1849.

Koene van den Bosch (1818-1897)

8. Ds. K. van den Bosch te Apeldoorn (1848-1854); erkenning 1851

De emigratie van april 1848 laat de gemeente min of meer gehavend achter. Immers: ds. G. Baay is vertrokken, alsmede de beide ouderlingen C. Landaal, J.G. van Zoeren en diaken H.W. Rijsdorp. Als ambtsdragers zijn slechts overgebleven: de diakenen W.G.F. Beeuwkes en P. Vee-

[p. 390]

neman. Het beroep dat kort daarop is uitgebracht op K. van den Bosch, predikant te Elburg, ligt evenals dat van ds. G. Baay, in het duister. De notulen van de kerkeraad vertonen (opnieuw) een hiaat, namelijk van 4 januari tot 30 juni 1848. Op laatstgenoemde datum vinden we Van den Bosch en de beide diakenen voor het eerst in vergadering bijeen. Besloten wordt ouderlingen te verkiezen; enige weken daarna zien we dat het aantal diakenen op drie is gebracht. Op 4 oktober 1848 zijn ouderling: Joh. Veeneman en P. Veeneman (was diaken); diaken: W.G.F. Beeuwkes, Evert Nijenhuis en Lamb. Veeneman.⁸⁷

Koene van den Bosch werd in 1818 te Wolvega geboren; hij overleed in 1897 te Grand Haven, Michigan. Met zijn ouders verhuisde hij naar Meppel. Aanvankelijk was aldaar zijn beroep turfgraver. Hij huwde Maria Rook. Van den Bosch werd opgeleid door de predikanten F.A. Kok en W. Kok.⁸⁸ Oefenaar te Elburg in 1846 tot hij 25 september 1847 op een provinciale vergadering van Overijssel gehouden te Rouveen werd geëxamineerd en toegelaten tot de heilige bediening; kort daarna deed hij zijn intrede te Elburg; predikant te Apeldoorn... juni 1848; te Noordeloos 26 februari 1854 - afscheid 13 maart 1856; emigratie naar Noordeloos, Michigan, Verenigde Staten - predikant aldaar 1 juni 1856, Dutch Reformed Church; afscheiding met deel van zijn gemeente 14 maart 1857 - naam na afscheiding: Ware Hollandsche Gereformeerde Kerk (later: Christian Reformed Church); Grand Haven, Michigan 1869; Chicago, Illinois 1878; emeritaat 1881.

Wat de beoordeling van persoon en arbeid van Koene van den Bosch betreft, bedenke men dat hij, zowel in Nederland als in de Verenigde Staten midden in de kerkelijke strijd heeft gestaan. Zoals we zullen zien was zijn gemeente te Apeldoorn verdeeld in de conflicten tussen de Gelderse richting en de hoofdstroom der Afgescheidenen. In de Verenigde Staten behoorde hij, evenals de voormalige Hilversumse ouderling Gijsbert Haan,⁸⁹ tot degenen die in 1857 de stoot gaven tot het ontstaan van de Christian Reformed Church. Uiteindelijk kozen de Afgescheiden kerken in Nederland vóór deze kerkengroep, en tégen de door Van den Bosch, Haan c.s. verlaten (Dutch) Reformed Church (de huidige Reformed Church in America - R.C.A.). We memoreren - in het kort - dat in 1856 en 1857 in de staat Michigan, nader in de gemeenten te Graafschap, Grand Rapids en Noordeloos, kleine groepen de Dutch Reformed Church - de oude Nederlandse emigrantenkerk (gesticht in 1628) waarbij de gemeenten rond A.C. van Raalte sedert 1848 waren aangesloten - verlieten. Slechts twee predikanten gaven daarin leiding:

87 Not. kerker. 4 okt. 1848, presentie.

88 Deze stonden in die tijd respect. te Dwingeloo en te Ruinerwold-Koekange (met ingang van 31 jan. 1846 te Hoogeveen).

89 VIERDE DEEL register.

[p. 391]

K. van den Bosch (Noordeloos) en H.G. Klijn (Grand Rapids).⁹⁰ Klijn keerde nog in 1857 terug; gedurende zes jaren was Van den Bosch de enige predikant van de uitgetredenen. De bezwaren tegen de Reformed Church waren onder meer de volgende. Het invoeren van een bundel Gezangen in strijd met de Dordtse kerkenorde; ‘Het noodigen van alle gezindheden tot het Avondmaal uitgezonderd de Roomschen’; het nalaten van het regelmatig prediken van de Heidelbergse Catechismus, van het geven van catechisatie en van het doen van huisbezoek; het tolereren van het uitdragen der mening dat de Afscheiding in Nederland ontijdig was geweest en het aanvaarden alsmede handhaven van leden die vrijmetselaar waren.⁹¹

Het op de voorgrond treden bij een kerkelijk schisma brengt in den regel mee: een verguisd-worden en een geprezen-worden. Wij houden het er voor dat KOENE VAN DEN BOSCH aan wiens nagedachtenis wij dit boek opdroegen, de goede keuze heeft gedaan in de ‘Afscheiding van 1857’ in de Verenigde Staten. Ook in Nederland heeft hij, onzes inziens, het goede pad bewandeld toen hij leiding gaf aan het zich onttrekken van Apeldoorn, Beekbergen en Twello aan de classis Arnhem in 1858 en het binnenleiden van deze gemeenten in de classis Hattem. Ook herhalen we dat ‘Apeldoorn’ tijdens zijn predikantschap tot meerdere bloei is gekomen.

Tenslotte geven we de visie op Koene van den Bosch van Gilbert G. Haan, een kleinzoon van de eveneens ‘omstreden’ persoon Gijsbert Haan.

‘Nemen we vervolgens even een uitstapje naar het kleine landelijke gemeentje Noordeloos. Daar ontmoeten we den predikant, leeraar van een klein gemeentje, die om wille van zijn optreden als grondlegger genoodzaakt is, om, in verband met zijn herderlijk werk, ook een groot deel van zijn tijd voor een wijle te wijden aan werkzaamheden op den akker. Het is Ds. K. Van den Bosch, een man, groot en grof, en gespierd van lichaamsbouw. Zijn forsch en ietwat ruw uiterlijk, zijn scherpe blik en zijn haastige en driftige houding, verraden al spoedig zijn hard en onbezadigd karakter. Dat karakter en zijn onbezadigde wijze van doen is er ten deele oorzaak van, dat hij niet een grooter getal dan 16 à 20 huisgezinnen zijne kudde kon noemen.⁹² Dat karakter speelde hem zoo dikwijls parten; zoo gedurig is het hem een doorn in het vleesch en een oorzaak van droefheid en weemoed niet alleen voor hemzelf, maar ook voor anderen. En we zijn haast geneigd om te vragen: “Zal de Heere door zulke instrumenten zijn zaak tot stand brengen?” Maar die vraag wordt ons opgehelderd als we Van den Bosch van een andere zijde bezien. En dan bespeuren we dat achter die driftige natuur en onstuimigen geest een godvreezend hart woont. In de vreeze Gods

90 Men zie voor hem: vorige delen register. H.G. Klijn, zijn doopnaam was Rombach, stamde uit een geslacht van predikanten: F.J.C. Rombach, ‘De herkomst van het geslacht Rombach’, in De Nederlandsche Leeuw (105) 1988, 82-94. H.G. Klijn nam de (familie) naam van zijn moeder aan, na de executie van zijn vader.

91 Henry Beets, De Christelijke Gereformeerde Kerk in Noord-Amerika, Grand Rapids, Michigan 1918, 79-99. We vinden in genoemd werk dat Van Raalte, tegen K. van den Bosch toen deze zijn bezwaren inzake de Vrijmetselarij ontwikkelde, zou hebben gesproken van ‘een kinderachtig geheim’. (93)

92 We merken op dat Noordeloos, Michigan een kleine nederzetting was en dit ook thans is. In 1976 omvatte de Christian Reformed Church aldaar “50 families”. (1976 Yearbook of the Christian Reformed Church, Grand Rapids, Mi 1976, 337) De gehele Christian Reformed Church telde in 1976: 287.500 zielen. (Ibidem 84)

[p. 392]

wordt het meer en meer zijne overtuiging, dat hij de schapen van Gods weide moet terug leiden naar een verlaten standpunt. Daardoor verliest hij vrienden, en dat veroorzaakt ontberingen, maar met zijnen God breekt hij door eene bende en met Hem springt hij over eenen muur. In geloofsgehoorzaamheid is het nu zijn vast besluit, dat hij moet weigeren “de Assyriers de hand te geven en den Egyptenaren om brood te bidden”. Te midden van die harde karaktertrekken endoor al die onbezadigdheden des levens heen zien we gedurig de kenmerken van een geloofsheld. Al moet hij nu ook gedurig op den akker werken, om in het onderhoud der zijnen te voorzien, dat is voor hem niet te vernederend: Gods wil geschiede. Spoedig zien we hem als een arme “circuit rider” de belangen der Kerk behartigen te Noordeloos, en Graafschap, en Zeeland, en Vriesland, en Grand Rapids en andere plaatsen, waar zijne diensten als grondlegger worden vereischt. Zoo werkt de grijze dienstknecht voort, want God wil wat met en door hem doen, en de Heere doet het. Gaandeweg echter wordt hij minder, terwijl anderen wassen, totdat eindelijk zijn stof op Grand Haven's grond ter ruste wordt gelegd, en het werk, dat hij begon en nu steeds voortgaat, getuigt, dat hij niet te vergeefs heeft geleefd, geleden en gestreden. En dus rust hij de rust van Gods knechten.’⁹³

Gedurende de jaren 1848 tot 1854 treden, behalve de reeds genoemden, als ouderling op: M. van Amersfoort, P. van Asselt, D. Kamphuis, K.W. Rijsdorp, Lamb. Veeneman en C. Vermeulen. Als diaken: L. van den Brink, P. van Oorspronk, J.C. Veeneman en W. Veeneman.

In maart 1851 richt de gemeente zich tot de Koning met het verzoek te worden erkend.⁹⁴ Het niet-erkend-zijn veroorzaakte wel geen directe moeilijkheden, maar door het ontbreken van rechtspersoonlijkheid kon het kerkgebouw niet op naam der gemeente worden gesteld. Als reglement werd opgegeven dat van Groningen, zoals we reeds een en andermaal zagen, een variant van het Utrechtse. De gemeente wordt erkend bij koninklijk besluit van 8 mei 1851, no. 79.⁹⁵ Het request wordt ondertekend door slechts 36 personen van het mannelijk geslacht. De aandacht trekt dat de ouderlingen Joh. Veeneman en L. Veeneman alsmede diaken W. Veeneman niet tot de ondertekenaars behoren.⁹⁶

93 Henry Beets e.a., Gedenkboek vijftigjarig jubileum der Christelijke Gereformeerde Kerk 1857-1907, Grand Rapids, Michigan 1907, 246-247. Men zie voor K. van den Bosch ook: De Haas I, 44-45. Het is hier niet de plaats dieper in te gaan op het optreden van Koene van den Bosch in en na 1857 in de Verenigde Staten. We verwijzen naar de volgende literatuur: Classis Holland, Minutes 1848-1858, Grand Rapids, Michigan 1950; Synodical Minutes Christian Reformed Church 1857-1880, Calvin Seminary, Grand Rapids, Mi. 1937; B. de Beij en A. Zwemer, Stemmen uit de Hollandsch-Gereformeerde kerk in de Vereenigde Staten van Amerika, Groningen 1871; Wm.O. van Eyck, The Union of 1850. On The Union of The Classis of Holland With The Reformed Church in America, in June 1850, Grand Rapids, Mi. 1950; J.G. Vanden Bosch, Christian Reformed Church Worthies, Calvin College, Grand Rapids, Mi. 1961.

94 Het request wordt bewaard Herv.Ered. 15 april 1851, no.4. Het is ongedateerd; door de Koning werd het aan het Departement Hervormde Eredienst gezonden 11 maart 1851.

95 Herv. Ered. 17 mei 1851, no.4.

96 Ook andere mannelijke leden hebben niet getekend. Heeft een deel der gemeente bezwaren gehad tegen het vragen van ‘vrijheid’? De ondertekening van het request geeft derhalve geen beeld van de samenstelling der gemeente. Ook het volkstellingsregister Apeldoorn 1849 geeft weinig houvast, aangezien daaruit niet blijkt of iemand Christelijk Afgescheiden of Kruisgezind was. Op grond van deze elementen hebben we, na de lange lijst van par.4, afgezien van weergave van de namen der ondertekenaars.

[p. 393]

Gedurende de jaren 1850 tot 1854 vinden we zowel in de notulen van de kerkeraad als in die van de classicale vergaderingen (Hattem) sporen van het feit dat een deel der gemeente koos voor de Gelderse of Brummelkampiaanse richting; men ging daarin zo ver dat men afzonderlijk vergaderde.⁹⁷ In de notulen van de kerkeraad van april 1850 lezen we dat de voormalige diaken W.G.F. Beeuwkes en diens huisgezin, F.J. Jordens, Jannigje van Aalst (de vrouw van Abraham Beeuwkes) en Dirk Bakker ‘door eene oproerige geest gedreven haar afscheids schriften aan de Kerkeraad hebben ingedient...’.⁹⁸ Een jaar later vinden we dat Dirk Jonker en W.G.F. Beeuwkes gezelschap houden, ook tijdens de kerkdiensten.⁹⁹ Reeds daarvóór, namelijk op 21 november 1850 zijn enige leden in de vergadering van de kerkeraad aanwezig: Dirk Jonker, W.G.F. Beeuwkes en Peter Bakker; zij zijn ‘ontboden’. De praeses zegt: ‘... dat de Leeraars op de Provinciale vergadering te Zwolle weder hereenigt zijn geworden en vraagt aan de ontbodene leden of zij nu ook gezint waren om weer met de gemeente te hereenigen’.¹⁰⁰ Dirk Jonker antwoordt ja

‘Doch onder voorwaarde van hun gezelschap voort te houden op dezelfde wijs als zij het tot nu toe gehouden hebben en hem van onder het cencuur te doen zonder belijdenis.’.

W.G.F. Beeuwkes verklaart dat hereniging niet zo gemakkelijk zal tot stand komen, daar zijn broeder Abr. Beeuwkes ten onrechte van de gemeente was afgesneden. Peter Bakker antwoordt in dezelfde zin: zijn vader, Dirk Bakker, werd afgesneden. De kerkeraad spreekt uit, dat zó geen hereniging mogelijk is. De drie broeders houden naar zijn inzien aan hun oude zonden vast.¹⁰¹

Als, provinciaal, de vereniging met Brummelkamp c.s. werkelijk tot stand is gekomen, tracht de kerkeraad opnieuw de zaken met Beeuwkes, Jordens, Bakker c.s. te vereffenen.¹⁰² Maar ook daarna lezen we dat ‘het gezelschap’ nog vergadert.¹⁰³ Tenslotte wordt met D. Jonker een verzoening tot stand gebracht; echter niet met W.G.F. Beeuwkes.¹⁰⁴ Aangezien we verder van Beeuwkes niet lezen, vermoeden we dat hij zich blijvend, wellicht met enige anderen, van de gemeente heeft losgemaakt.

Op 9 februari 1854 wordt de laatste vergadering van de kerkeraad gehouden, terwijl ds. Van den Bosch nog in Apeldoorn woont. Hij is dan geen praeses ‘wegens de zwakte van des Leeraars echtgenoot’. Al kort nadat

97 Kok (a.w. 65) vermeldt zelfs de plaats van samenkomst; hij schrijft in 1911:'... in het Kleterstraatje op het Loo'.

98 Not. kerker. 3 april 1850, art.4.

99 NCH 11 febr. 1851, art.5.

100 Ds. Van den Bosch oordeelde hierin enigszins voorbarig. Op de provinciale vergadering Overijssel-Gelderland van 13 november 1850 werd wel een bespreking gehouden met de ‘Geldersen’ waaruit bleek dat verdere toenadering mocht worden verwacht, maar de hereniging kwam pas 17 nov. 1852 te Arnhem tot stand (HPVOvG 13 nov. 1850, art.4-10; HPVG 17 nov. 1852, geen art.)

101 Not. kerker. 21 nov. 1850, art.3-4.

102 Idem 7 dec. 1852, art.3.

103 Idem 5 febr. 1853, art.5; 28 maart 1853, art.3; NCH 24 mei 1853, art.6.

104 Not. kerker. 5 april 1853, art.5.

[p. 394]

Van den Bosch is vertrokken, moet een grotere kerk worden gebouwd. Een bewijs dat de afgelopen jaren de gemeente, ondanks de moeilijkheden met de Brummelkampianen, was gegroeid.

9. Gemeentelijk leven 1854-1869

In dit tijdvak wordt de gemeente bediend door de volgende predikanten: Gerrit Brunemeijer¹⁰⁵ van 25 juni 1854 tot 11 mei 1856, Jan Hendrik Schoemaker¹⁰⁶ van maart 1857 tot 8 december 1861, Lambertus Neijens¹⁰⁷ van 12 oktober 1862 tot 30 augustus 1868 en Frans Sipkes Rederus¹⁰⁸ van 25 april 1869 tot 3 november 1872.

Tijdens het predikantschap van Brunemeijer wordt besloten op dezelfde plaats als het bestaande ‘eene gansch nieuwe kerk te laten bouwen met zes glasraams en alles uit te besteden met twee ijzeren raams...’.¹⁰⁹ De bouw of verbouw vraagt een bedrag van ƒ 3000,-.¹¹⁰ ‘Uit verschillende omstandigheden valt af te leiden, dat de ingebruikneming heeft plaats gehad in Januari 1855...’.¹¹¹ In 1868-1869 werd een nieuw kerkgebouw gesticht aan de Loolaan, het oude werd verkocht en gesloopt. Op zondag 18 april 1869 werd het nieuwe bedehuis in gebruik genomen¹¹²; het heeft dienst gedaan tot 1897.

105 De Haas I, 59-60; De Hoeksteen 16 (1987) 112-118.

106 De Haas I, 230.

107 De Haas II, 259-260.

108 De Haas I, 222-223.

109 Not. kerker. 12 sept. 1854, art.2.

110 Idem 10 nov. 1854, art.2.

111 Mooibroek, a.w. 92.

112 Not. kerker. 11 juni 1868, art.2; 16 maart 1869, art.2; Mooibroek a.w. 103-106.

10. De Kruisgemeente; vereniging van 1869

Zoals we reeds in de inleiding van dit hoofdstuk aanstipten, zijn van de Kruisgemeente geen archivalia bewaard gebleven. Het meeste van wat we aangaande haar weten, vinden we in de notulen van de Algemene vergaderingen van de Kruisgemeenten.¹¹³ Bijzonderheden aangaande het leven der gemeente werden daarin niet genoemd, maar wel wordt vermeld dat in het tijdvak 1855 tot 1869 - over de jaren 1844-1854 worden geen namen genoemd - als ouderling zijn opgetreden L. Beekamp, Jan Jansen, Hendrik Kamphuis, H. Mulder, H. Stokking en Gerrit Oldenhoff. De eveneens vermelden: B. Buurman en P. Van Gent waren òf ouderling òf diaken.¹¹⁴

De gemeente werd door slechts twee predikanten bediend. Jan Plug¹¹⁵ stond te Apeldoorn van 4 april 1848 tot 1 augustus 1850 en Rut Gerret Kamans Sr.¹¹⁶ van december 1851 tot januari 1854.

Op 9 juli 1869 voltrekt zich, geruisloos, de vereniging met de Afgescheiden gemeente. We lezen hierover in de notulen het volgende.

113 NAVGK register onder: Apeldoorn.

114 In het eerste ledenregister (1868-1875) - noot 5 - worden enige namen vermeld van personen in 1869 ‘overgekomen van de Kruisgemeente’. De registratie is echter onvolledig.

115 Men zie voor hem: De Haas I, 209.

116 De Haas I, 150-151.

[p. 395]

‘De vergadering is vermeerderd door vier personen welke zijn twee Ouderlingen H. Stokking, L. Beekamp, twee diakenen A. Bruins en R. Beekamp. Deze vermeerdering van ouderlingen en diakenen vloeit voort uit de vereeniging, die gesloten is den 16 junij 1869 en volgende dagen. Op welke vergadering eene Commissie verscheen van de Sijnode der oud Gereformeerde Kerk in Nederland.¹¹⁷ Deze Commissie had in last om over eene vereeniging te spreken op goede gronden met de Christ. Afgescheidene Gereformeerde Kerk in Nederland. Deze pogingen zijn van den Heere alzoo gezegend, dat het tot eene vereeniging is gekomen. De broeders van weerzijden drukten elkaar de hand der vereeniging en gemeenschap van harte. Door deze vereeniging is het dat de bijde kerken tot een ligchaam zijn vereenigd onder de titel van Christelijke Gereformeerde Kerk.¹¹⁸ Door onderling goedvinden zijn de twee gemeenten aan deze plaats ook tot een vereenigd, alzoo dat de Ouderlingen en diakenen zullen blijven tot de tijd van aftreding als naar gewoonte. De Heere was met ons. De Heere zij geloofd.’¹¹⁹

De kerkeraad van de Afgescheiden gemeente omvatte op 9 juli 1869: F.S. Rederus; H. Beeuwkes, H. Janssen en L. Veeneman. Diakenen waren: P. Bakker, H. Beekman, D. Jonker, G. Pol en J.C. Veeneman.

Bepaald wordt in genoemde vergadering dat het kerkgebouw van de Kruisgemeente, staande ‘op het Slop’ zal worden verkocht.¹²⁰

Op 3 december 1869 wordt besloten dat de gehele kerkeraad zal aftreden. Er zullen vijf ouderlingen en vijf diakenen worden gekozen.¹²¹

117 Handelingen en Verslagen (1869 Middelburg) 988-994.

118 Ds. F.S. Rederus was lid van de synode 1869.

119 Not. kerker. (C.A.G.K.) 9 juli 1869, art.3.

120 In de Apeldoornsche Courant van 28 augustus 1869 wordt de veiling van het kerkgebouw geannonceerd. De verkoop bracht ƒ 902,56 op. (Mooibroek, a.w. 108) Later berichtte deze Courant dat het kerkgebouwtje zal worden gesloopt. (Van Beek, a.w. 7)

121 Not. kerker. 3 dec. 1869, art.4. T. Verseveldt (men zie noot 3) 35 noemt als samenstelling van de kerkeraad op 1 jan. 1870: F.S. Rederus; L. Beekamp, H. Janssen, H. Stokking en L. Veeneman - één van de gekozenen bedankte. Diakenen waren met ingang van laatstgenoemde datum: P. Bakker, R. Beekamp, H. Beekman, G. Pol en J.C. Veeneman.