De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 219]

Hoofdstuk 17
Geesteren-Gelselaar en Lochem

Inleiding

In dit hoofdstuk behandelen we de gemeente te Geesteren-Gelselaar. Deze werd in combinatie met Lochem geïnstitueerd 27 juni 1839; aanvankelijk werd op drie plaatsen vergaderd, namelijk te Geesteren, Gelselaar en Lochem. Dáár woonden, op een uitzondering na, de leden.¹ Na 1842 gaat de kleine groep te Lochem zelfstandig haar weg. Zij wordt - zoals we zullen zien - te veel beheerst door haar enige ouderling J.G.H. Hoffman en gaat met diens emigratie in 1848 te gronde.

Geesteren en Gelselaar behoren tot de burgerlijke gemeente Borculo, welke behalve beide dorpen het stadje Borculo en enige buurtschappen omvat. In 1840 woonden er 3800 personen, die merendeels hun bestaan vonden in de landbouw. Er waren in genoemd jaar 3500 Hervormden en ongeveer 230 Rooms-Katholieken.² We merken op dat er zowel te Lochem, als te Borculo, Geesteren en Gelselaar afzonderlijke Hervormde gemeenten bestonden en bestaan.

In deze tijd telde men in de kom van het dorp Geesteren 430 inwoners en met de omringende buurtschappen 1800.³ In het dorp Gelselaar woonden 610 personen.⁴ Het stadje Lochem en de twee er toe behorende buurtschappen omvatten in 1846 circa 2100 inwoners. Ook hier was het voornaamste middel van bestaan de landbouw. De bevolking was op 80 personen na Nederlands Hervormd.⁵

De gemeente Geesteren-Gelselaar is steeds klein gebleven. In 1849 wonen er op het grondgebied van Borculo en Lochem tezamen 68 Afgescheidenen en van 1856 tot 1869 komt het aantal zielen niet uit boven de 160.⁶

1 Een enkel lid woonde te Neede, te Borculo of te Zutphen.

2 Van der Aa II (1840) 588-590.

3 Van der Aa IV (1843) 480.

4 Ibidem 513.

5 Van der Aa VII (1846) 373-378.

6 Vergelijk bijlage II.

[p. 220]

Toch bestaat er aangaande deze kleine kerk een tamelijk omvangrijke literatuur, beter gezegd - afgezien van twee gedenkboekjes van O.C. Broek Roelofs - een aantal geschriften en artikelen waarin de geschiedenis van de gemeente óf op de voet wordt gevolgd óf zijdelings ter sprake komt.⁷ In de bedoelde boekjes van Broek Roelofs wordt de historie zeer nauwkeurig behandeld - we zullen er hier en daar naar verwijzen.⁸

7 O.C. Broek Roelofs, Van strijd en zegen, Afscheidingsherdenking van de Gereformeerde kerk te Geesteren en Gelselaar 1939; Kampen 1939; O.C. Broek Roelofs, Herleefd verleden - Gereformeerde kerk te Geesteren-Gelselaar-Borculo, Zuidlaren 1980; H.W. Heuvel, Uit den Achterhoek, Deventer 1928, daarin de schets ‘Een aantrekkelijk type van Achterhoeksche vroomheid’ 100-134; A.M. Lubberhuizen-van Gelder, ‘Het huis Java’ in Gelders-Overijselse Courant, 7 en 10 nov. 1967; W. Zondervan, ‘De mensen achter de Afscheiding in Geesteren en Gelselaar’ in ‘Archief’, Oudheidkundige Vereniging ‘De Graafschap’ 1975, Zutphen 1975, 18-27, 102-104; G.H. Ligterink, ‘De Oostindische buurt in Lochem’ in ‘Archief’ Oudheidkundige Vereniging ‘De Graafschap’ 1981, Zutphen 1981, 85-94; W. Klomp, J.M. Somer, Lochem in oude ansichten, Zaltbommel 1981, 33-35; Over stad en scholtambt Lochem, Lochem 1983 (uitgave van de Gemeente Lochem) 151-152, 188, 234-235; G. Braam-Posthumus e.a. Anderhalve eeuw gemeente bijeen - Gereformeerde Kerk Geesteren Gelselaar-Borculo 1839-1989, Borculo 1989.

8 Aan een groot aantal genealogische bijzonderheden zullen we in deze publicatie voorbijgaan; we mogen daarvoor naar beide boekjes van Broek Roelofs verwijzen.

1. Begin; instituering

In Geesteren waren er reeds vóór 1834 drie gezinnen, die op de zondagavonden gezelschap hielden, waarbij ook ‘de droeve toestand van land en kerk aan den Heere werd voorgelegd’.⁹ Het betrof de volgende personen: de hoofdonderwijzer Philippus Zalsman en zijn vrouw Gerritje van Waveren; Derk Meengs en zijn vrouw Rijntje Soetenhorst met hun zoon Jan Meengs; Jan Leussink en zijn vrouw Christina te Raa. De conventikels werden veelal gehouden ten huize van de familie Meengs. Van Gelselaar moeten worden genoemd: Egbert Kolkman, vader van Jan Harmen Kolkman; de familie Welmers met drie broers: Arend, Teunis en Willem; Reint Breuker, de bewoner van Witman, een huis dat stond op de Brink te Gelselaar.

Ook te Lochem woonden enige personen ‘die begerig waren naar de waarheid der Schrift en de genadeverkondiging van hun Heere en Zaligmaker’: Gerrit Hietland en zijn zoon Jan Hietland, Jan Willem Veldmaat, Gerrit Jan Henselaar en Johan Gerhard Hendrik Hoffman.

Toch zou het tot 1839 duren voordat het deze drie groepen - nadat zij elkaar hadden leren kennen - duidelijk werd dat het noodzakelijk en mogelijk was een gemeente te vormen. We lezen hierover in een brief door Jan Meengs¹⁰ in 1889 - hij emigreerde in 1871 - uit de Verenigde Staten gezonden aan ds. A. den Hertogh te Geesteren-Gelselaar; dit ter voorbereiding van de viering van het vijftig-jarig bestaan der gemeente.

9 Citaten in deze paragraaf zijn - tenzij het tegendeel is vermeld - ontleend aan Broek Roelofs, Van strijd en zegen 5-8.

10 Jan Meengs was in 1839: 23 jaar.

[p. 221]

Het huis ‘Witman’ destijds staande op de Brink te Gelselaar. Omstreeks 1836 werd hier gezelschap gehouden. Na de instituering der gemeente was het gedurende vele jaren een trefpunt voor de Afgescheidenen

‘Een drietal huisgezinnen Mr. Zalsman met zijn gade en J. Leuszink met gade kwamen Zondagavond bij ons tot gebed, bijbelonderzoek en gezang, maar laat ik niet mogen vergeten: om te klagen aan eikanderen en aan den Heere de benauwdheid der tijden en tevens God om wijsheid en uitkomst te vragen. Zijn woord werd ons meer dierbaar en vertroostend, en geloovig rees menig gebed tot God op als gevoelden wij den dageraad, wij waren er echter nog niet, bang werd de tijd, de waarheid verknoeid verkragt dat mij van de kerk te huis deed blijven. Dit was anderhalf jaar voor de Afscheiding, een worstelend tijdperk brak aan - veel gebed, veel onderzoek en overdenking vond plaats. 1834 brak aan, mij [n] hart huppelde van vreugde. Ds. Brummelkamp zou prediken te Voors [t] bij Zutphen ik begaf mij daarheen o! welk een dag voor mij. Later zijn EW horende deed ik daar mijn beleidenis en verzocht hem bij ons te komen dit geschiedde, aan volk ontbrak het niet warm was de prediking in die dagen het volk hoorde wat vreemds haar geweten gaf getuigenis men verlangde naar een volgende keer maar ook begon de vijandschap. Vrienden van uit Gelselaar en Lochem werden ons openbaar en daar ons getal zoo klein was hebben wij ons geruimen tijd vergenoegd met dan deze dan gene der leeraren te verzoeken - wij wilden de waarheid onder het volk brengen met de bede dat God ze zegende.’

Op 1 januari 1839 schrijven zeven leden van de Hervormde gemeente te Geesteren een brief aan hun kerkeraad.

[p. 222]

‘De ondergeteekenden geeft aan ulieden vrijwillig en duidelijk te kennen, dat hij zich overeenkomstig Art.2 van het Algemeen Reglement van het Ned. Herv. Kerkgenootschap van hetzelve hebben afgescheiden met het voornemen om zich te vereenigen met die gemeente, welke door leer en wandel de bewijzen geeft, dat zij de van ouds in het land bestaan hebbende gereformeerde gemeente is.

Derk Meengs
Waander Kulsdom
Berend Karssenberg
Christina te Raa
Dina Scheperije
Reintje Soetenhorst
Gerritje van Waveren’¹¹

In het archief van de Hervormde gemeente te Gelselaar en te Lochem vinden we geen enkel gegeven over de Afscheiding; in dat te Geesteren is het bovenstaande het enige.

Op 3 juni 1839 verschijnen in de vergadering van de classis Arnhem¹² de reeds genoemden D. Meengs, J.G.H. Hoffman en E. Kolkman. Meengs (Geesteren) en Hoffman (Lochem) zijn door de groep Afgescheidenen gekozen tot ouderling, Kolkman (Gelselaar) tot diaken. Naar de gewoonte van die dagen in de classis Arnhem worden zij ‘geëxamineerd’ en geschikt bevonden te worden bevestigd.¹³ Dit laatste gebeurt donderdag 27 juni 1839 door ds. A. Brummelkamp te Lochem en wel in de woning van Hoffman, huize ‘De Pol’.¹⁴ Laatstgenoemde datum is alzo die van de instituering der gemeente. De kerkelijke samenkomsten worden aanvankelijk op drie plaatsen gehouden - 's zondags en 's woensdagsavonds - in Geesteren bij Meengs, in Gelselaar bij Reint Breuker (huize ‘Witman’) en te Lochem bij Hoffman.

11 We zagen reeds dat Derk Meengs gehuwd was met Reintje Soetenhorst. Waander Kulsdom was gehuwd met Dina Paalman (wed. Karssenberg). Berend Karssenberg was ongehuwd. De echtgenoot van Christina te Raa (ook: ten Rae), Jan Leuszink, scheidde zich later af. Gerritje van Waveren, was, zoals vermeld, de vrouw van hoofdonderwijzer Ph. Zalsman. Laatstgenoemde scheidde zich pas af in 1870, namelijk na zijn pensionering.

12 Zoals we zagen werd de classis Varsseveld, als afsplitsing van de classis Arnhem, eerst eind 1842 geformeerd.

13 NCA 3 juni 1839, art. 4.

14 We zullen verder in dit hoofdstuk zien dat Hoffman in 1840 verhuisde naar de nieuwe villa ‘Java’.

2. 1839 tot midden 1840; vonnis

De eerste vergadering van de kerkeraad wordt gehouden 4 oktober 1839.¹⁵ We vinden bij Broek Roelofs

‘Deze vergadering, die in het Notulenboek kerkvergadering wordt genoemd... kerkeraad met manslidmaten. Deze vergadering had naar de meening der broeders in dien tijd de beslissingen ook ten opzichte van tucht enz. Afzonderlijke kerkeraadsvergaderingen werden tot 1865 niet gehouden. De invloed van Brummelkamp en de geest van den Achterhoek kwamen daarin wonderwel samen: Kerkregeering in handen der gemeente!.’¹⁶

15 De vergaderingen van de kerkeraad werden afwisselend gehouden te Geesteren, Gelselaar en Lochem.

16 Broek Roelofs, Van strijd en zegen 11.

[p. 223]

Op genoemde vergadering wordt D. Meengs tot praeses gekozen en J.G.H. Hoffman tot scriba. Besloten wordt dat er in iedere plaats één ouderling en één diaken zal zijn. In Geesteren D. Meengs, ouderling en (diens zoon) Jan Meengs, diaken; in Gelselaar. R. Breuker en Egbert Kolkman; te Lochem: J.G.H. Hoffman en Gerrit Jan Henselaar.¹⁷ Het ontgaat de autoriteiten te Lochem niet dat er in 1839 en 1840 ten huize van Hoffman samenkomsten worden gehouden, die soms de omvang van twintig personen te boven gaan. Zeker wordt dit aantal overschreden als 17 mei 1840 Klaas Wildeboer - sedert 22 december 1839 predikant te Rijssen - de godsdienstoefening leidt.¹⁸ In het 8 september 1840¹⁹ gevelde vonnis lezen we dat de beklaagden zijn

1. J.G.H. Hoffman, 41 jaar, geboren te Nijmegen, wonende ‘op den Pol nabij Lochem’, ‘fabrijkant en leverancier aan de Handelsmaatschappij’.

2. Klaas Wildeboer, 30 jaar, geboren te Oude Pekela, wonende te Rijssen, ‘bedienaar des Goddelijken Woords’.

Van de zijde van de ‘gerechtsdienaars’ die aanwezig waren en mede het proces-verbaal hebben opgemaakt, wordt verklaard, dat de vrouw van de kuiper Jan Derk Bokhorst uit Lochem op het terrein van ‘De Pol’ is gesignaleerd ‘met iets onder een doek, dat ik voor een klein kind aanzag’. Getuige Jan Berend Groothuis, 27 jaar, meesterknecht in de fabriek van Hoffman zegt onder meer:....‘Heb ook nog een vrouw binnengelaten die iets onder den voorschoot droeg, doch weet niet wat...’ Het voornemen de doop te bedienen wilde men blijkbaar zo veel mogelijk verborgen houden.

Beklaagde Hoffman:

‘Ik bekenne dat te mijnen huize den 17en Mei eene vereeniging van personen heeft plaats gehad tot het houden van eene Godsdienstoefening. Alle Zondagen heeft zoodanige vereeniging te mijnen huize plaats, doch met niet meer dan twintig personen. Deze personen wachtte ik den l7en Mei weder, doch daar ook Do. Wildeboer te mijnen huize kwam zijn er ook veele andere personen binnengekomen.’

Ds. Klaas Wildeboer verklaart onder meer het volgende:

‘Ik bekenne ten huize van den heer Hoffman eene predikatie te hebben gehouden en te hebben gebeden. Ook heb ik Psalmen opgegeven die zijn gezongen. Hoe groot het getal der aldaar vergaderden was, of met welk doel zij daar waren samengekomen, kan ik niet verklaren. Ik heb aldaar een kind gedoopt.’

De rechtbank veroordeelt Wildeboer tot betaling van ƒ 50,- boete, Hoffman tot ƒ 8,-.

17 Not. kerker. 4 okt. 1839, art. 6.

18 Bijzonderheden ontlenen we aan RA Gelderland, Arch. Arrondissementsrechtsbank Zutphen, Correctionele vonnissen en ‘Notulbladen’ 1840 (inv. no. 's 108 en 147).

19 In de reeds genoemde brief van Jan Meengs (1889) schreef hij - puttend uit zijn herinnering - dat het vonnis werd uitgesproken vanwege de samenkomst waarin de gemeente werd geïnstitueerd: 27 juni 1839 (Broek Roelofs, Van strijd en zegen 11).

[p. 224]

3. Erkenning

Het ingrijpen van de justitie op 17 mei 1840 heeft de gemeente er blijkbaar toe gebracht in augustus van dat jaar een request aan de Koning te zenden waarin, volgens de gebruikelijke formulering, wordt verzocht haar ‘als eene Christelijke Afgescheidene Gemeente in de Burgerlijke Maatschappij toe te laten en te erkennen’.²⁰

De ondertekenaars verklaren dat zij het Utrechtse reglement voor het hunne hebben aangenomen, dat zij hebben gekozen als predikant ‘K. Wildeboer uit Rijssen’ alsmede de in de vorige paragraaf genoemde ouderlingen en diakenen - Reint Breuker wordt pas begin 1843 bevestigd²¹ - en dat

‘zij bereid zijn om bij eene erkenning in de Burgerlijke Maatschappij op eene geschikte plaats te Geesteren een kerkgebouw in gereedheid te brengen, terwijl zij tot zoo lang als plaats dier bijeenkomst aanwijzen de wooning van Derk Meengs, staande te Geesteren.’.

De gemeente wordt erkend bij koninklijk besluit van 21 januari 1841, no. 146²² De ondertekening van het request alsmede de vermeldingen in het eerste ledenregister geven ons een duidelijk inzicht aangaande de samenstelling der gemeente gedurende de eerste jaren. We vermelden één en ander in de volgende paragraaf.

20 Herv. Eredienst 9 nov. 1840, no. 8.

21 NCV 16 jan. 1843, art. 10. Breuker had aanvankelijk bezwaren het ouderlingschap te aanvaarden, aangezien zijn vrouw ‘niet geloovig’ was.

22 Herv. Ered. 30 jan. 1841, no. 32.

4. Eerste leden

We noemen de leden te Geesteren, Gelselaar of Lochem afzonderlijk. Enige personen die niet in de burgerlijke gemeenten Borculo of Lochem woonden, worden vermeld bij de groep, waarbij zij in het eerste ledenregister zijn geplaatst; hun namen worden uiteraard bij het indienen van bovengenoemd request niet door één van de burgemeesters gecertificeerd. Van een enkel persoon werd de woonplaats niet gevonden.

Wat de ondertekenaars van het request betreft: hun namen zijn cursief gedrukt. Merkwaardig is dat de naamtekening (of de naam geschreven door één der ouders) van een aantal minderjarigen door de burgemeester van Borculo en die van Lochem is aanvaard; eerstgenoemde plaatste in zijn lijst van certificatie de leeftijd achter de desbetreffende naam en merkte op (ook ten aanzien van zes- en zeven-jarigen):

‘dat de natenoemen personen allen ingezetenen dezer gemeente, opzettelijk voor hem verschenen zijn, welke verklaard hebben, onderteekenaren te zijn van het geannexeerde adres aan Zijne Majesteit den Koning...’.

Een tolerante houding die niet in elke plaats werd gevonden! Het aantal meerderjarigen bedraagt slechts 39 van de 68 ondertekenaars.²³

23 Op een enkele uitzondering na, werd het beroep gevonden in de certificatie-lijst van de burgemeester van Borculo, in de bevolkingsregisters van Borculo en Lochem, of in Zondervan, ‘De mensen achter de Afscheiding in Geesteren en Gelselaar’, a.a. 21-25.

[p. 225]

Geesteren
Hendrik Bannink	wever
met minderjarige kinderen
Gerrit Jan (17), Janna (13), Berendina (7)
Berend Karssenberg	wever
met minderjarige kinderen
Derk (21), Hendrik (13), Jan (7)
Waander Kulsdom	wever
in 1845 gehuwd met Dina Paalman
(weduwe Gerrit Karssenberg)	arbeidster
Jan Leusink (ook: Leussink)	landbouwer
en zijn vrouw: Christina te Raa
Derk Meengs	‘rietemaker’^24
en zijn vrouw: Grietje Soetenhorst
met minderjarige kinderen
Willem (17), Hendrik Jan (15), Antonie (12),
Jenneken (11), Hendrikus (7)
Jan Meengs (24)	‘rietemaker’^24
(zoon van Derk Meengs)
Hendrikus te Roller	kleermaker
Borculo; emigratie 1846
Evert de Roos	landbouwer
en zijn vrouw: Aleida te Raa
met twee minderjarige kinderen
wonende te Kotten (Winterswijk)^25
Jan Temmink, wonende te Neede
Gerritje van Waveren, vrouw van
Ph. Zalsman (geen lid)	hoofdonderwijzer
met minderjarige kinderen
Egbertje (16), Pieter (14), Jan (12), Gezina (8),
Gerhardus Philippus (6)
Gelselaar
Geertjen Bannink
vrouw van Jan Bannink (geen lid)
Jenneken Bannink
weduwe Hendrik Jan Roekevisch (overl. 1839)
Reint Breuker	bakker en herbergier
(wonende huize ‘Witman’)
met minderjarige kinderen
Gerrit Jan (11), Geertjen (9)
Gerrit Jan Koelman	arbeider
Egbert Kolkman	zaadhandelaar en landbouwer
en zijn vrouw: Aaltjen Nijmeijer
met een minderjarig kind Jan (8)
(Gerrit) Jan Vrieleman	smid
en zijn vrouw: Johanna Hartink
met een minderjarig kind Jan (9)
Arent Jan Welmers	landbouwer
met een minderjarig kind Jan (12)
Teunis Welmers	timmerman
met een minderjarig kind Jan Berend (13)
Willem Welmers	wever

24 Een rietemaker maakte de zogenaamde rietbladen - aanvankelijk van riet, later van hout - voor de handweefstoel. ‘Het goed afstellen en bijwerken daarvan... vereist een behoorlijk technisch inzicht en we kunnen dit ambacht het best benoemen met: bouwer en hersteller van weefstoelen’ (Zondervan, a.a. 22).

24 Een rietemaker maakte de zogenaamde rietbladen - aanvankelijk van riet, later van hout - voor de handweefstoel. ‘Het goed afstellen en bijwerken daarvan... vereist een behoorlijk technisch inzicht en we kunnen dit ambacht het best benoemen met: bouwer en hersteller van weefstoelen’ (Zondervan, a.a. 22).

25 Later is het gezin Evert de Roos lid te Winterswijk - hoofdst. 16, par. 2.

[p. 226]

Lochem c.a.
Anna Henriette Berends	beroep Seesink ‘gerechtsdienaar’
vrouw van W. Seesink
Jan Derk Bokhorst	kuiper
en zijn vrouw: Anna Elisabeth Heebink
Gerrit Jan Heebink	‘blaauwverver’
Gerrit Jan Henselaar	schoenmaker
(ook: Henseler) met minderjarige kinderen
A.B. Henselaar en H. Henselaar
Gerrit Hietland	gezin woonde niet te Lochem
en zijn vrouw: Janna Plakhaar
met een minderjarig kind
E. Hietland
Jan Hietland	woonde niet te Lochem
Johan Gerhard Hendrik Hoffman	fabrikant en leverancier aan de
en zijn vrouw:	Nederlandsche Handel Maatschappij
Richardina Johanna Adriana Bettman
met minderjarige kinderen
J.B.M. Hoffman en J.F. FC. Hoffman
Trijntje Lups Holtman	dienstbode
(vertrokken naar 't Zand 17 sept. 1841)
Hendrica Luesink
Gerrit Jan Meulenbrugge	landbouwer
en zijn vrouw: Geesken Aaitink
met minderjarige kinderen
E. Meulenbrugge, G. Meulenbrugge,
wonende te Wildenborch
Jan Albert Meulenbrugge	‘draaijer’
en zijn vrouw: Johanna te Roller
Steven Onstenk
wonende te Hengelo (Gld.)
Hendrik Jan Roelofs	timmerman
wonende te Zutphen en
aldaar in 1850 eerste ouderling
[Christina] Willemina Roelofs
(zuster van H.J. Roelofs)
wonende te Zutphen
Jan Stokreef	woonde niet te Lochem
Hendrik Jan Veltmaat	dagloner
en zijn vrouw: Hendrika Bomhof
Klaas Wildeboer	predikant
Woonplaats niet gevonden - wél binnen de gemeente Borculo
Aleida Bannink	arbeidster
Albert Karstenberg	dienstknecht
Dirk te Roller	kleermaker
Johanna te Roller	naaister
Willemina te Roller	naaister

5. Gemeentelijk leven 1840-1842

In de jaren 1840 en 1841 is Klaas Wildeboer enige maanden predikant van de gemeente geweest. Althans men beschouwde hem zo; hij bediende in die tijd ook de gemeenten te Varsseveld en Winterswijk.

Klaas Marinus Wildeboer werd in 1809 te Oude Pekela geboren; hij overleed 17 september 1842 te Zuid-Beijerland. Hij oefende reeds enige jaren in zijn woonplaats Midwolda, toen hij in 1836 aldaar als één van de eerste ouderlingen van de Afgescheiden gemeente werd bevestigd.

[p. 227]

Wildeboer werd daarna opgeleid tot predikant, eerst door De Cock te Groningen, vervolgens door A.C. van Raalte te Ommen. In Rijssen werd hij 22 december 1839 door laatstgenoemde tot predikant bevestigd. Op 8 september 1840 woont hij nog aldaar - zoals we zagen in paragraaf 2 - maar reeds in deze tijd preekt hij zo nu en dan in Geesteren c.a. Omstreeks 1 januari 1841 is hij zich gaan beschouwen als predikant van deze gemeente, zonder te zijn bevestigd. Ongeveer in april 1841 woont hij te Lochem. De pastorie is een gedeelte van het pas door Hoffman gebouwde ‘Sumatra’ (thans Zutphenseweg 2), terwijl een ander gedeelte van dit grote pand tot kerk diende.²⁶ Reeds in juni 1841 wordt Wildeboer te 't Zand (Gr.) beroepen en in augustus neemt hij het beroep aan.²⁷ Voor zover we kunnen nagaan is hij in september 1841 uit Lochem vertrokken²⁸ 4 oktober 1841 doet hij te 't Zand zijn intrede. Van 11 juli 1842 tot 17 september 1842 staat hij te Zuid-Beijerland. Zoals gezegd overlijdt hij aldaar op laatstgenoemde datum. Zowel te 't Zandt als te Zuid-Beijerland stond hij buiten het classicale en provinciale kerkverband.²⁹

Na het vertrek van Wildeboer rijzen er grote moeilijkheden in de gemeente - deze zijn voornamelijk van financiële aard. Hoffman - over wie ook in de volgende paragraaf - was de man die de bouw van ‘Sumatra’ had gefinancierd. Het was een onderneming die de krachten van de kleine gemeente verre te boven ging. De groep Geesteren-Gelselaar is niet bereid de lasten verbonden aan de exploitatie - voornamelijk rente en aflossing - blijvend mede te betalen. Terzijde merken we op dat de stichting van het gebouw ‘Sumatra’ des te meer onverantwoord was, daar dit, vanwege z'n excentrische ligging nooit het ene bedehuis van de gemeente zou zijn geworden.

Na een bewogen vergadering 28 november 1842 gaan ‘Geesteren-Gelselaar’ en ‘Lochem’ uiteen.

26 Broek Roelofs, Van strijd en zegen 14 vermeldt onzes inziens ten onrechte dat Wildeboer nooit in deze pastorie heeft gewoond. Ligterink, a.a. 91 is op dit punt nauwkeuriger; men zie ook hierna.

27 Not. kerker. 3 juni en 26 aug. 1841.

28 De dienstbode van familie Wildeboer, T.L. Holtman, vertrok 17 sept. 1841 naar 't Zandt (par. 4).

29 Men zie verder voor hem: De Haas I, 289-290;Wesseling, De Afscheiding in Groningerland II, 143-153; idem, De Afscheiding in Overijssel II, 121-122; TWEEDE DEEL register.

6. J.G.H. Hoffman³⁰

Alvorens verder te gaan is het voor het goed verstaan van de historie van belang een en ander te vermelden aangaande het leven van Hoffman.

Johan Gerhard Hendrik Hoffman werd in 1799 te Nijmegen geboren. In 1832 woont hij in de Schoutensteeg te Utrecht, is daar banketbakker en wordt, met zijn echtgenote vermeld in een politie-rapport dat onder meer de ledenlijst van het ‘conventikel van Keja, Klijn en Ludwig’ behelst.³¹

30 Voor sommige gegevens in deze paragraaf genoemd, hebben we gebruik gemaakt van het uitnemende artikel van G.H. Ligterink ‘De Oostindische buurt in Lochem’ (vgl. noot 7).

31 Men zie voor dit conventikel, waarvan enige leden meer dan eens zijn gemolesteerd en beschimpt, VIERDE DEEL 186-193.

[p. 228]

Reeds in een vroeg stadium is hij bekend met de arbeid en de strijd van Hendrik de Cock te Ultrum en zendt aan deze in maart 1834 een brief waarin hij zijn sympathie met diens streven kenbaar maakt.³²
In 1835 verhuist Hoffman met zijn vrouw R.J.A. Bettman en twee dochtertjes naar Lochem en verandert ook van beroep. Hij wordt - vermoedelijk door voorspraak van de Amsterdamse Réveil-man Willem de Clercq, sedert 1831 directeur-secretaris van de Nederlandsche Handel-Maatschappij - agent van genoemde instelling voor Lochem en omgeving.³³ Daarnaast wordt hij fabrikant van ‘calicots’³⁴, stukken katoenen weefsel van 22,5 meter lang en (doorgaans) 85 centimeter breed. De calicots werden door de Nederlandsche Handel-Maatschappij verscheept naar Nederlandsch Oost-Indië en daar met overheidssteun op de markt gebracht.³⁵ In zijn eerste woning te Lochem, huize ‘De Pol’ - een kapitaal pand dat begin van deze eeuw werd gesloopt - plaatst Hoffman veertien weefgetouwen.
In de literatuur wordt Hoffman soms beschreven als ‘zeer welgesteld’ of ‘gefortuneerd’. Wij menen dit te moeten betwijfelen. Als we zijn verdere leven bezien, blijkt dat hij vermoedelijk wel enige tijd een groot inkomen heeft gehad als agent en fabrikant, maar dat hij van huis uit weinig vermogen bezat en zijn ondernemingen deels met geleend geld opzette. We vinden bij Ligterink:
‘Tegen 1840, toen de weeflonen en bijgevolg ook de inkomsten van de fabrikeurs een record-hoogte bereikten, rijpte in Hoffman's brein een lumineus plan. Hij zou buiten de gracht een nieuw centrum stichten, met als inzet de bouw van een villa voor hem en zijn gezin annex katoenweverij. Vervolgens zou er op de kortst mogelijke termijn een kerk met pastorie moeten verrijzen voor de Christelijke Afgescheiden gemeente van een allure die er toe zou bijdragen om de verachte groep een beter aanzien te geven.’.(88-89)
Nadat ‘Java’ - villa, inleveringskantoor, oranjerie, stalling, bergschuur en koepel (in het kleine park achter de villa) - was gebouwd, werden de fundamenten gelegd voor een er tegenover te bouwen pand ‘Sumatra’, bestemd dienst te doen als kerk en pastorie. Zoals reeds gezegd, Wildeboer heeft er (als enige predikant) in gewoond van ongeveer april tot september 1841.

Ligterink:

‘Het werd een “hoekhuis” met een heel merkwaardige voorgevel.... Het is anders dan “Java” maar toch vrij zeker door dezelfde architect gebouwd.’. (89-90)

Hoffman had voor de bouw van ‘Sumatra’ geld geleend van het reeds genoemde gemeentelid J.D. Bokhorst en de rest zelf betaald (wellicht eveneens met geleend geld). Bokhorst vroeg reeds eind 1843 zijn geld terug. Op Hoffmans schouders drukten daardoor de exploitatie van twee dure huizen en de renteschuld van gelden die hij had opgenomen van zekere Nicolaas Breebaart, koopman te Amsterdam. De ‘pastorie’ bleef een paar jaar leeg staan.

32 Door De Cock uitgegeven in de bundel Overeenstemming der geloovigen van Nederland uitgedrukt in brieven Ulrum 1834. Men zie: D. Deddens, W. van 't Spijker e.a., Hendrik de Cock - Verzamelde geschriften I, Houten 1984, 385, 405-407, 424-425.

33 In dit geval hield de functie in dat de thuiswevers hun producten bij hem konden inleveren tegen ontvangst van weefloon en garen voor de volgende leverantie.

34 Calicot = oorspronkelijk katoen van Calico (e) t (thans Kozhikode) in het huidige India; later: een fijne linnenachtige stof - deze werd vooral in de eerste helft van de negentiende eeuw in Nederlands Oost-Indië op grote schaal gebruikt voor het vervaardigen van gebatikte sarongs.

35 Uitvoerig: Zondervan, a.a. 87-88.

[p. 229]

Villa ‘Java’, thans Zwiepseweg 1

Eind 1843 verhuurt Hoffman ‘Sumatra’ aan M.J.F. Haarsma uit Arnhem. In oktober van dat jaar had hij reeds getracht het pand van de hand te doen. Op een publieke veiling werd ƒ 3.150,- geboden, maar Hoffman besloot dit niet te accepteren.
Na het topjaar 1840 daalden geleidelijk aan de weeflonen en daarmee de verdiensten van de agenten die de stukken innamen. In 1844 overleed Willem de Clercq. De Handel-Maatschappij verving al spoedig daarna de toewijzingen door inschrijvingen, waarbij de groten in Almelo en Enschede de competitie wonnen. Ligterink:
‘Hoffman heeft in die tijd nog een hypotheek opgenomen. Van notaris mr. baron Sloet te Zutphen leende hij ƒ 2.500,-... Op 30 juni 1846 arrangeerde notaris Martin op verzoek van Hoffman een “proef-verkoop” van al zijn onroerend goed... Waarschijnlijk gebeurde dit op aandrang van de hypotheekhouders.’. (93)
Voor ‘Java’ werd ƒ 6.475,- geboden, voor ‘Sumatra’ ƒ 2.450,-. Ook op deze aanbiedingen ging Hoffman niet in, maar eind 1846 verkoopt hij ‘Java’ aan de heer Haarsma voor ƒ 6.000,-. Hoffman betrekt dan ‘Sumatra’. Vanaf deze tijd is het afgelopen met de weverij in de bijgebouwen van zijn vorige woning. Ligterink:
‘De basis van een redelijk bestaan was daarmee voor de verarmde man weggevallen. Eveneens de mogelijkheid voor herstel. Ook de bedrijfsschulden waren opgelopen... De familie Hoffman deed nu dezelfde noodsprong, die vóór hen al veel aan lager wal geraakte gezinnen en personen in de Achterhoek hadden gedaan: zij emigreerden naar Amerika. Zes kinderen van Hoffman, allen meisjes, hebben op “Java” gewoond. In één van de laatste maanden voor het vertrek, is zijn vrouw bij familie in het westen nog bevallen van een zoon...
... Begin september 1848 verstrekte de hypotheekhouder Nicolaas Breebaart een machtiging tot verkoop van huize “Sumatra” aan G.J. Postel, voorheen deurwaarder te Lochem.’.(93)

[p. 230]

De heer Haarsma van ‘Java’ mijnde het op ƒ 1.300,-! Zijn lastgever verkocht het in 1853 voor ƒ 3.210,-. Toen eind 1848 de inboedel van ‘Sumatra’ werd geveild - de opbrengst bedroeg slechts ƒ 384,29 - bevond Hoffman zich met zijn gezin al ver op de oceaan, op weg naar Noord-Amerika. In de ‘Staat van Landverhuizing’ Gelderland 1848 wordt hij ‘behoeftig en minvermogend’ genoemd.³⁶ Aangaande het verdere lot van Hoffman is weinig bekend. In het archief van de C.A.G.K. te Winterswijk wordt een brief bewaard van zekere H. de Jongh, gedateerd 23 augustus1853, geschreven uit Rochester, (staat) New York, waarin deze onder meer bericht dat hij, bij aankomst in de stad New York in juni 1851, enige bekenden vond, onder anderen ‘de heer Hoffman die te Lochem gewoond heeft... Die vrienden deden alle moeiten mij in New York te houden...’.We concluderen hieruit dat Hoffman in de stad New York werk had gevonden. Toch keert hij na enige jaren naar Nederland terug. Hij overlijdt in 1866 in Den Haag, waar hij dan met zijn vrouw en enige van zijn kinderen woont.³⁷

36 RA Gelderland; Arch. Gedeputeerde Staten van Gelderland ‘Stukken betreffende Landverhuizers 1816; 1832-1851’.

37 Lubberhuizen-van Gelder, a.a. 10 nov. 1967.

7. De gemeente te Lochem 1842-1847

De neergang van de familie Hoffman heeft die van de Afgescheiden gemeente te Lochem met zich gebracht. We moeten er echter wel aan toevoegen, dat de oorzaak niet alleen lag in het financiële debâcle van Hoffman, maar ook in diens eigenmachtige optreden, bijvoorbeeld in de bouw van kerk en pastorie. Reeds op de eerste vergadering van de (nieuwe) classis Varsseveld, eind 1842, komen de moeiten aldaar aan de orde. Hoffman begeert te spreken over ‘de Intrest van het te Lochem gebouwde huis’ (lees: kerk en pastorie). Hij verklaart hierdoor in moeilijkheden te zijn geraakt. Geesteren c.a. zal nog ƒ 27,- betalen - immers, zij zal na 1842 zelfstandig haar weg gaan; de afgevaardigden van Aalten, Varsseveld en Winterswijk willen aan hun gemeenten het houden van een collecte voor de bedoelde renteschuld voorstellen. Evenwel vindt de vergadering het van broeder J.D. Bokhorst - zoals we zagen in de vorige paragraaf, één der geldschieters - onbillijk, onder de huidige omstandigheden interest te vorderen; zij geeft het advies hem ‘alvorens dit geld ter hand te stellen, te vermanen’.³⁸ Midden 1843 vindt deze zaak een vervolg. Hoffman is niet aanwezig; het blijkt dat hij ‘onvergenoegd was op de gemeente of derzelver opzieners’. Men heeft zich niet gehouden aan de belofte een collecte te bestemmen voor ‘Lochem’. De afgevaardigden verontschuldigen zich met te zeggen, dat zij het wel hebben voorgesteld, maar dat de gemeenten daartoe niet geneigd waren. ‘Eensdeels om de zware lasten waarin zij zich zeiven bevonden, andersdeels omdat naar hunne wijze van zien, Broeder Hoffman zich zonder noodzaak in die moeilijkheid gewikkeld had, door de groote kosten, die daaraan besteed waren.’.³⁹

In de classicale vergadering van maart 1844 deelt Lochem mede, dat Bokhorst onder censuur is gesteld, aangezien hij de ƒ 1.000,- die hij voor de kerkbouw had geleend, gerechtelijk heeft opgeëist, wat in strijd

38 NCV 14 dec. 1842, art. 7.

39 NCV 14 juni 1843, art. 4.

[p. 231]

wordt geacht met 1 Corinthiërs 6 vers 1-8⁴⁰; en dat diaken G.J. Henselaar is geschorst wegens onheuse behandeling van een vrouwelijk lid der gemeente.⁴¹

De classicale vergadering vermaant tot ‘zachtmoedigheid, liefde en vrede’. Evenwel vindt zij het goed dat Henselaar als diaken wordt ontslagen, aangezien hij heeft verklaard niet te begeren als zodanig te worden hersteld.⁴² Inmiddels is te Lochem Gerrit Hietland als diaken gekozen; deze zal binnenkort worden bevestigd.⁴³

De kleine gemeente te Lochem wordt ook na deze gebeurtenissen verscheurd door twisten. Hoffman treedt enige tijd terug als ouderling, maar blijft scriba zodat we ons kunnen afvragen of er veel verandert.⁴⁴ Op de classicale vergadering van maart 1847 is als afgevaardigde van Lochem slechts diaken Hietland aanwezig.

‘Wordt door den diaken te Lochern Hietland gevraagd of het hem geoorloofd is des Zondags te Geesteren ter kerk te gaan omdat daar een Leeraar is en te Lochem niet, alsook omdat er te Lochem eene zekere mate van liefdeloosheid heerscht. De Presis vraagt naar de oorzaak van die verwijdering en liefdelooshied, waarop Br. Hietland kortelijk verslag doet van het bouwen van een huis met den aanhang van dien en doet in dit verhaal de Bron van de tegenwoordige ellende te Lochem opmerken... De vergadering oordeelt algemeen dat br. Hietland wel naar Geesteren mag gaan; zelfs oordeelt zij, dat de gemeente te Lochem te zeer verzwakt is en te klein in getal om als gemeente op zich zelven te blijven staan, dat Ds. Wildenbeest te Lochem nog eens zal prediken en bij die gelegenheid eene opwekking aan de Leden zal doen om zich te Geesteren aan te sluiten... Het ontga niemands aandacht dat de gemeente te Lochem niet als gemeente in den boezem van die van Geesteren overga, maar de leden of die in bediening zijn als individus.’⁴⁵

De laatste notulen van de kerkeraad te Lochem zijn die van 18 april 1847. Hoffman - die op dit tijdstip ongetwijfeld reeds plannen tot emigratie heeft gehad - sluit zich feitelijk aan bij het voorstel van de classis tot ontbinding der gemeente. Enige leden verzetten zich tegen deze gedachte. Maar de ontwikkeling kan niet meer worden gestuit. H.J. Veltmaat sluit zich aan bij Geesteren; het gezin G. Hietland verhuist naar Holten; H.J. Roelofs en zijn zuster, beiden te Zutphen, zullen aldaar lid worden van de in 1850 geïnstitueerde gemeente. Wat het kerkelijk lot van de weinige andere te Lochem wonende Afgescheidenen is geweest onttrekt zich aan onze waarneming.

40 1 Cor. 6 vers 1 luidt: ‘Durft iemand van ulieden, die een zaak heeft tegen een ander, te recht gaan voor de onrechtvaardigen, en niet voor de heiligen?’

41 Ook: Not. kerker. 17 jan. 1844, art. 4 en 7.

42 NCV 13 maart 1844, art. 4.

43 Idem, art. 5.

44 NCV 13 maart 1845, art. 3; 8 april 1846, art. 3.

45 NCV 17 maart 1847, art. 4. Met de laatste woorden zal ook zijn bedoeld dat G. Hietland niet, vanzelfsprekend, te Geesteren diaken zou zijn. Met het oog op een eventuele ontbinding van ‘Lochem’ merken we op dat aldaar tussen 1 mei 1845 en 18 april 1847 geen vergadering van de kerkeraad werd gehouden.

8. Geesteren-Gelselaar 1843-1869

Als de gemeente 1 januari 1843 zelfstandig wordt, is de samenstelling van de kerkeraad - zoals uit het voorgaande ook kan worden afgeleid: Derk

[p. 232]

Meengs, ouderling te Geesteren, Reint Breuker, ouderling te Gelselaar.⁴⁶ Diakenen zijn: Jan Meengs te Geesteren en Egbert Kolkman te Gelselaar. De eerste zaak waaraan de gemeente haar aandacht schenkt is het bouwen van een kerk. Jan Meengs koopt daartoe een stuk grond gelegen naast zijn eigen terrein. De gemeente huurt het voor ƒ 50,- per jaar.⁴⁷ Eind 1843 wordt een heel eenvoudig kerkje gebouwd. Op 11 april 1844 wordt door de regering toestemming gegeven daar de openbare erediensten uit te oefenen.⁴⁸

Vervolgens wordt het beroepingswerk ter hand genomen. Men begeert als predikant Adam Everts, studerend bij ds. Van Raalte te Ommen. Nadat deze reeds 16 mei 1844 is beroepen, moet de gemeente nog twee jaar wachten tot hij - te Arnhem - zijn laatste examen heeft afgelegd. Op de vergadering van de classis Varsseveld 8 oktober 1846, is ds. Everts aanwezig. Maar de notulen van de kerkeraad melden over zijn komst niets. Noch de datum van intrede, noch de plaats van de woning of het tractement wordt genoemd. Al na korte tijd blijkt het dat het onderhouden van een predikant de krachten van de gemeente te boven gaat.⁴⁹ Als Everts in december 1848 een beroep krijgt naar Kockengen, neemt hij dit met graagte aan. In de classicale vergadering verklaart hij:

‘... hoe hij reeds lang den Heere menigmaal dringend had gebeden, zoo het Hem behaagde zijn werkkring te veranderen, wegens deszelfs moeilijkheid, die op den duur zelfs ondoenlijk werd en daarom dacht of het als geen gebedsverhooring moet beschouwd worden en zou dus zich voor zijn hart meer vrij gevoelen zoo hij de roeping volgde, dan wanneer hij bedankte.’.⁵⁰>

De precieze datum van de intrede van Everts te Kockengen is ons niet bekend: december 1848 of januari 1849. Hij overlijdt 12 juli 1849 bij een bezoek aan Amsterdam, aan de cholera.⁵¹ Als ds. Everts vertrekt begint voor de kleine gemeente een herderloos tijdvak van ongeveer zeventien jaren - het zal tot 1865 duren voor Geesteren weer een predikant ontvangt.

De leiding van de gemeente komt in handen van Jan Meengs; hij wordt catechiseermeester, daarna tevens ouderling. Als diaken wordt hij opgevolgd door Waander Kulsdom.⁵² De ouderling Reint Breuker was reeds in 1847 overleden - in zijn plaats was Teunis Welmers gekozen. Derk Meengs overlijdt in 1856 - men kiest in zijn plaats Jan Welmers, zoon van Arend Jan Welmers - deze is tot 1908, ononderbroken, gedurende 51

46 Reint Breuker, hoewel reeds in 1839 gekozen, wordt eerst 10 juni 1843 op de classicale vergadering geëxamineerd en tot het ambt toegelaten.

47 Not. kerker. 5 sept., 27 nov. 1843.

48 Broek Roelofs, Van strijd en zegen 30-31 (bijlage 2). Het gebouwtje stond ‘op de Huurne’ aan de noordzijde van het dorp Geesteren, kadastr. Sectie H, no. 294. Men zie voor een situatie-tekening: Braam-Posthumus, Anderhalve eeuw a.w. 13. Op grond van de gegevens door Broek Roelofs, a.w. 17 en Braam-Posthumus vermeld, veronderstellen we dat het kerkje slechts 7 bij 4 meter groot was.

49 Not. kerker. 8 nov. 1848.

50 NCV 13 dec. 1848, art. 3-5.

51 Men zie voor hem: VIERDE DEEL 333-334; De Haas I, 108.

52 Not. kerker. 1 jan. 1851, art. 3; 7 maart 1851, art. 4.

[p. 233]

jaren, ouderling geweest. Jan Harmen Kolkman wordt in 1858, op 26-jarige leeftijd, diaken.⁵³ In 1892 wordt hij ouderling tot aan zijn overlijden in 1914.

In 1865 wordt een kerkgebouw met pastorie gesticht in het centrum van Gelselaar, de plaats van het huidige bedehuis.⁵⁴ Dit doet dienst tot 1884; dan wordt op dezelfde plaats een grotere kerk gebouwd.⁵⁵

Het in 1884 gestichte kerkgebouw met links daarvan een gedeelte van de pastorie

In 1865 wordt candidaat Eize Sipkes Postma beroepen. Hij staat te Geesteren-Gelselaar van 12 november 1865 tot 24 november 1867; ook hij vertrekt naar Kockengen.⁵⁶ De opvolger van Postma is de oud-zendeling Cornelis de Best; hij dient de gemeente van 24 november 1872 tot 3 oktober 1875.⁵⁷

53 Broek Roelofs, Van strijd en zegen 20-23.

54 Ibidem 31-33 (bijlage 3).

55 Ibidem 28.

56 Men zie voor hem De Haas II, 281.

57 Broek Roelofs, a.w. 26-27; De Haas I, 34.

9. Emigratie⁵⁸

In de jaren 1846 tot 1870 zijn enige leden van Geesteren-Gelselaar geëmigreerd naar de Verenigde Staten. We noemen van de in paragraaf 4 (1846), Hendrika te Roller (1846), Johanna te Roller (1846), Jan Tem-

58 De inhoud van deze paragraaf is ontleend aan het afschrift van een ongedateerde brief door A.J. Negberink (scriba van 1894 tot 1935) geschreven. Dit afschrift wordt als los stuk bewaard in het archief van de gemeente.

[p. 234]

mink te Neede (1850), Wilhelmina Temmink (1850) en Peter Zalsman (1846). Merkwaardig is dat in het jaar 1871 Jan Meengs (57) ouderling en zijn vrouw Johanna Geertruid Esselink alsmede 31 andere gemeenteleden naar de Nieuwe wereld gaan; de meesten vestigen zich in de staat Michigan.⁵⁹

59 Broek Roelofs reproduceert een brief (a.w. 33-34) in 1939 aan hem geschreven door Thomas E. Welmers te Holland, Michigan: ‘Over de emigranten uit de kerk van Geesteren-Gelselaar’.