De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 263]

Hoofdstuk 20
Doesburg

Over Doesburg kon in de eerste helft van de vorige eeuw worden geschreven: ‘Deze gemeente bevat niets dan de stad Doesborgh, met hare vestingwerken.’. In 1841 stonden er 556 huizen, bewoond door 709 huisgezinnen en 4000 inwoners. Deze bevolking omvatte 2000 Hervormden, 120 Evangelisch Luthersen, 1700 Rooms Katholieken en 70 Israëlieten. De voornaamste middelen van bestaan waren landbouw, veeteelt en koophandel.¹

1 Van der Aa III (1841) 373-381.

1. Ontbrekend archief

Aangaande ons onderwerp vinden we geen aanknopingspunten in het archief van de Hervormde gemeente te Doesburg.². Dit behoeft niet te verwonderen aangezien een deel van de circa 22 volwassenen die in januari 1858³ toetraden tot de Afgescheiden gemeente te Doesburg uit andere plaatsen kwam en zich reeds vóór genoemd jaar zal hebben afgescheiden. In dit kader merken we op dat in 1849, volgens de cijfers van de volkstelling slechts twee Afgescheidenen te Doesburg woonden. Het is duidelijk dat enige personen die zich er circa 1855 vestigden - we denken aan de te noemen D. Horst en L.A. Lutmers - de stoot hebben gegeven tot stichting der gemeente.

Het archief van deze kerk begint echter pas met 1878; notulenboeken en ledenregisters die in 1858 ongetwijfeld zijn aangelegd - de precieze H.H. Middel was haar eerste predikant - en de eerste decennia zullen hebben bestreken, zijn verdwenen.⁴ Enige andere bronnen geven ons evenwel de mogelijkheid tot gedeeltelijke reconstructie van het leven van de onderhavige gemeente.

2 GA Doesburg.

3 We komen op deze maand en dit jaar van instituering terug.

4 De gemeente trad in 1896 toe tot het verband van de Christelijke Gereformeerde kerken; zij verenigde zich niet met de tijdens de Doleantie te Doesburg - in 1889 - ontstane Nederduitsch Gereformeerde kerk (na 1893: Gereformeerde kerk te Doesburg).

2. Instituering

Een aanwijzing aangaande de instituering staat in de notulen van de kerkeraad der Afgescheiden gemeente te Zutphen. Onder respectievelijk 4 december 1857 en 4 februari 1858 vinden we het volgende.

‘Is gelezen een schriftelijk en medegedeeld een mondeling verzoek van eenige Doesburghsche vrienden, welke aldaar werkzaam zijn tot bij eenvergadering der genen die zich tot eene Christelijke Afgescheidene Gereformeerde Gemeente begeeren samen te stellen, wier verzoek is, dat de leraar van Zutphen⁵ door den kerkeraad aldaar, twee Zondagen en wel vooreerst 13 Dec. en nog eens later

5 Zoals we zagen in hoofdstuk 19: I. Middel, de zoon van de hiervóór genoemde H.H. Middel. I. Middel zal consulent van de jonge gemeente te Doesburg worden.

[p. 264]

moge worden afgestaan, ten einde met de andere klassis leeraars,⁶ onder 's Heeren zegen het volk te prediken en te vergaderen. Na eenige overwegingen is dit verzoek toegestaan en besloten dat de broeders Ouderlingen den 13 December de gemeente alhier zouden voorgaan.’⁷

‘Het verzoek van de Doesburgsche gemeente, inhoudende dat Ds. I. Middel aldaar nog eenen Zondag volgens toezegging moge prediken, is na eenige overweging toegestaan en bepaald op den...⁸ terwijl als dan de ouderlingen alhier zullen lezen.’⁹

Uit het bovenstaande kan als conclusie worden getrokken dat de gemeente te Doesburg niet vóór 13 december 1857 werd geïnstitueerd en dat zij 4 februari 1858 bestond - immers, op laatstgenoemde datum wordt gesproken van de ‘Doesburgsche gemeente’. We kunnen het tijdvak van het ‘in staat van wording-zijn’ nog verkorten, als we nagaan wat de notulen van de classis Varsseveld ons leren. In de vergadering van 24 februari 1858 wordt behandeld het ‘Verslag van de stichting der gemeente te Doesburg’.¹⁰ Dit omvat twaalf artikelen die we hieronder onverkort laten volgen, teneinde het weinige dat aangaande ‘Doesburg’ is bewaard, in gedrukte vorm vast te leggen.

‘Verslag van de vergadering, gehouden door de leeraren der Classe Varsseveld, te Doesborgh den 21 December 1857.
Art.1. De vergadering wordt geopend met gebed door Ds. Breukelaar met het zingen van Psalm 133 vers 1 en 3.
Art.2. Tegenwoordig zijn D. Breukelaar v.d.m. te Aalten, I. Middel v.d.m. te Zutphen en J.F. Bulens v.d.m. te Varsseveld. Overigens eenige broeders en zusters in den Heer te Doesborgh.
Art.3. Ds. Middel geeft verslag van de wijze waarop wij met de Doesborghsche broeders als Classe in aanraking zijn gekomen, waarin onder anderen voorkomt dat zij als hunne begeerte hebben te kennen gegeven om in de rij der Christelijke Afgescheidene gemeenten opgenomen te worden en daartoe de leeraren der classe hebben verzocht om hen daarin behulpzaam te zijn.
Ds. Breukelaar en Ds. Bulens benoemen Ds. I. Middel als consulent der gemeente Doesborgh.
Art.4. Aan de aanwezigen wordt door Ds. Middel gevraagd wie lust had om belijdenis des geloofs af te leggen. Daartoe hebben zich aangedient de brs. D. Horst, L.A. Lutmers, J. Bremer en de zusters vrouw Lutmers en D. Bremer.
Art.5. Met bovengenoemden is gesproken over het geloof des harten, rakende in hoofdzaak de drie cardinale punten ellende, verlossing en dankbaarheid in betrekking tot hun eigen persoon.
Art.6. Na dit onderzoek is aan al de aanwezigen¹¹ in rondvraag gebragt of er zoowel in leer als in wandel aanmerking te maken was op de onderzochten. De leeraren hadden te meer behoefte deze vraag aan allen te doen dewijl zij door plaatselijke afstand, niet in staat waren in bijzonderheden over het laatste te oordelen.
Art.7. Daar er geene aanmerkingen worden vernomen en de leeraren hunnerzijds geen redenen hebben het afnemen der belijdenis te weigeren, worden de

6 D. Breukelaar te Aalten en J.F. Bulens te Varsseveld.

7 Not. kerker. (Zutphen) 4 dec. 1857, art.5.

8 Niet ingevuld.

9 Not. kerker. (Zutphen) 4 febr. 1858, art.4.

10 NCV 24 febr. 1858, art.5.

11 Op grond van wat we verder in dit hoofdstuk vinden, ramen we het aantal aanwezigen, de drie predikanten inbegrepen, op twintig.

[p. 265]

aankomende leden de drie vragen voorgelegd die op het eind van het Kort Begrip worden gevonden,¹² welke door hen met “ja” worden beantwoord.
Art.8. Na het zingen van Psalm 134 vers 3 wordt de zegen des Heeren over hen afgesmeekt door Ds. Bulens.
Art.9. Vervolgens wordt door de leeraren voorgesteld uit het drietal mansleden¹³ te kiezen één ouderling en twee diakenen, aan welke verkiezing de leeraren meenen te moeten deelnemen door het beperkte getal der ledematen, met dien verstande dat bij meerdere uitbreiding der gemeente, de gemeente volkomen geregtigd is deze keuze te vernietigen indien zij zulks noodzakelijk oordeelt.
Art.10. De mansledematen en de leeraren brengen per stembriefje hunne keuze uit op L.A. Lutmers als ouderling, D. Horst als diaken, J. Bremer als diaken.
Art.11. Vervolgens wordt met bovengenoemde broeders gesproken over de bediening waartoe zij verkozen zijn, waarvan de uitslag was dat de leeraren geene bezwaren hadden die broeders als zoodanig publiek voor te stellen in de gemeente, om dan na afloop [tot] de kerkelijke formaliteiten inzake de bevestiging in hunne bediening over te gaan.
Art.12. Na het zingen van een psalm vers en dankzegging door Ds. Middel wordt de vergadering gesloten.’

Aangezien 21 december 1857 op een maandag viel, achten we het niet onwaarschijnlijk dat de gekozen ambtsdragers zondag 27 december en zondag 3 januari 1858 in de samenkomsten zijn ‘voorgesteld’.¹⁴ Zij zouden dan kunnen zijn bevestigd in de eerste helft van januari. Evenwel kunnen we niet verder gaan dan te zeggen: de gemeente werd in januari 1858 geïnstitueerd.

Tijdens genoemde classicale vergadering wordt medegedeeld dat de gemeente te Doesburg - zij mag voortvarend worden genoemd - H.H. Middel te Deventer als predikant heeft beroepen en dat deze het beroep heeft aangenomen.¹⁵ Ook lezen we, dat de afgevaardigden van Winterswijk bezwaren uiten tegen de inmiddels bevestigde diaken D. Horst. Hij zou zowel te Hilversum als te Winterswijk een minder-goede naam hebben. De vergadering ‘blijft broeder Horst erkennen als lid’.¹⁶ Hoewel naar hem zal worden geïnformeerd, horen we verder niet van deze zaak. Voor zover we kunnen nagaan, is Horst slechts enige jaren te Doesburg diaken geweest.

12 Deze vragen stemmen in substantie overeen met die welke worden gedaan aan een ieder die in de Gereformeerde kerken in Nederland belijdenis des geloofs aflegde of aflegt.

13 Wellicht is bedoeld: de drie mannelijke leden die tijdens de vergadering belijdenis des geloofs hebben afgelegd.

14 Door de feestdagen kan dat ook eerder zijn gebeurd.

15 NCV 24 febr. 1858, art.5.

16 Idem, art.6.

3. Erkenning; eerste leden

Op 11 april 1858 werd Harmen Hendriks Middel - over wie we reeds schreven in hoofdstuk 3 (Arnhem) door zijn zoon I. Middel bevestigd. Hij nam afscheid wegens vertrek naar Arnhem 5 februari 1860. Middel Sr. vertelt over ‘Doesburg’:

‘Te Deventer... was mijn werkkring nog geen twee jaren; wanneer de groote Koning wilde, dat ik naar de pas gestichte gemeente te Doesborgh zou trekken

[p. 266]

in 1858. Innig was ik aldaar bemind; en genoot lieflijken zoeten vrede. De gemeente kwam door ongedachte zaken in geldelijke ongelegenheid; doch de Heere redde op bijzondere wijze. Voor twee beroepen had ik daar met vrijmoedigheid bedankt; doch in December 1859 ontving ik dat van Arnhem.’.¹⁷

Gedateerd 6 mei 1858 wendt de gemeente zich tot de Koning met het verzoek haar ‘te erkennen en bescherming te verleenen’.¹⁸ Verklaard wordt onder meer dat behalve de Dordtse kerkenorde het reglement van Rijnsburg¹⁹ is aanvaard en dat het gebouw door haar ingericht voor het houden van de godsdienstoefening in huur is verkregen. Uit het koninklijk besluit, waarin de gemeente wordt erkend,²⁰ weten we dat dit gebouwtje aangeduid werd als Ooipoortstraat, Wijk C no.58. Het kerkje dat circa 1880 werd afgebroken, ontving in 1862 het huisnummer 81 en stond ongeveer op de plaats van de huidige nummers Ooipoortstraat 28 en 30.²¹ Het deed dienst tot 1878, in welk jaar een gebouw aan de Heerenstraat werd betrokken.

Aangaande het eerste kerkgebouwtje zijn enige bijzonderheden bekend uit een rapport met het oog op het request 1858, door de waarnemend stadsarchitect uitgebracht aan B. en W. van Doesburg. Het stuk luidt als volgt.²²

‘Doesborgh den 16 April 1858

Onder terugzending van het adres der leden van de christelijke afgescheidene Gemeente woonachtig te Doesborgh, heb ik de eer het Edelachtbaar bestuur dezer Stad medetedeelen dat
het gebouw in het adres opgegeven gelegen is in de Ooijpoortstraat letter C 58, dat hetzelve eene lengte heeft van nagenoeg 18.00 El²³ bij eene breedte van ruim 4.50 El (of nagenoeg lang 65 voet breed 16 voet), hoog onder het plafond of zolder ruim 4 El (of 14 voet) - het is gelijkstraats verdeeld in twee vertrekken, als een kamertje met gang aan de Ooijpoortstraat te zamen lang 4.00 El, breed 4.50 El. De overige lengte van 14.00 El is ingerigt tot het houden van Godsdienstoefeningen, met twee rijen banken, elke bank voor 4 persoonen en er zijn alzoo 123 zitplaatsen; verder is er op het achtereinde gesteld een preekstoel die besloten is in een zoogenaamde tuin of zitbanken voor de kerkeraadsleden en voorzanger of voorlezer; en dat de ligging van hetzelve, als zijnde verwijderd van kerkgebouwen van andere gezindheden, mijn inziens niet ongeschikt kan geacht worden; de naast aangrenzende eigenaren kunnen zich met het bestaan derzelve vergenoegen.
De waarnemend Architekt
H. Bakker’

17 H.H. Middel, Eenvoudig verhaal van Gods menigvuldige reddingen uit de grootste nooden, 's-Gravenhage 1866, 101-102. Het boek beleefde circa achttien herdrukken; enige daarvan vertonen echter verschillen met de oorspronkelijke uitgave.

18 Herv. Ered. 3 aug. 1858, no.5.

19 Bijlage III.

20 K.B. van 7 aug. 1858, no.72; bewaard Herv. Ered. 14 aug. 1858, no.9.

21 In 1858 werd het gehuurd van de stadsvroedvrouw Willemina Ploeg, weduwe Harmen Bel, destijds landbouwer en winkelier (mededeling van de zijde van GA Doesburg).

22 GA Doesburg, Archief Gemeente Doesburg: Ingekomen stukken 1858, no.233.

23 Hier: 1 el = 1 meter.

[p. 267]

De ondertekening van het adres omvat tien echtparen en vier alleenstaanden, terwijl 35 kinderen worden opgegeven.

Tezamen 59 personen. De statistiek (bijlage II) leert ons dat de gemeente van 1859 tot 1874 circa 73 zielen omvatte. H.H. Middel had in grotere gemeenten gestaan - we noemen slechts Gorinchem en Middelburg - vermoedelijk ontving hij daar ook een groter tractement. Maar zijn onbaatzuchtigheid blijkt bij het beschouwen van zijn gehele loopbaan als predikant.²⁴ Anderzijds: het is voor de kleine gemeente te Doesburg geen geringe opgave geweest, aanstonds een predikant te onderhouden en een gebouwtje te huren. De ondertekening van het request laat echter zien dat bij de instituering ook enige personen uit de maatschappelijke middenklasse als lid zijn toegetreden. Deze ondertekening luidt als volgt.

	geb.j.	geb.pl.
Jan Jacob Albers en zijn vrouw:	1819	Doesburg	schippersknecht
Gerharda Johanna van Dieren		Zuphen
met 3 kinderen
D. Bremer			(niet in Bev.reg. Doesburg)
Johannes Bremer, diaken en zijn vrouw:	1814	Doesburg	‘mr. zijde-verwer’
Antje Zwakenberg		Doesburg
met 2 kinderen
Albert Blinkert	1832	Zwolle	(uit schippersfamilie)
Derk Engelsman en zijn vrouw:	1806	Zwartsluis	schippersloods
Hendrika van Dijk		Zwolle
met 6 kinderen
Jeanette Simonette Gerardina	1828	's-Hertogen	- huishoudster bij
Antoinette de Freijtag^25		bosch	wed. M.J.J. Picard
			de la Carrière
Teunis Heijting en zijn vrouw:	1805	Doesburg	veerman
Maria Dullemond	1803	Doesburg
met 3 kinderen
Daniel Horst, diaken en zijn vrouw:	1813	Utrecht	zonder beroep;
Adriana Charlotta van Eelde	1793	Utrecht	gekomen uit Winterswijk; in 1864 naar Arnhem
Jacob Logjes en zijn vrouw:	1812	Doesburg	schipper
Helena Frederika Hoogendijk	1822	Zevenaar
met 7 kinderen
Lutmer Anna Lutmers, ouderling en	1804	Groningen	stedelijk commies
zijn vrouw: Annegien Jans de Jong		Veendam
met 4 kinderen
Harmen Hendriks Middel en zijn vrouw:	1802	Oude	predikant
		Pekela
Harmina Scholten	1794	Zuphen
Derk Radstake en zijn vrouw:	1804	Zelhem	tapper; daarna
Geertruida Albers	1815	Doesburg	winkelier in
met 5 kinderen			kruidenierswaren

24 Men zie voor enige blijken: EERSTE DEEL 346-365. Toen Middel van Middelburg naar Deventer ging, verminderde zijn salaris met ƒ 400,-; Middel, a.w. 101.

25 In 1860 lid van de Kruisgemeente te Zutphen; hoofdstuk 19, paragraaf 8.

[p. 268]

	geb.j.	geb.pl.
Willem Stroomberg en zijn vrouw:	1810		schipper
Harmina Pennink	1807	Zwolle
met 5 kinderen
Elizabeth Teunissen	1825	Steenderen	dienstbode

4. Gemeentelijk leven 1860-1872

Nagenoeg alles wat we hierover weten, vinden we in de notulen van de classis Varsseveld. Wat de predikanten betreft: na H.H. Middel komt de bekende Carel Godefroi de Moen²⁶ naar Doesburg - hij staat aldaar van 4 november 1860 tot oktober 1864. Zijn vertrek is het begin van een vacature van negen jaar. In het tijdvak 19 oktober 1873 tot 6 april 1875 wordt de gemeente bediend door Jan Hendrik Donker²⁷ en van 26 september 1875 tot aan zijn overlijden 23 november 1879 is C.G. Moen voor de tweede maal haar predikant. In de presentie van de classicale vergaderingen worden na 1859 de ambtsdragers van januari 1858 (instituering) - L.A. Lutmers; J. Bremer en D. Horst - niet meer genoemd. J.J. Albers, één der eerste leden, is ouderling van 1862 tot 1865, in 1862 vertegenwoordigt diaken J.H. Esmeijer²⁸ eenmaal zijn gemeente. Gedurende de jaren 1866 tot 1872 is J.L.K. Rouw, ouderling, namens ‘Doesburg’ aanwezig.

In oktober 1862 verklaart ds. De Moen destijds uit zijn vorige gemeente, Den Ham, te zijn gegaan en het beroep van Doesburg te hebben aanvaard, daar deze gemeente kleiner is. ‘De toestand van zijn ligchaam werd echter niet beter, daar ZEerw gedurig leed aan Rheumatisme in de lendenen, waardoor hem het gaan en het prediken moeijelijk viel’. De vergadering verklaart dat De Moen vrijheid heeft emeritaat te vragen. De gemeente te Doesburg wil haar predikant echter gaarne behouden - ‘als hij zich ongesteld gevoelt, behoeft hij niet te prediken...’. De zaak blijft evenwel in beraad²⁹ - zoals we zagen verlaat hij Doesburg pas in oktober 1864, nadat hem op de 11e van deze maand emeritaat is verleend.³⁰

Eind november 1862 wordt genotuleerd aangaande Doesburg, dat in de administratie ‘van de fondsen der gemeente verwarring schijnt te bestaan’. De afgevaardigde vraagt met het oog daarop een classicale commissie. Maar de vergadering verklaart dit niet te kunnen doen en adviseert zo nodig hulp te vragen van een naburige gemeente of van enige personen uit de classis.³¹

Ongeveer twee jaar nadat het herderloze tijdvak - 1864 tot 1873 - is begonnen, vestigde zich te Doesburg Jan Lourens Koerse Rouw, geboren

26 Men zie voor hem De Haas I, 196-197.

27 De Haas I, 88

28 J.H. Esmeijer en zijn vrouw M. Roering waren aanvankelijk - vóór 1858 - lid van de Kruisgemeente te Zutphen; hoofdstuk 19, paragraaf 8.

29 NCV 15 okt. 1862, art. 12

30 NCV 10 okt. 1864, art.8. De Moen vestigde zich te Kampen, waar hij onder andere penningmeester van de Theologische School en - in 1866 - administrateur van de zendingskas werd. Zoals we reeds zagen was hij van 1875 tot 1879 (overlijden) voor de tweede maal predikant te Doesburg. In 1858 hertrouwde De Moen, en wel met baronesse A.H.A.C. van Haersolte van Doorn, waardoor hij min of meer gefortuneerd zal zijn geweest.

31 NCV 27 nov. 1862, art.2.

[p. 269]

in 1819 te Hattem, alwaar hij enige jaren ouderling was geweest. Tevens had hij in de omgeving van Hattem ‘geoefend’ - zo te Wezep waar hij ‘bestendig’ optrad bij afwezigheid van de predikant.³² In september 1866 is Rouw aanwezig op de vergadering van de classis Varsseveld. Hij begeert te worden geëxamineerd naar artikel 8 van de Dordtse Kerkenorde. Hiertegen rijst geen bezwaar, maar hij zal eerst moeten overleggen een ‘officieel attest’ van de classis Hattem. Wat hij tijdens deze vergadering toont kan daartoe niet dienen. Wèl ontvangt hij aanstonds consent tot het ontvangen van onderricht.³³ Rouw tracht hierna bij herhaling een attest te verkrijgen, namelijk één waarin de classis Hattem verklaart, dat zij hem wegens singuliere gaven bekwaam acht tot de bediening des Woords te worden geëxamineerd zonder theologie te hebben gestudeerd. Maar telkenmale weigert ‘Hattem’ deze verklaring te geven - ook zij is in voorgaande jaren niet verder gegaan dan uit te spreken dat Rouw zich door een predikant mag laten onderwijzen.³⁴

Rouw is te Doesburg oefenaar gebleven. In 1868 heeft hij onvoldoende inkomsten.

‘Broeder Rouw van Doesborgh klaagt zijnen nood met betrekking tot zijn fïnantiëlen toestand en vraagd raad en hulp bij de Klasse. De vergadering gevoeld het moeijelijke en de broeders zullen het elk in zijne gemeente bekendmaken om te zien of er wat verkregen kan worden.’³⁵

In 1870 vraagt ds. J. van Andel, consulent van Doesburg, een collecte voor deze gemeente ‘ten einde haar voorganger Rouw daardoor te steunen’. De vergadering gaat hiermee accoord.³⁶ In 1872 verschijnt Rouw voor de laatste maal in de classicale vergadering. Hij gaat in september van dat jaar Doesburg verlaten. In 1873 is hij ‘voorganger’ van de voormalige Kruisgemeente ‘(In den) Polder’ te Alblasserdam. Daar deze groepering na de vereniging van 1869 geen levensvatbaarheid meer blijkt te hebben, sluiten haar leden zich in meerderheid aan bij de tot het kerkverband behorende gemeente ‘Hoogendijk’ - eveneens te Alblasserdam. Ook Rouw en zijn gezin maken deze overgang. Hij mag al na korte tijd oefenen, maar hij mag de kansel niet betreden.³⁷

Tenslotte: in 1872 begeert ‘Doesburg’ een kerkgebouw te stichten of te kopen. Zij gaat gebukt onder de ‘zware huur’ van het gebouw in de Ooipoortstraat.³⁸ Zoals we vonden duurt het tot 1878 voor zij een eigen bedehuis in de Heerenstraat in gebruik kan nemen.³⁹

32 NCH 26 mei 1857, art.9. Rouw wordt vermeld in het eerste ledenregister van de C.A.G.K. te Hattem, onder nummer 208.

33 NCV 25 sept. 1866, art. 11 en 18.

34 NCH 4 dec. 1861, art.11; 8 nov.1865, art. 10; 7 maart 1866, art.11; 7 maart 1867, art.9.

35 NCV 4 maart 1868, art. 18.

36 NCV 12 april 1870, art.4.

37 TWEEDE DEEL 298.

38 NCV 19 maart 1872, art.3.

39 Tenslotte: NCV 10 okt.1873, presentie. Van Doesburg zijn als afgevaardigden aanwezig de ouderlingen H.W. Kappers en D.A. Willemsen.