De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 239]

Hoofdstuk 19
Zutphen

Inleiding

Omstreeks 1850 telde men in Zutphen 2420 huizen, bewoond door 2550 huisgezinnen, uitmakende een bevolking van ongeveer 12500 inwoners. Onder deze personen waren 9200 Hervormden, 110 Doopsgezinden, 260 Evangelisch-Luthersen, 2350 Rooms-Katholieken, 470 Israëlieten en 35 Christelijke Afgescheidenen. In deze tijd heeft Zutphen van haar verleden als Hanzestad overgehouden dat de handel - zij het de binnenlandse en niet meer de buitenlandse - één van de voornaamste takken van bestaan is.¹

Te Zutphen heeft de Afscheiding pas enige omvang gekregen na 1849. Toch waren er daarvóór sommigen die reeds met de Hervormde kerk hadden gebroken, zoals we zullen zien. Een tweetal personen was aangesloten bij de Afgescheiden gemeente te Lochem; de kerkelijke positie van de anderen, vóór 1850 wordt niet duidelijk.

De Afgescheiden gemeente te Zutphen werd 21 februari 1850 geïnstitueerd, de Kruisgemeente 26 december 1853.²

1 Van der Aa XIII (1851) 341-344; Kok, Nederland op de breuklijn 429.

2 Literatuur: J. Waterink, Geschiedenis der Gereformeerde kerk te Zutphen, Zutphen 1923; M. van Osnabrugge, Memorabilia 1840-1965-125 jaar geschiedenis der Gereformeerde Kerk van Zutphen, Zutphen 1983. Opgemerkt zij, dat beide boeken tal van bijzonderheden geven waaraan we in deze publicatie moeten voorbijgaan.

1. Incident

Ondanks het geringe aantal Afgescheidenen in de dertiger jaren, heeft hun doen en laten af en toe de aandacht getrokken van een deel van de burgerij. Zo lezen we naar aanleiding van een godsdienstoefening geleid door A. Brummelkamp te Empe, gemeente Brummen, dat deze ook werd bijgewoond door enige personen uit Zutphen die ‘van denzelfden aanhang’ waren. Bij hun terugkeer naar de stad werden deze mensen

‘door het gemeene volk aan de brug opgewacht en onder allerlei beschimpingen en zelfs mishandelingen binnen de stad geleid. Bij sommigen hunner zijn de glazen ingeslagen en men zoude wellicht tot plundering zijn overgegaan, indien de gewapende magt niet tusschenbeide ware gekomen. Gelukkig zijn de Separatisten hier allen van de geringste volksklasse en dus zonder invloed, maar het is altijd verontrustend, als het gemeene volk aan het rollen raakt. Men weet wel waar het begint, maar niet waar het eindigt.’.

Aldus ds. D. Lenting in een brief van 11 februari 1836³ De gouverneur van Gelderland schrijft over dit relletje in een rapport⁴ dat ‘eene zamenscholende volksmenigte... aan de woning van zekeren hoefsmit, welke

3 Bos, Archiefstukken III, 62-63. Het is niet duidelijk wat de hervormde predikant D. Lenting (1789-1877), die uit Indië teruggekeerd en te Zutphen met verlof verkerende, heeft bewogen zich over de molestatie etc. te richten tot de secretaris van het departement van erediensten, J.D. Janssen.

4 Ibidem 60.

[p. 240]

insgelijks de voorzeide bijeenkomst had bijgewoond, de glazen heeft ingeslagen.⁵

Gedateerd 18 februari 1836 wendt ds. D. Lenting zich ten tweede male tot het departement van erediensten. Hij bericht onder meer over de relletjes van zaterdag 16 februari.⁶

‘Verleden Zaterdagavond zijn hier weder bij eenige Separatisten de glazen ingeslagen. In dit geheel geval hebben de Predikanten zich hier voortreffelijk gedragen. Zij zijn dadelijk naar de beleedigde en mishandelde personen toegegaan onder betuiging van hun diep leedwezen over, en hooge afkeuring van de woeste en onbetamelijke handelwijs van het gemeen, maar hun tevens op eene voorzigtige en zachtmoedige wijze onder het oog brengende, dat zij dwaalden en verkeerd handelden van zich af te zonderen. De meesten hunner konden dan ook de bedenkingen der Leeraars niet tegenspreken, maar bekenden gulhartig dat zij gelijk hadden, een blijk dat hunne dwaling uit onnozelheid en onkunde grootendeels voortspruit.’⁷

5 Aangezien het copieboek van uitgaande stukken 1836 in GA Zutphen niet aanwezig is, konden geen bijzonderheden, namen etc., over dit relletje worden opgespoord.

6 Bos, Archiefstukken III, 66-67

7 Als noot 5.

2. Afgescheidenen vóór of in het jaar van instituering (1850)

Het eerste ledenregister van de Afgescheiden gemeente te Zutphen, maar ook enige gegevens van de vorige paragraaf laten zien dat er al vóór de instituering in 1850, aldaar personen waren die braken met de Hervormde kerk. Reeds in de notulen van de kerkeraad der Hervormde gemeente van 18 maart 1835 vinden we, dat er maatregelen zullen moeten worden beraamd om te verhoeden dat ‘aan personen welke in de stad blijven wonen, attestatiën worden afgegeven...’⁸ Op 10 december 1835 brengt de desbetreffende commissie - deze werd benoemd 18 juni 1835 - als advies uit:

‘... dat van nu af aan alle personen die eene attestatie naar elders verzoeken zonder bepaalde aanwijzing van de plaats waarheen, niet anders zal verleend worden dan een Extract uit het Lidmatenboek, en wordt conform dit voorstel door den kerkeraad besloten.’.⁹

Daaronder staat:

‘Ds. van der Linden¹⁰ zegt, dat Beugelink en zijne vrouw Catharina Stooter verzogt hebben dat hunne namen zouden geschrapt worden uit het Lidmatenboek; deze kennisgeving wordt voor notificatie aangenomen terwijl de kerkeraad besluit vooralsnog geene bepaalde maatregel te beramen hoe voortaan te handelen indien onverhoopt meer dergelijke verzoeken mogten gedaan worden.’.¹¹

8 Not. gewone kerker. 18 maart 1835, art. 8. Het archief van de Hervormde gemeente te Zutphen berust in GA Zutphen; evenzo dat van de C.A.G.K. en van de Kruisgemeente aldaar.

9 Not. gewone kerker. 10 dec. 1835, art. 7.

10 J. van der Linden (1769-1843) kwam in 1793 als proponent te Otterlo; predikant te Oosterbeek 1794; te Zutphen 1797; emeritus 1839.

11 Not. gewone kerker. 10 dec. 1835, art. 8.

[p. 241]

Jan Beugelink en zijn vrouw zijn te Zutphen de eersten geweest die braken met de Hervormde kerk. We komen hun namen echter niet tegen in de annalen van de Afgescheiden gemeente, want zij verhuizen in 1836 of kort daarna naar Deventer.¹²

Aangezien H.J. Roelofs en zijn zuster C.W. Roelofs - men zie hierna - aanvankelijk lid waren te Lochem en deze gemeente midden 1847 uiteenviel, bevreemdt het ons niet dat het kleine groepje Afgescheidenen te Zutphen vanaf 23 juli van genoemd jaar regelmatig samenkomsten belegde.¹³

In deze paragraaf willen we de namen van de eerste Afgescheidenen te Zutphen noemen. Kortheidshalve vatten we enige gegevens aangaande deze personen in één lijst samen.¹⁴

cursief = sedert 1850 of kort daarna lid van de Afgescheiden gemeente
	afscheiding	aansluiting^15
Johannes Stephanus Annese	16.03.1836	17.09.1849	later bij Kruisgemeente
en zijn vrouw	16.03.1836
Sibilla Annese		17.09.1849	later bij de Kruisgemeente
Geertruida Arnaud		17.09.1849	‘uit Deventer’; in 1850 naar Veenendaal
Jan Beugelink	10.12.1835		naar Deventer;
			men zie hiervoor
en zijn vrouw:
Catharina Stooter	10.12.1835
Gerrit van den Brink		23.01.1850
Jacob van den Brink		18.12.1849
Gerrit Buiterman en zijn vrouw:	18.09.1839		later bij Kruisgemeente; idem
Derkjen Bloemers	18.09.1839
Dirkje Dengerink (vrouw van Dirk Venderink)		17.09.1849
Carolina Groeve en haar	16.03.1836
dochter Johanna W.
Amalia Antonia		17.09.1849	gekomen uit Utrecht;
Augustina Hagen			later bij de Kruisgemeente
Maria Elisabeth Haytink (vrouw van E J. Scholten)		15.07.1850
Antonie Iliohan en zijn vrouw:		23.01.1850	echtpaar in 1869
Teunisje van Amersfoort		23.01.1850	naar N-Amerika
Johannes Knol	12.12.1839

12 Jan Beugelink werd in 1793 te Meppel geboren, evenals zijn vrouw Catharina Stooter. In Deventer staat hij te boek als huisschilder. Het echtpaar telde drie kinderen. Beugelink is te Deventer enige jaren ouderling geweest; in 1838 voegde hij zich bij de Kruisgezinden. Men zie voor Beugelink en zijn vrouw: Wesseling, De Afscheiding in Overijssel II, 78-81, 83.

13 Hoofdstuk 17, paragraaf 4; Waterink, a.w. 21.

14 De hieronder vermelde bijzonderheden ontlenen we aan de notulen van de kerkeraad der Hervormde gemeente (over de vermelde jaren en data), bijlagen van deze notulen (inv. no. 33) alsmede aan het eerste ledenregister van de C.A.G.K. Voor sommige personen volgen biografische gegevens in de paragrafen 5 en 7.

15 Aansluiting vóór de datum van de instituering (21 febr. 1850) betekende in den regel een zich voegen bij het gezelschap der Afgescheidenen.

[p. 242]

	afscheiding	aansluiting
Johanna Masson		17.09.1849
Johanna Hendrika Pelger		18.12.1849
Christina Willemina Roelofs	18.06.1836	07.02.1836	aanvankelijk lid te
			Lochem; overl. 1862
Hendrik Jan Roelofs	18.06.1836	07.02.1836	aanvankelijk lid te Lochem
Elizabeth Romein		23.07.1847	in 1850 naar
			Veenendaal
Lucretia Romein (vrouw van G. van den Brink)		23.07.1847
Evert Jan Scholten		17.09.1849
Harmanna Scholten (vrouw van W.K. Scholten)		15.04.1850
Willem Karei Scholten		23.01.1850	in 1870 met vrouw naar N.-Amerika
Katharina Sleyster		09.09.1845	in 1849 naar Arnhem
Gerrit Slotboom		23.01.1850
Jan Sprik		24.04.1845
Janna Sprik		18.12.1849
Dirk Venderink		23.01.1850
Hendrik Westrenen	16.03.1836
Rijkeld de Wilde	16.03.1836

Zoals de kolom ‘afscheiding’ in deze lijst aantoont, werden door de Hervormde kerkeraad slechts twaalf volwassenen geregistreerd. In dit kader moeten we het verzoek zien van genoemd college in 1857 aan de Afgescheiden gemeente gedaan, namelijk een lijst van ‘belijdende mansleden’ te mogen ontvangen.¹⁶ De achtergrond van deze vraag zal wel de eventuele ‘bedeling’ zijn geweest.

16 Aan het verzoek werd voldaan. Men zie Waterink, a.w. 39-40.

3. Instituering en begin Afgescheiden gemeente

Het eerste notulenboek van de kerkeraad loopt van 22 juli 1850 tot 18 februari 1857. Het vangt dus aan enige maanden na de reeds door ons genoemde datum van instituering, 21 februari 1850.¹⁷ Van Osnabrugge vertelt echter dat er door hem in het archief van de classis Varsseveld een ongetekend schrijven werd gevonden - hij veronderstelt geschreven door ds. J.N. Lindeboom (te Zutphen van 1884 tot 1916) - van onderstaande inhoud:

‘Het volgende heb ik opgeteekend uit den mond van Jacob van den Brink, geboren 14 Juni 1814, wonende in de Bornhovestraat, één der oudste, zoo niet het oudste lid der Gereformeerde Gemeente alhier¹⁸; die gemeente heeft het

17 De door Waterink (a.w. 9-10) aangevoerde bewijzen voor zijn conclusie: ‘Ik zou liefst de stichting der gemeente willen stellen in 1847, op zijn vroegst 1846’, achten wij ontoereikend. De datum van instituering 21 februari 1850 ligt vast. Waterink noemt onder meer dat in de staat van ontvangsten etc. over 1850 wordt gesproken van ‘voorige Jaaren’. Ongetwijfeld is hiermee bedoeld: toen de gemeente in statu nascendi nog als gezelschap bestond.

18 Bedoeld is kennelijk: het oudste, thans levende lid.

[p. 243]

eerst vergaderingen gehouden in het huis van Jan Sprik in de Laarstraat thans nr. D 75, waar nu het pakhuis van Maat is.¹⁹ Hij was de eerste diaken.²⁰ Hendrik Jan Roelofs was de eerste ouderling. Men oefende elkaar.²¹ Werd er gedoopt of een lid bevestigd, dan kwam er wel eens een dominee van de Gereformeerde Gemeente uit andere plaatsen.’.²²

Een bericht dat eveneens betrekking heeft op gebeurtenissen rond het ontstaan der gemeente vinden we in het eerste notulenboek. Het is geschreven door ds. I. Middel, kort na diens komst 18 november 1855.

‘Notulen van eenige zaken en Handelingen betrekkelijk de gemeente Zutphen van af den jare 1850 tot 1855. Strekkende als bijvoegsel tot de voorgemelde notulen....
Art. 5. Op den 28 January 1850 is Hendrik Jan Roelofs tot ouderling en Evert Jan Scholten tot diaken geroepen en op den 20 Febr. van dat jaar, door de klassis welke te Lichtenvoorde gehouden werd, onderzocht en op den 21 Febr. 1850 zijn beide broeders in hun dienstwerk bevestigd door Ds. D. Breukelaar v.d.m. te Aalten.
Art.6. 2 maart 1853 is Antonie Iliohan tot ouderling en Jan Sprik tot diaken beroepen en op 4 April 1853 bevestigd door ds. W. Koopmann te Winterswijk.’²³

Een gedeelte van de inhoud van bovengenoemd artikel 5 wordt bevestigd door de notulen van de classis Varsseveld van 20 februari 1850:

‘De Zutphensche Ouderling en Diaken worden onderzocht en goedbevonden. Ouderling H.J. Roelofs en Diaken E.J. Scholten.’.²⁴

Evenzo die van artikel 6, in de classicale notulen van 30 maart 1853:

‘De geroepene Broeders van Zutphen... Iliohan... als ouderling, Sprik... als diaken, worden ondervraagd, en met algemeene stemmen geoordeeld, dat deze brs. met Gods genade de gemeente kunnen en mogen dienen.’.²⁵

Tijdens de vergadering van de kerkeraad van 22 juli 1850 - zoals we zagen de eerste waarvan de notulen bestaan - gehouden ten huize van H.J. Roelofs, waren de volgende personen aanwezig: J.S. Annese, G. van den Brink, J. van den Brink, H.J. Roelofs (ouderling), E.J. Scholten (diaken), W.K. Scholten, G. Slotboom, J. Sprik en D. Venderink. J J. Iliohan zond bericht van verhindering. Ook bij volgende vergaderingen zien we dat de belijdende ‘mansleden’ aanwezig zijn en mee-beslissen. In 1853 begint de kerkeraad te vergaderen zonder de andere gemeenteleden.²⁶ Op

19 Men bedenke dat dit werd geschreven vermoedelijk omstreeks 1889 met het oog op het ingebruiknemen van een nieuw kerkgebouw (Waterink, a.w. 143).

20 Onjuist; Sprik was de tweede. De eerste diaken was E.J. Scholten, zoals we zullen zien.

21 Wij lezen: “Men hield oefeningen”, of “Men hield gezelschap”.

22 Van Osnabrugge (a.w. 11,13) vermeldt dat dit stuk werd overgebracht van het archief der classis Varsseveld naar dat van de Gereformeerde kerk te Zutphen (GA Zutphen).

23 Waterink, a.w. 35-36, noemt ook de artikelen 8 en 9 van dit ‘bijvoegsel’; deze hebben betrekking op het beroepingswerk en de bevestiging etc. van I. Middel. De andere ‘artikelen’ zijn voor ons onderwerp van minder betekenis.

24 NCV 20 febr. 1850, art. 6.

25 NCV 30 maart 1853, art. 3.

26 Waterink, a.w. 12.

[p. 244]

grond van de gegevens van paragraaf 2 mogen we aannemen dat met de tien hier genoemde personen alle mannelijke belijdende leden - op 22 juli 1850 - zijn opgesomd. Het blijkt dat Roelofs als ‘voorganger’ optreedt. Een commissie wordt benoemd - leden E.J. Scholten en A. Iliohan - met als opdracht te zoeken naar een geschikte vergadergelegenheid.²⁷ Evenwel zal het nog vier jaren duren voor een huis wordt gekocht dat tot kerk kan worden verbouwd.²⁸

Een enkele biografische bijzonderheid aangaande Hendrik Jan Roelofs, gedurende het tijdvak 1847 tot 1857 onmiskenbaar de voorman onder de Afgescheidenen te Zutphen. Roelofs werd in 1809 te Zutphen geboren. Hij woonde in de Laarstraat aldaar, samen met zijn zuster Christina Willemina Roelofs. In 1859 laten beiden een testament maken, waarin zij elkaar tot erfgenaam verklaren. Christina overlijdt in 1862. In juni 1875 trouwt Roelofs met Johanna Zwiers, oud 48 jaar. Hij overlijdt in 1877.²⁹ In 1854 beginnen de moeilijkheden met ouderling Roelofs, zoals we zullen zien; vier jaar later wordt hij geschorst als ambtsdrager en gecensureerd als lid.

27 Not. kerker. 22 juli 1850, art. 1,3.

28 Van Osnabrugge, a.w. 18.

29 Van Osnabrugge, a.w. 17.

4. Gemeentelijk leven 1853 tot eind 1855 (komst ds. I. Middel)

In 1853 wordt nog steeds naar een geschikte vergadergelegenheid gezocht. De eerste commissie had geen resultaten bereikt. Er wordt een nieuwe benoemd, bestaande uit D. Berenschot, A. Iliohan, E.J. Scholten, J. Sprik, G.P.H. Zahn en W.H. Zahn.³⁰

Met de laatste twee personen zijn bedoeld Gerhard Paulus Hector Zahn, geboren 1813 te Amsterdam en Willem Hendrik Zahn, geboren 1818 te Zwolle, beiden zoons van Gerhard P.H. Zahn (te Zutphen: ‘Gepensionneerd Inspecteur der Registratie’).³¹ Gerhard Ph. (jr.) vestigde zich te Zutphen in 1853 komende van Andel, Willem H. in 1852 komende van Deventer. Beide broers dreven te Zutphen een zaak onder de naam Zahn & Co.³² Zij zijn hierin weinig fortuinlijk geweest, want in maart 1857 worden zij failliet verklaard.³³ Nog in hetzelfde jaar gaat G.P.H. Zahn naar Noord-Amerika, zijn broer overlijdt in 1860. In Souvenir History of Pella, Iowa, vinden we, behalve zijn foto het volgende aangaande hem geschreven.

30 Not. kerker. 25 juni 1853, art. 4.

31 Enige bijzonderheden in deze pericoop zijn ontleend aan de Bevolkingsregisters Zutphen. G.P.H. Zahn Jr. en W.H. Zahn waren halfbroers. G.P.H. Zahn Sr. huwde 7 sept. 1815 te Zwolle voor de tweede maal, en wel met Esther Catharina Margaretha Tineken. Zijn eerste vrouw was Catharina Clazina van Hogenhuizen. (RA Zwolle, Huwelijken Zwolle 1815, 7 sept.) Men zie voor de familie Zahn ook ACHTSTE DEEL register.

32 Het bedrijf was een handelsonderneming; we vonden geen bijzonderheid aangaande haar aard.

33 Not. kerker. 9 maart 1857, art. 7. In de Zutphensche Courant van 28 febr. 1857 stond een advertentie, waarin mr. Jb. Dam, als curator, mededeelt dat bij vonnis van 26 febr. 1857 uitgesproken door de arrondissementsrechtbank te Zutphen, de Handels Vennootschap Zahn & Co. failliet wordt verklaard. Vennoten: W.H. Zahn en G.P.H. Zahn Jr. In het no. van genoemde krant van 28 april 1857 lezen we van een verificatie-vergadering inzake een door W.H. Zahn aan de crediteuren geboden accoord.

[p. 245]

Gerhard Paulus Hector Zahn (1813-...)

‘All the older residents of Pella will remember Mr. Zahn as a quiet, unassuming man, yet possessed of a cultural mind and a high character. For many years he was a Notary and engaged in the insurance business. He had his office on the west side, on the north part of the lot now occupied by the Public Library. During the years he lived in Pella he made his home with the P.C. Lankelma family.’³⁴

De commissie slaagde er begin 1854 in een huis te kopen in de Kolenstraat - thans no. 17 - voor de som van ƒ 2.400,-.³⁵ Daar men wel inzag dat bij dit bedrag hoge verbouwingskosten zouden komen, worden aanstonds 31 obligaties à ƒ 100,- uitgegeven. De afrekening van koop en verbouwing, gedateerd 8 januari 1856 vermeldt een totaal van ontvangsten groot ƒ 4.739,01 (obligaties en giften) en een totaal van uitgaven groot ƒ 4.868,48, wat een tekort van ƒ 129,47 betekent. Het kerkgebouw wordt 14 januari 1855 in gebruik genomen.

Wat het geestelijk leven in deze jaren betreft, zij in de eerste plaats opgemerkt dat de gemeente geleidelijk aan groeide, zoals bijlage II doet zien.³⁶ Maar verder is het duidelijk dat zij in deze tijd moeizaam haar weg

34 G.A. Stout, Souvenir History of Pella, Iowa, Pella, Iowa 1922, 143. G.P.H. Zahn moet op hoge leeftijd zijn overleden, want in K. van Stigt, Nekrologie Pella, Iowa 1870-1899, Pella, Iowa 1900, wordt hij niet vermeld.

35 Bijzonderheden aangaande aankoop en verbouwing vinden we in twee afzonderlijke schriften in het archief bewaard: ‘Notulen Commissie Oktober 1853 tot Augustus 1856’ en ‘Rekening der Kerkbouw van de Christelijke Afgescheiden Gereformeerde Gemeente te Zutphen’.

36 Het getal zielen over 1856 opgegeven - 54 - moet als te laag worden beschouwd. Het is onwaarschijnlijk dat de gemeente met ruim 50 leden, in 1855 tot het beroepen van een predikant zou zijn overgegaan.

[p. 246]

zoekt. Behalve enige tuchtgevallen - laster, een levenswijs en huishouding die ‘vuil en smerig’ zijn etc. - wordt een en andermaal zorg geuit over het gedrag van de jonge leden. We lezen (1853):

Het eerste kerkgebouw, Kolenstraat (thans) no. 17, na de renovatie in 1983. Het deed dienst van 1855 tot 1878

‘... toen is er nog over de knechten en meiden gesproken om die zooveel moogelijk in zoover het in onze magt waar, te vermanen om de Godsdienst bij te woonen en niet toetelaaten om aan de deur te staan en zich met iedelheid op te houden...’.³⁷

Waterink schrijft:

‘Men ziet het tafreel in gedachten: een boerenkeuken of deel waar de gemeente gesticht wordt door het lezen van een preek - en in de deur-opening een troepje jongelui die de zaak eens aanzien, er niet bij willen hooren, en toch nieuwsgierig zijn hoe 't gaat... en intusschen lachen en fluisteren tot groote ontstichting der gemeente.’.³⁸

Op 20 september 1853 is de houding van sommige jonge mensen weinig verbeterd. We vinden, samengevat, dat

37 Not. kerker. 30 mei 1853, art. 6.

38 Waterink, a.w. 13.

[p. 247]

sommige catechisanten zich op catechisatie en tijdens de zondagse bijeenkomsten ‘Eydel en Losbandig’ gedragen. Zij zijn bij herhaling opgewekt eerbied te betonen en ‘ontzag te hebben voor den Hoogen God’. Bedoelde doopleden willen ook niet ‘leeren’. Roelofs - voorganger en catecheet - betuigt dat het zo niet kan voortgaan
‘en stelt voor indien de ouders die meer dan eens door hem op dat punt vermaant zijn niet zorgen dat hun Kinderen op de Bijeenkomst Behoorlijk stil zitten en hunne lessen leeren dat hij dan die kinderen van de Catigezasie zal weg doen gaan en op de Bijeenkomst hun naam en toenaam zal bekent maaken als ook hun gehouden gedrag, maar wenscht teevens dat hij daarvan verschoont moge blijven.’.³⁹

Het is duidelijk dat bovengenoemde en nog te noemen situaties schreeuwen om de komst van een predikant. Roelofs - een man van geringe ontwikkeling⁴⁰ - heeft het leiding-geven aan de gemeente niet aangekund. In september 1853 wendt ‘Zutphen’ zich tot de classicale vergadering.

‘Door de ouderling van Zutphen wordt gevraagd of een Christen door het uitsteken van vlaggen eerbewijzen aan zijn vorst mag bewijzen? Antwoord: Elk behoort zijn vrijheid te behouden; uit onachtzaamheid nalaten zoude kwaad zijn; de misbruiken die er bij plaats hebben bestrijden; uit kracht van bestel door de stedelijke raad moet [het] niet geschieden dewijl deze geene verkregene macht daartoe heeft ontvangen.’⁴¹

In december 1854 vraagt Zutphen opnieuw de raad van de classis. Vier onderwerpen komen aan de orde, waarvan we slechts noemen: ‘... of het geoorloofd is met kramen naar de kermissen te reizen? Antwoord: Afraden.’.⁴²

Op 25 augustus 1855 werd ds. I. Middel te Vlaardingen beroepen op een tractement van ƒ 600,- en vrije woning. Hij nam het beroep aan en werd 18 november 1855 door ds. J.F. Bulens te Varsseveld, bevestigd. Op dezelfde dag deed hij ook zijn intrede.

Israël Middel werd 7 april 1829 te Amsterdam geboren als zoon van (de latere predikant) Harmen Hendriks Middel en Hermina Scholten. Predikant te Vlaardingen 1853. Te Zutphen stond hij tot 20 mei 1860. Daarna was hij predikant te Hattem; te Velp 1862; te Gouda 1867; Baarland 1882. In 1853 huwde hij te Groningen Jantje Schildkamp - zij overleed in 1861. Middel hertrouwde in 1862 met Johanna Geertruida van Vugt (gestorven in 1911). Hij overleed te Baarland in 1896.⁴³

39 Not. kerker. 30 sept. 1853, art. 5.

40 Roelofs schreef gedurende de eerste jaren de notulen. Van Osnabrugge (a.w. 19) merkt daarover op: ‘Het is een heel gepuzzel uit het “spijkerschrift” van Roelofs wijs te worden. Nog bemoeilijkt door het willekeurig gebruik van hoofdletters, niet aan elkaar geschreven woorden...’.

41 NCV 14 sept. 1853, art. 3.

42 NCV 1 dec. 1854, art. 4b.

43 Men zie verder voor hem De Haas I, 196; Van Osnabrugge, a.w. 37-38.

5. Het jaar 1856; erkenning; samenstelling der gemeente

Als ds. I. Middel zijn taak te Zutphen begint, zijn er, behalve hijzelf de volgende ambtsdragers: A. Iliohan, H.J. Roelofs, ouderlingen; E.J. Scholten, J. Sprik, diakenen.

[p. 248]

Ds. Israël Middel (1829-1896)

Aanstonds na Middels komst gaat het kerkelijke leven meer geregeld verlopen. Men wordt zich bewust dat de regering in de Afgescheiden kerken wordt bepaald door de Dordtse kerkenorde. In de eerste maanden van 1856 groeit de gemeente in niet-geringe mate: 29 volwassenen met twaalf kinderen sluiten zich aan en vijf doopleden leggen belijdenis af. We zien dat in deze tijd - en ook in de komende jaren - leden wonen buiten het territoir van Zutphen, namelijk te Brummen, Empe, Voorst en Voorstonden - alle vier ten westen van de IJssel gelegen - alsmede te Almen en Harfsen (hemelsbreed ruim tien kilometer ten noordoosten van Zutphen.⁴⁴

In januari 1856 komt de kerkeraad - wellicht moeten we lezen: ds. Middel - tot de ontdekking dat de gemeente niet is erkend,⁴⁵ mitsdien geen rechtspersoonlijkheid bezit en kerkelijke goederen niet op haar naam kan doen stellen. Kort daarna wordt een request aan de Koning met een desbetreffend verzoek opgesteld en verzonden - het is gedateerd 14 maart 1856.⁴⁶ Het is getekend door 39 personen; de gemeente ver-

44 Not. kerker. 7 juli 1857, art. 8: Er zal huisbezoek in de ‘buitenwijken’ worden gedaan: Brummen, Empe, Voorst, Voorstonden; Almen, Harfsen.

45 Not. kerker. 15 jan. 1856, art. 3.

46 Herv. Ered. 4 juni 1856, no. 25. Opgemerkt dient dat er te Zutphen van 1844 (of eerder) tot 1847 een ‘Apostolische Christelijke Afgescheidene gemeente’ heeft bestaan. Het woord ‘Afgescheidene’ in de naam werd door de regering toegevoegd. ‘Kerk in het gebouw, dat wordt daargesteld in den tuin van Swarthoff Kok langs de Polsbroekstraat te Zutphen.’ De gemeente, zo lezen we ‘schijnt... te zijn te niet gegaan’ - in 1847 - ‘en daaruit te verklaren het verzoek om toelating in 1856 door I. Middel c.s. ingediend.’ (Herv. Ered. inv. no. 1859, 46: Zutphen). Van enig verband tussen de hier bedoelde en de Afgescheiden gemeente is ons echter niets gebleken.

[p. 249]

klaart voor haar inrichting en regering zowel de Dordtse kerkenorde als het Reglement van Rijnsburg (bijlage III) te hebben aanvaard. De erediensten zullen worden gehouden in een huis staande in de Kolenstraat (thans 17) te Zutphen. Volgens de wettelijke bepalingen tekenden de leden die niet in de burgerlijke gemeente Zutphen woonden het request niet. De gemeente wordt erkend bij koninklijk besluit van 6 juni 1856, no. 70.⁴⁷

We geven de namen etc. van de ondertekenaars alsmede die van negentien andere leden die voorkomen op een reeds genoemde lijst door de kerkeraad desgevraagd gezonden aan de hervormde gemeente.⁴⁸ Bijzonderheden als geboortejaar, beroep - voorzover deze konden worden opgespoord - ontleenden we aan de Burgerlijke Stand en de Bevolkingsregisters van Zutphen.⁴⁹

Wat de aantallen betreft is onze conclusie uit beide lijsten dat in 1856 de gemeente circa 42 mannelijke, minstens 18 vrouwelijke belijdende leden en minstens 24 kinderen omvatte. Totaal meer dan 84 zielen.⁵⁰ Onderstaande opsomming zal een beeld geven, zij het met hiaten, van de samenstelling der gemeente in 1856.

cursief = tekent request aan de Koning 1856
	geb.j.	geb.pl.
Berend Jacob Beeker en zijn vrouw:	1813	Zutphen	timmerman
Aaltje Machteld van Enter	1810	Twello
Dirk Berenschot en zijn vrouw:	1794	Ruurlo	kastelein
Elizabeth Cornelia Cornelder	1800	Utrecht
Roelof Boers en zijn vrouw:	1829	Zutphen	knecht; later bakker
Willemke Wichers	1826	Harfsen
Jan Hendrik Bolthof	1814	Winterswijk	timmerman
Gerrit van den Brink
Jacob van den Brink en zijn vrouw:	1814?		bakker?
Brunetta Johanna Albertina	1830	Hoogkeppel
Willemina Gerritsen
Johanna Berendina Brusse	1833	Bredevoort	dienstbode
Simon Jonas van Engelen	1828	Zutphen	timmerman
Herman Bruno Gieben	1807	Zutphen	loodgieter?
met 1 kind
Hendrika de Greef	1829	Warnsveld	meid
Antonie Iliohan en zijn vrouw:	1811	Zutphen	bakker
Teunisje van Amersfoort	1827	Apeldoorn
met 4 kinderen
Johan Jurjen Iliohan	1809	Zutphen	schoenmaker
Derk Jansen	1804	Leeuwarden	brigadier
Berendjen Klein Sprokkelhorst	1829	Lochem	meid
Johannes Knol	1812	Varsseveld	gepensioneerd militair
Lambertus Reinier Kroep	1823	Amsterdam	zaakwaarnemer

47 Herv. Ered. 12juni 1856, no. 6.

48 Waterink, a.w. 39-40.

49 GA Zutphen.

50 Het aantal was ongetwijfeld hoger gelegen dan 82. De statistiek (bijlage II) geeft over 1856: 54 zielen (vermoedelijk zijn slechts de belijdende leden daaronder begrepen); en over 1857: 141 zielen. De notulen van de kerkeraad van 4 febr. 1857 (geen art.) gewagen van de aanwezigheid, bij een verkiezing, van 28 mansleden en 5 ambtsdragers; 7 mansleden zijn afwezig; totaal 40.

[p. 250]

	geb.j.	geb.pl.
Egbert Kruissink		won. te Harfsen
Antonie Langenberg	1804	Zutphen	schoenmaker
Derk Jan Lankhorst			Brummen?
Jacob Lankhorst			Brummen?
Catharina Aleida Masson	1833	Zutphen	‘modemaakster’; later. modiste
Hendrik Jan Meengs
Adriana Meijer	1834	Maassluis	dienstbode bij familie Middel
Jan Joost Meijerink Johan Meijerink	1805	Zutphen	timmerman
Israël Middel en zijn vrouw:	1829	Amsterdam	predikant
Jantje Schildkamp	1831	Groningen
Johan Rudolf Nikkeis	1830	Borculo	knecht
Antonie Frederik Overkamp	1815	's Gravenhage	zonder beroep
Johanna Hendrika Peiger Klaziena Philipse	1844	Zutphen	zonder beroep
Hendrik Jan Roelofs	1809	Zutphen	timmerman
Adrianus Hermanus Scholten en zijn vrouw: Hendrika	1817	Zutphen	landbouwer
Gerdina Klein-Kranenburg met 2 kinderen	1831	Vorden
Evert Jan Scholten en zijn	1810	Zutphen	landbouwer
vrouw: Maria Elisabeth Haytink met 5 kinderen	1813	Zutphen
Gerhardus Scholten	1829	Zutphen	akkerbouwer
Lambertus Scholten en zijn	1819	Zutphen	landbouwer
vrouw: Anna Christina Scholten met 5 kinderen	1818	Zutphen
Manus Jacobus Scholten	1813	Zutphen	tuinier
Willem Karel Scholten en zijn	1826	Zutphen	landbouwer
vrouw: Harmanna Scholten met 3 kinderen	1821	Zutphen
Gerrit Slotboom	1819	Zutphen	landbouwer
Jan Sprik en zijn vrouw:	1815	Brummen	landbouwer
Jenneken Addink met 3 kinderen	1808	Zutphen
Esther Catherina Margaretha Tineken (echtgenote van G.P.H. Zahn Sr.)^51	1798	Ouwerkerk (Zld.)
Dirk Venderink Egbert Vonkelman Martinus Weenink	1814	Warnsveld	landbouwer won. te Almen
Jacob Westerhof	1829	Zwollerkerspel	knecht
Jan Weijenbergen zijn vrouw:	1811	Haarlem	landbouwer
Margaretha ten Voorda met 1 kind	1824	Amsterdam
Catharina Margaretha Zahn (dochter van G.P.H. Zahn Sr. en E.C.M. Tineken)	1816	Zwolle
Gerhard Paulus Hector Zahn Jr.	1813	Amsterdam	‘particulier’
Willem Hendrik Zahn	1818	Zwolle	koopman

51 G.P.H. Zahn Sr. was aanvankelijk geen lid van de Afgescheiden gemeente te Zutphen. Hij sloot zich aan in 1863.

[p. 251]

6. De jaren 1857-1860

I. Middel kwam, zoals we zagen, 18 november 1855. Hij vertrok 20 mei 1860 naar Hattem. Gedurende dit tijdvak groeide de gemeente - ruw gezegd - van ruim 100 tot 200 zielen. We vinden bij Waterink:

‘En steeds kwamen er nieuwe leden bij, die met de Hervormde Kerk braken en zoo groeide het clubje langzamerhand.⁵²
...
... in de jaren die Ds. Middel hier heeft doorgebracht heeft hij weinig anders gedaan dan voortdurend vrede maken⁵³; het was in de gemeente telkens weer twisting, en de stokken “liefelijkheid” en “samenbinders” ontbraken veelal.⁵⁴
... Toch was het een geluk, dat de meeste lastige elementen⁵⁵ verdwenen waren toen Ds. Middel heenging. Ds. Middel heeft de geboorte-vreugd maar ook de geboorte-weeën van Zutphens kerk meegemaakt. Toch meegemaakt met eere. Want onder zijn leiding kwam de kerk tot bloei.’.⁵⁶

Op 9 maart 1857 zijn de volgende personen ambtsdrager: I. Middel, A. Iliohan, H.J. Roelofs, J. Sprik, ouderlingen; B.J. Beeker, E.J. Scholten, L. Scholten, diakenen.⁵⁷ De verkiezing van 18 juli 1858 leidt tot een uitbreiding. Er komen vier ouderlingen: A. Iliohan, E.J. Scholten, J. Sprik en Coendert van der Worp⁵⁸; alsmede vier diakenen: B.J. Beeker, L. Scholten, W.K. Scholten en Dirk Venderink.⁵⁹

In deze jaren zijn er voortdurend moeilijkheden rond de ouderling H.J. Roelofs. Waterink⁶⁰ schrijft: ‘Al de misère met br. Roelofs te teekenen heeft geen zin’. We houden ons hieraan, en vatten daarom enige zaken als volgt samen.

Nadat Roelofs zich in 1857 buiten stemming had gehouden bij de talstelling voor ouderlingen en diakenen omdat hij, naar zijn inzien, geen geschikte personen ‘tot die werkzaamheid in de gemeente’ zag - en de kerkeraad zijn bezwaren niet deelde, begint hij met niet meer op de vergaderingen van genoemd college te verschijnen.⁶¹ Op 5 mei 1857 komt, mede door het spreken van de ‘gast’ ds. D. Breukelaar te Aalten, een verzoening tot stand.⁶² Maar ook daarna verzuimt Roelofs onon-

52 Waterink, a.w. 44.

53 Dit typeert ook de arbeid van zijn vader ds. H.H. Middel - men zie voor hem EERSTE DEEL register en dit deel hoofdstuk 3 (Arnhem).

54 Verwijzing naar Zacharia 11 vers 7 tot 14; bedoeld zijn stokken van een herder waarmee deze de schapen tijdens het “weiden” bijeenhoudt.

55 Beter ware: leden.

56 Waterink, a.w. 53-54.

57 Not. kerker. 9 maart 1857, presentie.

58 Coendert van der Worp was korte tijd daarvóór uit de Hervormde kerk overgekomen. Hij is tot 1874 ouderling geweest, Van der Worp die in 1801 te Zutphen werd geboren, in 1863 als ‘beurtschipper’ staat genoteerd, overleed te Zutphen in 1880. Hij heeft zijn gemeente vele diensten bewezen, ook op financieel gebied. Hij schonk in 1878 - bij aankoop en verbouwing van een huis aan de Oude Wand (het tweede kerkgebouw) - ƒ 3.000,-; in 1880 bleek dat hij ƒ 500,- had gelegateerd, welke som ‘voor kerkelijke belangen mag worden gebezigd’. Men zie voor Van der Worp ook: Van Osnabrugge, a.w. 74-76.

59 Not. kerker. 18 juli 1858, art. 7, 9, 10.

60 Waterink, a.w. 47.

61 Not. kerker. 9 febr. 1857, art. 2; 9 mrt. 1857, art. 8.

62 Idem 5 mei 1857, art. 6.

[p. 252]

onderbroken de vergaderingen van de kerkeraad. Hij uit vage klachten - ds. Middel preekt te lang; hij gebruikt regelmatig het woord ‘priesterschaar’ voor de gemeente⁶³ etc. - en verklaart, als zijn bezwaren niet zullen worden weggenomen ‘dan wensch ik niet langer lid van zoo eene gemeente te zijn’.⁶⁴ Nadat Roelofs enige tijd in zijn huis gezelschap heeft gehouden, ook tijdens kerktijd - C.A. Masson en G. Slotboom behoren tot de bezoekers - wordt hij 25 maart 1858 geschorst als ouderling en gecensureerd als lid.⁶⁵ Hiermee blijft zijn zaak voorlopig steken. Enige malen dient zij op de classicale vergadering. Deze stelt de kerkeraad geheel en al in het gelijk.⁶⁶ Maar in 1861 - J. van Andel is inmiddels predikant te Zutphen geworden - geeft de classis de raad de zaak Roelofs ‘voor eerst’ te laten rusten en te volstaan met hem te vermanen.⁶⁷ In september 1863 worden H.J. Roelofs en zijn volgeling G. Slotboom ‘vervallen verklaard van de gemeente’.⁶⁸

Vermeldenswaard is dat in 1 april 1858 enige leden woonachtig te Almen - we voegen er aan toe: en omgeving - vragen bijeenkomsten op zondagmiddag te mogen houden. Het verzoek wordt ingewilligd.⁶⁹ De afstand Almen c.s. tot Zutphen is blijkbaar op den duur voor enige daar wonende gezinnen te bezwaarlijk geweest. Eind 1867 wordt Egbert Vonkelman, wonende te Almen tot ouderling gekozen.⁷⁰ Hem wordt opgedragen ‘... het kleine volkje onder Almen in de kerkelijke geschiedenis te katigeteren’. Tot instituering te Almen is het nooit gekomen.

In april 1860 wordt ds. Middel voor de tweede maal te Hattem beroepen. Hij neemt dit beroep aan en alvorens op zondag 20 mei afscheid te nemen van zijn gemeente, doet hij dit op 17 mei op de kerkeraad:

‘Ds. Middel bedankt den kerkeraad voor de hulp en medewerking, tijdens zijn verblijf onder ons. De oudste ouderling bedankt wederkeerig Ds. Middel voor al 't goede onder ons gestigt en de welwillendheid ten dienste der gemeente en den kerkeraad verleend en zoo voorts.’.

Dat Middel zich in een goede opkomst kon verheugen bewijst de verhuur van plaatsen in de kerk. Toen hij kwam (1855) waren er 71 verhuurde stoelen; in 1859 bedroeg dit aantal 116. De inkomsten der gemeente waren hiermee evenredig gestegen.⁷¹

63 Openbaring 5 vers 10.

64 Not. kerker. 5 maart 1858, art. 6; 11 maart 1858, art. 6.

65 Idem 25 maart 1858, art. 6; 9 juni 1858, art. 5.

66 NCV 24 febr. 1857, art. 7; 4 aug. 1858, art. 11; 10 nov. 1858, art. 9-17; 26 april 1859, art. 5.

67 Volgens not. kerker. 29 aug. 1861, art. 6; 3 okt. 1861, art. 3.

68 Not. kerker. 11 sept. 1863, art. 4. In dit artikel wordt verwezen naar de uitspraak van de synode 1846 (art. 90) waarin wordt vastgesteld dat men personen die op zichzelve blijven staan, hoewel zij belijdende leden zijn, zal berichten dat zij niet meer tot de gemeente gerekend worden ‘zonder het gewoon formulier van afsnijding op hen toe te passen’. Dit slechts in het geval zij niet ‘ergerlijk zijn in leer of leven’. Deze uitspraak werd bevestigd door de synode 1857 (art. 141). Men zie hiervoor: Handelingen en Verslagen 409 (1846) en 712 (1857).

69 Not. kerker. 6 april 1858, art. 10.

70 Idem 5 dec. 1867, ‘naschrift’.

71 Van Osnabrugge, a.w. 48.

[p. 253]

7. Jan van Andel, predikant te Zutphen (1861-1873)

De aandacht trekt het verschil in behandeling van dit tijdvak, tussen Waterink en Van Osnabrugge. Laatstgenoemde wijdt er acht bladzijden aan, Waterink negentien.⁷² Het verschil wordt veroorzaakt door het feit dat Van Osnabrugge, en ook de notulen van de kerkeraad (!) slechts gewagen van zaken het leven der gemeente betreffende; we laten de vereniging in één kerkverband - 1869 - en de pogingen samen te leven met de (voormalige) Kruisgemeente buiten beschouwing.⁷³ Waterink daarentegen beschrijft in den brede het optreden van Van Andel buiten de gemeente, namelijk in de vergaderingen van de classis Varsseveld ten aanzien van de procedure ds. J. van Dijk te Doetinchem. Dit laatste onderwerp kwam reeds in paragraaf 2 van hoofdstuk 13 aan de orde. We zullen de lijn van Waterink volgen en voor de periode 1861 tot 1873 de meeste aandacht vragen voor genoemd optreden van Van Andel.

Voorafgaand enige algemene zaken. Evenals tijdens ds. Middel, groeit de gemeente ook tijdens Van Andel. Dit leidt er toe dat in 1866 het gebouw Kolenstraat, wegens nijpend ruimtegebrek moet worden vergroot - het ‘kerkenkamertje’ wordt uitgebroken om meer zitplaatsen te verkrijgen.⁷⁴ Waterink schrijft, na over kleine twisten te hebben gehandeld

‘Beter is het er de aandacht op te vestigen dat Ds. van Andel alles deed wat hij kon om zooveel doenlijk hen, die feitelijk bij de gemeente behoorden, ook tot haar toe te brengen. Hij verstond inderdaad de kunst om menschen te trekken, en velen kwamen zijn woord hooren.
Zutphen doorleefde de dagen van de Liefde weer. Toen de Liefde hier Ds. was, moest ieder toch ééns onder zijn gehoor zijn geweest.⁷⁵ Thans moest ieder, die meeleven wilde, in de Kolenstraat gekerkt hebben...
Ook als catecheet trok van Andel nieuwe lijnen. Echter was hij in dezen niet gelukkig. Meermalen was hij wat al te “rekkelijk” tegenover de jongelui en gebeurde het wel eens dat het catechisatie-uur minstens gehalveerd werd en de eerste helft besteed aan het verstoppertje spelen of iets dergelijks. Al was dat nu alles een onschadelijk vermaak, de Kerkeraad adviseerde den Dominee toch wat voorzichtig te zijn. Langzamerhand leerde de jonge dominee zijn studentengrappen dan ook wel af...
Toen van Andel Dominee werd was hij... verdacht van onzuiverheid in de leer. Daarvan is hier te Zutphen nooit officieel iets gebleken.’.⁷⁶

Alvorens we verder gaan, dienen we enige biografische bijzonderheden te noemen aangaande Van Andel, wiens naam we in deze paragraaf reeds bij herhaling noemden.

Jan van Andel⁷⁷ werd 11 oktober 1839 te 's Hertogenbosch geboren als zoon van Jan Huibertse van Andel en Johanna de Jongh. Zijn vader was koopman

72 Van Osnabrugge, a.w. 49-56; Waterink, a.w. 55-73.

73 Men zie verder in dit hoofdstuk.

74 Van Osnabrugge, a.w. 54.

75 Jan de Liefde (1814-1869), vermaard kansel-redenaar, evangelist en christenschrijver. In Zutphen doopsgezind predikant (1839-1845). Men zie voor hem S. Coolsma, J. de Liefde in zijn leven en werken geschetst, Nijkerk 1917.

76 Waterink, a.w. 64.

77 Afgezien van andere literatuur (men zie hierna) noemen we de (uitvoerige) scriptie: C.G. Waringa, ‘Jan van Andel, een nonconformistiese zoon der scheiding’. Kampen (Theologische Hogeschool, Oudestraat) 1979; de bladzijden 8-11 handelen over het peremptoir examen van Van Andel te Amsterdam (1860).

[p. 254]

alsmede ouderling en voorganger van de Afgescheiden gemeente te Den Bosch - deze overleed in 1847, waarna zijn weduwe verhuisde naar haar geboorteplaats Tiel.⁷⁸ Na leerling te zijn geweest van het gymnasium in deze plaats, studeerde Van Andel aan de Theologische School te Kampen, aan welke instelling hij in het voorjaar 1860 het ‘eindexamen’ aflegde, zodat hij op 21-jarige leeftijd beroepbaar werd. In april 1860 beriep de Afgescheiden gemeente te Alkmaar hem. Hoewel hij dit beroep aannam - begin juni - leidde zijn weg niet naar deze plaats, daar hij op de classicale vergadering gehouden 24 en 25 juli 1860 te Amsterdam, bij zijn (peremptoir) examen werd afgewezen wegens ‘onvergenoegdheid tegen den persoon van Van Andel’ (lees: vermoedens van onrechtzinnigheid).⁷⁹ Op 4 en 5 december 1860 werd hij, na te Zutphen te zijn beroepen, door de classis Varsseveld geëxamineerd en met algemene stemmen toegelaten tot de bediening des Woords.⁸⁰ Zijn aanstaande schoonvader prof. A. Brummelkamp, bevestigde hem 19 februari 1861. Op 28 februari huwde hij te Kampen Anna Henriette Brummelkamp, geboren 1835 - zij overleed 2 mei 1875. Hij hertrouwde 8 februari 1877, en wel met Johanna Hendrika van de Wetering, geboren 1854. Beide huwelijken bleven kinderloos. Van Andel overleed te Gorinchem 29 juni 1910.

Ds. Jan van Andel (1839-1910) tijdens zijn Gorcumse periode

78 Men zie voor het geslacht Van Andel te 's-Hertogenbosch ACHTSTE DEEL 324-342.

79 Not. kerker. C.A.G.K. te Alkmaar 4 april, 27 april, 5 juni, 27 juli 1860 (GA Alkmaar). Aangezien wij menen dat het gehele verloop van beroep te Alkmaar, afwijzing bij examen voor de classis Amsterdam alsmede behandeling van deze zaak door de provinciale vergadering van Noord-Holland en Utrecht, buiten het bestek van dit boek vallen, mogen we hiervoor verwijzen naar wat we hopen te schrijven in ons TIENDE DEEL (Provincie Noord-Holland).

80 NCV 4-5dec. 1860, art. 10, 11, 19-26.

[p. 255]

Na zijn vertrek uit Zutphen - 9 november 1873 - was Van Andel tot maart 1877 ‘reizend predikant in Noord-Holland’. Daarna stond hij te Heusden tot 1879, te Leeuwarden tot 1893. Zijn laatste standplaats was Gorinchem, waar hij stond van 1893 tot aan zijn emeritaat in 1907.

De grote betekenis van Van Andel is gelegen in zijn ontplooiing als auteur in het tweede gedeelte van zijn leven. Dit aspect kan in deze studie onvoldoende worden belicht. Een groot aantal practische commentaren op onderscheiden boeken van het Nieuwe Testament zag het licht in het tijdvak 1873 tot 1909.⁸¹ Daarnaast verkreeg hij een leidende positie in het kerkelijk leven, zoals moge blijken uit het feit dat hij bij herhaling lid was - en vier maal praeses - van een generale synode in het tijdvak 1872 tot 1902.⁸²

Zoals we zagen in hoofdstuk 13, nam Van Andel een belangrijke plaats in bij de verwikkelingen rond ds. Jan van Dijk te Doetinchem. We kunnen niet anders zeggen dan dat hij laatstgenoemde lang de hand boven het hoofd heeft gehouden, tot dat hij in de classicale vergadering van 28 september 1868 onder meer vraagt of Van Dijk nog instemt met de leer der gereformeerde kerk en of de classis niet maatregelen tegen hem moet nemen.⁸³

Naar aanleiding van deze verandering merkt Waterink op dat Van Andel te Zutphen ‘een eigenaardige crisis’ doormaakte, ‘bijna een omdraai’. De classis tast dan door en Van Dijk scheidt zich af. ‘Van Andel had zijn werk in de classis gedaan... en vijf jaar later ging hij. Vastheid van lijn is in dat werk niet te ontdekken.’ Waterink tracht een ‘zielkundige verklaring’ te geven van, zoals hij zegt ‘Van Andels eigenaardige wendingen’.

‘Toen Ds. van Andel hier kwam was er in de Nederlandsche Hervormde Kerk geen positief orthodoxe predikant. Daardoor gingen zeer velen uit die kerk den begaafden prediker in de Kolenstraat hooren.
Maar dit verdroot den vooraanstaanden Hervormden met groot verdriet. Temeer omdat van Andel niet maar een stuk vuurwerk bleek te zijn, éven schitterend en dan doovend in vergetelheid, maar wijl hij èn als predikant èn als mensch in den omgang, met zijn conciliante wijze van optreden, zeer bemind was. Als gezegd, van Andel liet zich, naar 't mij schijnt, wel ietwat door dien gang van zaken óók beïnvloeden... en 't bleef mooi weer tusschen van Andel en zijn Hervormde hoorders... Totdat de verdrietige vooraanstaanden, over welke ik sprak, bewerkten, dat hier in de Hervormde Kerk Dr. van Ronkel⁸⁴ werd beroepen...; die kwam... en toen hield het equipage-gerij naar de Kolenstraat op... toen werd van Ronkel dé man. En van Andel zag zich verlaten. Zou dàt ook niet mede van invloed op zijn houding zijn geweest?’⁸⁵

Wij willen het enigszins anders zeggen. We kunnen moeilijk stellen, dat Van Andel met zijn preken zich zelf zocht en zich daarom verblijdde in een grote toeloop - we zeggen ook niet dat Waterink dat beweert. Maar

81 Behalve artikelen in De Bazuin en andere bladen verschenen van zijn hand ongeveer veertig kleinere en grotere geschriften. Bibliografie: Waringa, a.w. 51.

82 Men zie verder voor hem: C. Lindeboom, ‘Een kort levensbericht van den auteur’ in Het Evangelie naar Lucas, tweede druk, Kampen 1932; Chr. Encyclopaedie I, 117; Chr. Encyclopedie² I, 199-200; De Haas I, 14-16.

83 Hoofdstuk 13, par. 2.

84 Ph. S. van Ronkel, te Zutphen van 1868 tot 1872; hij werd opgevold door de eveneens orthodoxe P. Doedes (1871 tot aan zijn overlijden in 1900).

85 Waterink, a.w. 73-74.

[p. 256]

het is niet onmogelijk dat Van Andel mede door de houding van een deel van de Zutphense Hervormden⁸⁶ tot het inzicht werd gebracht dat met deze geen wezenlijk één-zijn zou kunnen bestaan. En dat hij daardoor is teruggedeinsd voor een verder volgen van J. van Dijk op diens weg terug naar de Hervormde kerk. Van Andel heeft in zijn verdere leven getoond dat de gereformeerde confessie hem vlees en bloed was geworden.

86 Deze houding kwam onder meer in sterke mate aan het licht in een ‘Ingezonden’ in de Nieuwe Zutphensche Courant van 16 okt. 1875, waaruit blijkt, dat er te Zutphen fel verzet was gerezen tegen het beroepen van een tweede orthodoxe predikant (naast P. Doedes). Voorspeld werd dat deze onder zijn gehoor slechts zou hebben ‘een dom, onbeschaafd, onontwikkeld publiek,... de zoogenaamde klompenpatrouille...’ (Waterink, a.w. 104-108).

8. De Kruisgemeente te Zutphen gedurende de jaren 1853-1860⁸⁷

De notulen van de kerkeraad bevatten een préambule die als volgt luidt.

‘Art. 1. De gemeente der Gereformeerden onder 't Kruis is Gestigt den 26 December in den Jaare 1853, door den Eerw. Ds. G. Kamans, Predikant in de Gemeente te Apeldoorn⁸⁸ en zijn te Gelijk bevestigt tot ouderling G. Loggers en tot Diakenen J. Baarschers en G. Bulterman. Den... December trof de Gemeente een slag door het overlijden van den Broeder Ouderling Loggers.’

We zien hieruit dat de gemeente 26 december 1853 werd geïnstitueerd, en dat reeds na enige dagen, namelijk 31 december haar eerste ouderling Jan Loggers, schipper van beroep, verloor.⁸⁹ In zijn plaats wordt gekozen Johannes Baarschers. Gerrit Buiterman krijgt naast zich als diaken Willem Bannink.⁹⁰ Reeds op woensdag 11 april 1855 werd de eerste predikant, Willem Eichhorn, gekomen van de kleine Kruisgemeente te Huizen, door ds. D. Klinkert van Zwolle, bevestigd.⁹¹ Zondag 15 april 1855 deed hij zijn intrede en 11 november 1860 preekte hij afscheid wegens vertrek naar de Kruisgemeente te Tricht.⁹²

87 Voor deze en de volgende paragrafen hebben we geput uit GA Zutphen: Notulen kerkeraad 26 dec. 1853-8 dec. 1874; Doop- en Ledenregisters Kruisgemeente 1853-1893; Bevolkingsregisters Zutphen 1840-1860.

88 Rut Gerret Kamans (Sr.) 1798-1871. Men zie voor hem De Haas I 150-151.

89 GA Zutphen, Overlijden 1853, acte 31 dec.

90 Not. kerker. 1854, art. 3 en 4. Tot aan de komst van ds. N.J. Engelberts - begin 1863 - hebben de sobere notulen een indeling die afwijkt van het gewone patroon. Zij zijn geordend per jaar en doorlopend genummerd 1 t/m 98. Niet steeds wordt bij het no. van het artikel een datum vermeld.

91 Not. kerker. 1855, art. 11.

92 Willem Eichhorn werd in 1828 te Amsterdam geboren; hij overleed te Dordrecht in 1872. Toegelaten tot de dienst des Woords april 1854. Predikant te Huizen april 1854; Zutphen 11 april 1855; Tricht 18 nov. 1860; Haarlem 1864; Katendrecht 1870; Dordrecht 1872. Hij was gehuwd met Hendrika Mouthaan (geb. te 's Gravenmoer) die hem met zes kinderen overleefde. Tijdens zijn predikantschap te Zutphen deed zich een incident voor: hij werd door de Algemene Vergadering geschorst wegens een valse aantijging van Dirk Lustig, visventer, ouderling te Huizen. De schorsing duurde van 8 aug. 1855 tot 29 juli 1856. Daar deze zaak reeds enige malen uitvoerig is beschreven en Eichhorn openlijk werd ‘vereerlijkt’, verwijzen we voor haar naar de literatuur: F.L. Bos, Kruisdominees register; NAVGK idem; TWEEDE DEEL idem; Van Osnabrugge, a.w. 58-61; De Haas I, 105.

[p. 257]

Aanvankelijk vergaderde de Kruisgemeente in het huis bij de molen van Joost Kok,⁹³ ongeveer op het terrein van het tegenwoordige station NS; daarna verhuisde men naar de Berkelkade en kwam men samen in een achterhuis of schuur van het huis (in 1923) no. 13.⁹⁴ Maar in 1856 koopt de gemeente een pand in de Komsteeg⁹⁵ voor de som van ƒ 4.375,-. De kosten van inrichting etc. beliepen ƒ 1300,-.⁹⁶

Gebouw Komsteeg no. 4; als kerk gebruikt van 1856-1889

93 Geboren te Zwolle 1835, geëmigreerd naar Noord-Amerika 1866.

94 We ontlenen deze gegevens aan Waterink, a.w. 77-78. Volgens Van Osnabrugge (a.w. 61) was Berkelkade 13 in de vorige eeuw een koffiehuis - ‘thans is het een bioscoop’ (1983).

95 Thans no. 4, gebouw van het Leger des Heils. In vorige eeuwen (tot 1760) was de naam van de Komsteeg: Kommersteeg. De herkomst en betekenis van de naam zijn onzeker. Mogelijk is Kommer de naam van een persoon (Kommer is afgeleid van Gomarus).

96 Not. kerker. 1856, art. 24. Teneinde de aankoop etc. te financieren wordt een hypothecaire geldlening, groot ƒ 3.000,-, opgenomen. Mannes Hassink, landbouwer, wonende onder Gorsel en Hendrik L. Harmsen, timmerman te Zutphen, aanvaarden de lening, respect. in hun kwaliteit van voorzitter en secretaris van de commissie van beheer (Van Osnabrugge, a.w. 66). In 1867 als de geldschieter de ƒ 3.000,- terug vraagt, worden er obligaties uitgegeven in stukken van 5 gulden, 10 gulden etc. (Ibidem 64).

[p. 258]

Op 31 januari 1859 zijn de volgende personen ambtsdrager: W. Eichhorn, J. Baarschers, Hermannus Uiterwijk, ouderlingen; W. Bannink, Jacob Beuzekamp, diakenen. Als secretaris fungeert Hendrik Lodewijk Harmsen.⁹⁷ In de beginjaren woonden enige leden te Doesburg, Doetinchem en Markelo,⁹⁸ alsmede in (of nabij) de dorpen Barchem en Gorssel.⁹⁹

97 Not. kerker. 1859, art. 69.

98 Hemelsbreed ongeveer 23 km ten noordoosten van Zutphen.

99 Het ledenregister bevat veelal geen aanduiding van de woonplaats. Deze wordt voor de personen die buiten Zutphen woonden, soms slechts toevallig gevonden.

9. Eerste leden

Uit het ledenregister blijkt dat circa 1860 de onderstaande personen bij de gemeente waren aangesloten.

Bij deze lijst dient te worden gevoegd die van de namen van de elf personen (cursief), genoemd in paragraaf 2 van hoofdstuk 18 (Barchem). Déze leden gingen in 1863 over van de Kruisgemeente te Zutphen naar die te Barchem.

	geb.j.	geb.pl.
Jennetjen Annese (Johanna Petronella)	1837	Zutphen	zonder beroep
Johannes Stephanus Annese	1794	Leiden	dagloner
Sibilla Annese	1824	Zutphen	naaister
Johannes Baarschers	1821	Almelo	bakker
en zijn vrouw: Hendrika Veerman	1818	Veessen
Johanna Catharina Baarschers (wed. Jan Loggers (geb. 1817 Zwolle; 1853 overl.; schipper))	1822	Zwolle	zonder beroep
Willem Bannink	1810	Doetinchem	‘wijnkoopersgezel’
Gerrit Hendrik van den Berg	1818	Zutphen	metselaar
Johannes Beumer en zijn vrouw:	1793	Amsterdam	krammer^100 en parapluiemaker
Elisabeth Kornelia Bek	1790	Amsterdam
Jacob Beuzekamp
en zijn vrouw: Hendrika Hofman
Gerrit Hendrik Bosveld
Gerrit Buiterman en zijn vrouw:	1805	Doetinchem	smid, overl. 1860
Derkjen Bloemers	1813	Varsseveld
Gerrit Jan Buiterman en zijn vrouw:
Charlotte Lariena van Vollenhoven
Christina Cronenburg	1821	Zutphen	zonder beroep
Jochum van Engelen
Jan Hendrik Esmeijer	1817	Lent(Gld.)	scheepstimmerman
en zijn vrouw: Maria Roering	1827	Arnhem	won. te Doesburg
Rudolf Abraham Everts	1835	Voorst	olieslagersknecht
en zijn vrouw: Reintjen Bosveld	1834	Zutphen
Jeanette Simonette Gerardine Antoinette de Freijtag	1828	's Hertogenbosch	huishoudster wonende te Doesburg^101
Anna Johanna Geersen
Hendrik Lodewijk Harmsen	1815	Lochem	timmerman
en zijn vrouw: Helena Winterink	1806	Zutphen

100 Namelijk van aardewerk.

101 Men zie hoofdstuk 20 (Doesburg). In 1858 was J.S.G.A. de Freijtag lid van de C.A.G.K.

[p. 259]

	geb.j.	geb.pl.
Mannes Hassink en zijn vrouw:			landbouwer won.
Derkje Waijenberg			onder Gorssel
Wilhelmina Immink
Hermanus Frederik Kelderman	1818	Lochem	arbeider
en zijn vrouw: Gerdina Everts	1823	Deventer
Johanna Gerdina Klaasen	1820	Brummen
(vrouw van Derk Brouwer, geb. 1824 Zutphen, steenhouwer)
Johanna Hendrika Klomp
Gerrit Kroese
en zijn vrouw: Gerritje Annese
Derk Jan van Maanen	1812	Zutphen	agent van politie
en zijn vrouw: Janna Mark	1816	Beerta
Albert Meiling en zijn vrouw:	1808	Rekken	zaakwaarnemer;
Anneken Polder	1812	Zutphen	ook gepension. militair
Gerrit Jan Meulenbrugge	1836	Lochem	later predikant
Johannes Wilhelm Nuij
en zijn vrouw: Ceberdina
Willemina Kerkkamp
Derkje Polder	1816	Zutphen	naaister
Jan Willem Roering en zijn vrouw:
Johanna Maria Lamp
Lambert Schippers en zijn vrouw:
Jantje de Jong
Johannes Hermanes Smits	1826	Zutphen	kleermaker
Adrianus Stam en zijn vrouw:	1809	Kampen	kuiper
Gardina Tijman	1813	Voorst
Gerritje Staring
Jan Willem Steenblik	1821	Ruurlo	smidsknecht
Gerrit Tamboer en zijn vrouw:	1818	Loenen(Gld.)	dagloner
Willemina Velders	1809	Groenlo
M. Tidemans
Geugien Hendriks Uiterwijk	1781	Zwartsluis	sjouwer
en zijn vrouw: Maria Mackenter	1801	Doesburg
Hermannus Uiterwijk	1812	Windesheim	bakker
Alberta Visser
Cornelia Visser
Jochum Vosselman en zijn vrouw:	1816	Apeldoorn	smid
Christina Maria Smijter	1819	Warnsveld
Gerrit Jan Zwiers en zijn vrouw:	1820	Zutphen	winkelier
Johanna Geertruida Stegeman	1812	Brummen

Hierboven worden tezamen met de ‘Barchemse leden’ 88 personen genoemd: 25 echtparen en 28 alleenstaanden (althans: slechts man of vrouw is lid). Indien een echtpaar in het bezit zou zijn geweest van gemiddeld drie kinderen zou dit betekenen 75 kinderen. Onze raming is dat de gemeente in 1860: 88 + 75 = 163 zielen omvatte. In 1869 zijn het er ongeveer 200.

10. Het tijdvak 1861-1869; ds. N.J. Engelberts

Over dit tijdvak valt niet zo veel te vertellen. Dit is mede een gevolg van het feit dat de notulen uiterst summier zijn. Zij omvatten nauwelijks meer dan vermeldingen aangaande de vier (!) beroepen uitgebracht op N.J. Engelberts en mededelingen over de wijziging in de samenstelling

[p. 260]

van de kerkeraad etc. Om met dit laatste te beginnen - we noemen slechts dat 11 februari 1863 J. Baarschers en H. Uiterwijk ouderling zijn; J. Beuzekamp en G.J. Zwiers diaken. Op 5 januari 1869 zijn ouderling: J. Beuzekamp en J. Vosselman, diaken: G.H. van den Berg en R.A. Everts.

Op 3 november 1862 wordt N.J. Engelberts voor de vierde maal beroepen, en wel op een tractement van ƒ 700,- per jaar en vrij wonen. Op 8 februari 1863 doet hij zijn intrede, na op dezelfde dag te zijn bevestigd door zijn voorganger W. Eichhorn. In Engelberts had de gemeente een bekwame voorganger verkregen. Zo was hij één der meest op de voorgrond tredende kruisdominees èn bij de pogingen tot vereniging met de (overige) Afgescheidenen èn bij de totstandkoming daarvan. Hij staat te Zutphen tot 3 juli 1870.

Nicolaas Jacobus Engelberts (1831-1918)

Nicolaas Jacobus Engelberts werd in 1831 te Vlissingen geboren en overleed in 1918 te Eefde. In 1860 werd hij candidaat tot de heilige dienst. Hij diende de gemeenten te Bierum 1860, Zutphen 1863, 's Gravenzande 1870, Hazerswoude 1873, Waddinxveen 1874, Uithoorn 1879, Giessendam 1884; in 1897 ging hij met emeritaat. In 1862 huwde hij Gardina Geertruida Bast uit Eefde, die hem veertien kinderen schonk, van wie hij er acht op jeugdige en drie op volwassen leeftijd verloor.

Zijn voornaamste publicatie draagt tot titel: De Gereformeerde Kerk in Nederland, haar recht verdedigd en haar standpunt geschetst, op last der Algemeene Synode uitgegeven, Zwolle 1869. Met ‘Gereformeerde Kerk’ is, zoals bekend, het verband van de Kruisgemeenten bedoeld.¹⁰²

102 Men zie verder voor hem De Haas II, 90-92.

[p. 261]

11. Besluit

Nadat in juni 1869 te Middelburg de vereniging tot stand is gekomen van de Afgescheidenen en de Kruisgezinden, worden ook te Zutphen aarzelende pogingen tot een samengaan ondernomen. We vinden in de notulen van de Kruisgemeente:

‘Vereeniging getroffen tusschen de Gereformeerde Kerk en de Christelijke Afgescheidenen.
De Vergadering verheugd zich daarin, wenschende dat het tot heil van des Heeren gemeente strekke en tot verheerlijking Gods.
Op aanwijzing van Art. 26 punt 1 der commissienotulen¹⁰³ zal met den Kerkeraad der andere gemeente in overleg worden getreden.’.¹⁰⁴

En in de notulen van de Afgescheiden gemeente vinden we onder 20 juli 1869:

‘Ds. van Andel zegt een verzoek ontvangen te hebben van de thans met onze Kerk vereenigde oud Gereformeerde Gemeente alhier, om wegens afwezigheid van den Leeraar Engelberts aldaar aanstaande Zondagmiddag te prediken. Aangezien de dominee en de Kerkeraad gaarne zusterlijk met de nieuwe zuster willen omgaan zoo wordt goedgevonden dit verzoek in te willigen, en de [eigen] Kerk 's avonds stil te zetten, daar dominee geen driemaal preeken kan op eenen Zondag.’.

Bovenstaande woorden geven geen blijk van een grote blijdschap over de tot stand gekomen vereniging, doch wellicht is de vreugde wel uitgesproken, maar niet genotuleerd. In het vervolg blijkt echter dat een samengaan in de eerste jaren na 1869 niet kan worden bereikt.

Hoewel buiten het bestek van deze publicatie vallend, noemen we het volgende. In de notulen van de Afgescheiden gemeente vinden we in een ‘Naschrift’ van de notulen van 11 augustus 1870, dat op de classicale vergadering is gesproken over

‘ineensmelting met de Gemeente uit de Komsteeg. Het werd door sommigen¹⁰⁵ wenschelijk geoordeelt en anderen tot nog toe niet raadzaam, daar er bij hun gevonden worden die Ds. van Andel niet kunnen hooren enz.’.

Inderdaad - de opvattingen van Van Andel vormden één van de beletselen. Op 4 oktober 1870 spreekt de gemeentevergadering Komsteeg uit dat men wel wil verenigen, maar niet met ds. J. van Andel. Er zijn 25 mansleden aanwezig - op één na zijn allen tegen vereniging.¹⁰⁶

Nadat Van Andel is vertrokken - november 1873 - komt de ‘ineen-

103 De commissie benoemd aan de zijde van de Kruisgemeenten om de vereniging definitief gestalte te doen krijgen, sprak in art. 26, eerste lid van haar notulen onder meer uit: “... Overigens wordt met betrekking tot de samenwerking, aan iedere gemeente in de bedoelde plaatsen” - plaatsen met een Afgescheiden en een Kruisgemeente - “overgelaten zóó te handelen als haar het geschiktste voorkomt.” (NAVGK 546).

104 Not. kerker. 6 juli 1869, art. 3.

105 Namelijk van de leden van de kerkeraad Kolenstraat.

106 Not. kerker. (Komsteeg) 4 okt. 1870, art. 3.

[p. 262]

smelting’ van beide gemeenten echter evenmin tot stand.¹⁰⁷ Eerst 6 december 1877 wordt de vereniging een feit. Er wordt dan één kerkeraad geformeerd. Predikant is op dit tijdstip Martinus van der Mast¹⁰⁸ die sedert 13 april 1873 de gemeente Komsteeg diende. De ‘nieuwe’ kerkeraad omvat acht ouderlingen; daarnaast zijn er acht diakenen.¹⁰⁹

107 Het tijdvak 1870 tot 1875 is uitvoerig beschreven door Waterink, a.w. 98-133.

108 Martinus van der Mast werd in 1843 te Dirksland geboren en overleed in 1932 te 's-Gravenhage. Hij was predikant te Zutphen 13 april 1873 tot 18 okt. 1883. Te Nieuwendam 1883 tot 1888, Edam 1888 tot 1914, daarna emeritus. De Haas II, 244-245.

109 Waterink, a.w. 133-134.