Logo DBNL
De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland (1991)

De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

(1991)–C. Smits–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Hoofdstuk 14
Varsseveld

Inleiding

In 1848 omvatte de burgerlijke gemeente Wisch het stadje Ter-Borg, de dorpen Sillevolde (thans Silvolde) en Varsseveld, alsmede de buurtschappen Binnenheurne, de Heuven, Ligtenberg, Sillevoldse Buurt, Sinderhoek en Westendorp.1 Deze gemeente grensde aan - onder meer - Gendringen, Dinxperlo en Aalten. Zij telde 817 huizen, bewoond door 969 huisgezinnen en ongeveer 5900 inwoners ‘die meest in den landbouw en den handel in hammen, spek, schors en hout hun bestaan vinden. Ook heeft men er eene ijzergieterij en eene branderij’. Er woonden ongeveer 3800 Hervormden, die lid waren van de gemeente van Ter-Borg, Sillevolde en Varsseveld - ongeveer 1800 Rooms-Katholieken en enige Evangelisch-Luthersen; verder lezen we:

‘De Christelijke Afgescheidenen, die hier 130 in getal zijn, maken met die uit de dorpen Aalten, Dinxperloo, Genderingen... en Zelhem, een gemeente uit, welke sedert het jaar 1837 bestaat en 330 zielen, onder welke 130 Ledematen2 telt. Voor een paar jaren was deze gemeente grooter, doch in 1846 en 1847 zijn er ruim 100 zielen naar Noord-Amerika vertrokken. De eerste, die in deze gemeente het leeraarsambt heeft waargenomen, is geweest Jan Wildenbeest, die in het jaar 1843 kwam, en er nog staat.’3

Enig commentaar ten aanzien van dit citaat is wenselijk. De Afgescheiden gemeente te Varsseveld (in de eerste tijd: c.a.) werd geïnstitueerd 27 maart 1837. In 1842, nadat men enige jaren in boerderijen was samengekomen, werd een kerkgebouw gesticht op de Keurhorst in de buurtschap Sinderen, gelegen dichtbij de grens van Wisch met Gendringen, Dinxperlo en Aalten.

In 1846-1847 was inderdaad door emigratie het zielental verminderd, maar reeds eerder was dit laatste gebeurd door het zelfstandig worden van gemeenten te Aalten (1843) en te Winterswijk (1841). Na deze ‘aderlatingen’ omvatte Varsseveld nog slechts leden uit de burgerlijke gemeenten Wisch, Dinxperlo en Gendringen. Het aantal 330 zielen is in overeenstemming met dat van de volkstelling 1849.4

Vanwege de omvangrijke literatuur over de Afscheiding te Varsseveld c.a. zullen we ons in dit hoofdstuk hier en daar beperken tot het geven van een samenvatting, met verwijzing naar de desbetreffende publicatie.5

1. Het begin; notulen Hervormde kerk

De notulen van de Hervormde kerk te Varsseveld6 van 5 april 1835 vermelden

‘... dat zommige leden de Gezangen bij den Openbare Godsdienst niet mede zongen, weinig gebruik van den gemeenschappelijken Godsdienst maakten en ter vervanging daarvan in het een of ander huis oefeningen hielden, doch niet op het uur der Godsdienst... de vergadering oordeelt dat zij zich zoo weinig mogelijk tegen de zoodanigen moest verzetten, menende dat dit de beste weg ware om geene grote scheuring aan te rigten.’

Over het houden van gezelschap in Varsseveld en naaste omgeving is verder nagenoeg niets bekend.7 Volgens de notulen van de kerkeraad van 4 oktober 1835 wendden Berend Groot Nibbelink (Gendringen)8 en Lammert Rademaker (Varsseveld) zich twee dagen daarvóór tot de Hervormde predikant L.F. Westerbeek van Eerten (te Varsseveld c.a. 1819-1845) met bezwaren die onder meer betrekking hadden op het beantwoorden van de vragen van het doopsformulier.9

We vinden:

‘Art.1. Maakte de predikant bekend dat zich vrijdags tevooren twee leden van deze gemeente bij hem vervoegt hadden, met name Berend Grootnibbeling en Lammert Rademaker, ten einde zoo zij betuigden over zaken den Godsdienst rakende te zamen te spreken;
Art.2 dat dit gesprek door eerstgenoemde B. Grootnibbeling begonnen was met een bezwaar over het Doopsformulier en wel bijzonder over het woordeken Alhier, dat hij vermeende dat alhier de zuivere leer niet gepredikt wierd en hij dus op de vragen in het doopformulier voorkomende niet kon antwoorden.’

In deze discussie sprak Groot Nibbelink als zijn overtuiging uit dat in de prediking de leer van de diepe ellende van de mens en die van de weg der verlossing niet tot hun recht kwamen. De predikant wierp hem tegen dat hij die leer volgens het ‘Catechetisch onderwijs’10 alsmede volgens ‘het Woord van Jezus en Zijne apostelen’ bracht, gelijk de gemeente kon getuigen en ook Groot Nibbelink zou moeten getuigen, als hij geregeld de godsdienst in de kerk bijwoonde, maar daar hij dit naliet ‘het hem ging gelijk allen, die den verachtenswaardige Scholte, gewezen predikant te Genderen aankleefden...’. Groot Nibbelink bleef er echter bij dat hij zijn kind niet wilde laten dopen in de Hervormde kerk, waarop de predikant zei

‘dat de eeuwige gelukzaligheid niet aan den doop verbonden was en dat Groot Nibbelink, wat hem aanging, zijn kind ongedoopt kon laten liggen en op zijn tijd, wanneer het tot onderscheid van jaren mocht komen, tot de Doopsgezinde christengemeente kon laten overgaan’.11

Nadat Groot Nibbelink en Rademaker zich enige ogenblikken hadden beraden, overhandigden zij de predikant het volgende stuk:

‘Aan de Kerkeraad van de zoogenaamde Hervormde Gemeente van Varsseveld

Wij ondergeteekenden, lidmaten en aanhangers der ware gereformeerde kerk verklaren bij dezen vrijwillig dat wij met onze onmondige kinderen op grond van onze in alles met Gods Woord overeenkomende geloofsbelijdenis art.28 en 29 afscheiden van het sedert 1816 bestaande zoogenaamde Hervormde Genootschap en ons hereenigen met alle ware gereformeerden waar de Heere die ook belieft te vergaderen. En vorderen derhalve dat onze namen en die van onze kinderen uit uw lieder doop- en lidmatenboeken uitgeschrapt worden, volgens art.2 van het Algemeen Reglement uwer secte.
w.g. L. Rademaker’.12

Het trekt de aandacht dat de brief slechts is ondertekend door Rademaker, terwijl toch wordt gesproken van ‘Wij ondergeteekenden...’ - B. Groot Nibbelink scheidt zich 11 oktober 1835 schriftelijk af. In de notulen van 4 oktober 1835 lezen we tevens dat Arent Jan Klompenhouwer en zijn vrouw Christina Rexwinkel zich afscheiden.13 De kerkeraad besloot naar aanleiding van deze onttrekkingen

‘de afgedwaalden zoo veel mogelijk te regt te brengen of aan hun zelven over te laten. En bij aldien zij tot armoede mogten vervallen (hetwelk God verhoede) hun evenwel niet te onthouden van het centjen dat voor den armen gegeven wordt’.14

Nog vinden we in dezelfde notulen:

‘Art.8. Wat volgens het bovenstaande geschied is en wat ook nog van velen uit deze gemeente gedaan kan worden, wij houden ons aan het waarachtig geloof en de liefde, en willen het eerste voor ons zelven - de laatste aan God, Jezus Christus, ons zelven en den naaste betonen’.

De notulen van de kerkeraad van 11 oktober 1835 vermelden de afscheiding per brief van Gerrit Geesink, Berend Groot Nibbelink en Johanna Geertruid Hofs (de vrouw van Hendrik te Ronde). Aangezien Groot Nibbelink het stuk heeft geschreven, ontvangt hij een schrijven waarin onder meer staat

‘... dat wij met zeker leedwezen zijne missive gelezen hadden; dat wij hem aanraden om Gods Woord met meer verstand te lezen, en dat wij in zijne afscheiding berusten, hem daarbij het gebruik des Avondmaals en het ten doop houden van zijn kind verbiedende15 tot dat hij beterschap in dezen belooft en bewezen zou hebben’.16

In een aantekening na laatstgenoemde notulen vinden we dat ‘Hendrik Jan Hengeveld uit het bredenbroek en Ruesink anders den Soeten genaamd van de vroedvrouw17 zich insgelijk hebben afgescheiden’.

Tenslotte:

‘Dewijl er geen bijzonderheden waren, welke eene vergadering voor het Avondmaal in Jannuarij en April noodzakelijk maakte, zoo zij dit tot bewijs dat er geene meerdere Separatisten in deze Gemeente zijn opgegeven, althans zich niet hebben aangegeven’.

Hierboven registreerden we acht personen; in het rapport van het classicaal bestuur van Zutphen circa 1 februari 1836 wordt gesproken van vijf Afgescheidenen te Varsseveld c.a.18 Alvorens dit ‘bericht’ van commentaar te voorzien, noemen we een laatste gegeven aangaande de Afscheiding in de hervormde notulen. In mei 1838 vinden we dat drie broers Wildenbeest, Jan19, Lammert en Roelof, ter vergadering komen.

Zij behoren ‘tot de secte der separatie’. Zij uitten verscheidene klachten inzake de leer van de predikant ‘hetwelk tot vervelens toe duurde’.20

 

Noch het getal vijf, noch het aantal acht, hierboven genoemd, geeft echter de stand van zaken met betrekking tot de Afgescheidenen aan per 1 februari 1836. Want reeds circa 5 november 1835 doet zich het merkwaardig feit voor dat 19 volwassenen mede voor 28 kinderen zich met een brief richten tot ds. H.P. Scholte, dan te Gorinchem.21 De groep verklaart verspreid te wonen over ‘Gendringen, Dinxperlo, Aalten en Wisch’. Men acht zich verplicht zich met Scholte en zijn gemeente te ‘hereenigen’ en in deze gemeenschap te worden ‘op en aangenomen’. Het meest de aandacht trekt, niet de precieze inhoud van de brief, maar de omstandigheid dat hij werd geschreven. Het is niet duidelijk hoe de voorman Berend Groot Nibbelink er toe is gekomen zich tot Scholte te wenden.22 Een ambtelijke relatie tussen laatstgenoemde en de Afgescheidenen te Varsseveld is niet tot stand gekomen, maar het schrijven leert ons, dat er eind 1835 te Wisch, Dinxperlo en Gendringen (‘Varsseveld c.a.’)23 ongeveer negentien Afgescheidenen - behalve de kinderen - woonden. Wellicht hebben niet allen hun onttrekking aan de Hervormde kerk schriftelijk gemeld, bijvoorbeeld aangezien zij niet-lid-maten waren. De namen van de elf nog niet genoemde ondertekenaars zijn de volgende:

Gerharda Caspers
Berendina Goorhuis (vrouw van Hendrik Wevers)
Gerrit Jan Groot Nibbelink (broer van Berend)
Johanna G. Kleinhesselink
Hendrik Jan te Kotte
Hendrika Krienen (vrouw van B. Groot Nibbelink)
Aaltjen Nagel (vrouw van H.J. te Kotte)
Johanna G.E. Navis (vrouw van L. Rademaker)
Hendrik te Ronde (echtgenoot van G.J. Hofs)
Harmina Westerveid (vrouw van G. Geesink)
Hendrik Wevers24

2. Plaatsen van samenkomst; vervolging; ‘doopdiensten’

Zoals reeds gezegd, Varsseveld was de moeder-gemeente voor de Afgescheidenen in de Achterho ek. Reeds vóór de instituering in 1837 kwam men samen, in de gemeente Wisch bij A. Colenbrander, A. Heinen, A.J. Klompenhouwer en L. Oberink, in Aalten (Lintelo) bij D.W.

Navis, alsmede in Gendringen (Breedenbroek) bij B. Groot Nibbelink.25

 

Hoewel het veelvuldig-houden van samenkomsten door de Afgescheidenen in de Achterhoek niet heeft geleid tot inkwartiering - zoals in andere delen van Gelderland - mag op grond van verstoring van godsdienstoefeningen en veroordeling door de rechtbank te Zutphen ook voor Varsseveld en omgeving worden gesproken van vervolging.

We noemen in de eerste plaats het gebeuren rond een samenkomst 12 februari 1836 onder Varsseveld gehouden in de woning van kleermaker Evert Heinen. Als de vergadering enige tijd gaande is, treden de vrederechter en de burgemeester binnen. In de buurt zijn ook enige ‘gerechtsdienaren en veldwachters’. D. Koops - voor zover we weten nietafgescheiden - is dan bezig met het uitspreken van een gebed. Na een daartoe gegeven bevel werd de vergader-ruimte ‘binnen weinige oogenblikken ontruimd’. De burgemeester over de samenkomst rapporterende aan de gouverneur van Gelderland merkte onder meer op

‘... dat mij kennis was gegeven dat op gisterenavond onder Varsseveld eene vergadering zoude gehouden worden van personen die zich werkelijk of met de daad afscheiden van het erkend Hervormde kerkgenootschap, en dat men tevens in die vergadering over zou gaan tot het benoemen of kiezen van ouderlingen en diaconen’.26

Onzes inziens kan niet met zekerheid worden gezegd dat het voornemen bestond ambtsdragers te verkiezen. Merkwaardig is wat de officier van justitie bij de rechtbank te Zutphen, mr. W.L.F.C. van Rappard27 - ook hij ontving, evenals de gouverneur, een proces-verbaal - over de bijeenkomst van 12 februari schreef aan de vrederechter van het canton Ter-Borg (deze zond een afschrift aan de burgemeester).28 Uit zijn woorden blijkt dat hij een eigen en (tegenover zijn superieuren) onhoudbare uitleg gaf aan artikel 291 van het wetboek van strafrecht.29

‘Ik heb de eer gehad te ontvangen het bij UWEG. missive gevoegd Proces Verbaal betrekkelijk de te Varsseveld gehouden Godsdienstige vereeniging, mogende ik niet afzijn30 UWEG. mijne bijzondere tevredenheid te betuigen over de wijze waarop deze zaak door UWEG. is behandeld en geconstateerd. Het was mij hierbij aangenaam te vernemen dat geen afgezette Predicant aan het hoofd der vereeniging is gevonden en dat men ook niet is overgegaan tot
het benoemen van ouderlingen of diaconen of tot het constitueeren van een nieuwe Godsdienstige gezindheid. In mijne wijze van zien is dan ook een vervolging voor de correctioneele Regtbank minder doelmatig, en zal ik mij bepalen met de hoofdpersonen Koops en Klompenhouwer31 gelijk met de persoon van Evert Heinen32 in het Parket te ontbieden en ernstig over hun gedrag te onderhouden waartoe eene dagvaarding hierbij gaat.
Mijns inziens toch kan eene vervolging doelmatig en nuttig zijn, wanneer er bijeenkomsten worden gehouden door lieden, die zich verklaard hebben van het erkend Hervormd Kerkgenootschap aftescheiden, of wel onder het bestuur van Predicanten die wegens ongehoorzaamheid aan de bestaande verordeningen zijn geschorst of ontzet, of ook wanneer die bijeenkomsten tot ontrustende twisten, verdeeldheden of ongeregeldheden mogten aanleiding geven, of ook wanneer menschen op eenen meer verwijderden afstand wonende van heinde en ver zich vereenigen om Godsdienstoefeningen te houden, of eindelijk wanneer lieden die eens nadrukkelijk gewaarschuwd zijn, volharden om bij de wet verbodene bijeenkomsten te houden, doch moet men in een onderwerp als dit met de meeste omzigtigheid te werk gaan, door aan den eenen kant wel geene hardnekkige overtreding van de wet te dulden, doch ook aan den anderen kant zonder gebiedende noodzakelijkheid de Godsdienstzin der ingezetenen niet te verontrusten.
Als zoodanig kan ik mij niet voorstellen dat eene vervolging raadzaam is wanneer gelijk dit in dit Arrondissement alom pleegt te geschieden de landlieden in eene buurt woonende des Zondags of op feestdagen in plaats van de avonden in de herbergen door te brengen zich vereenigen in hunne huizen om zich met godsdienstige onderwerpen bezig te houden zonder zich van het Hervormd Kerkgenootschap af te scheiden.
Na deze mededeeling van mijne wijze van beschouwing, mag ik gerustelijk aan uw beleid overlaten, om in dien geest te handelen. Indien er weder vereenigingen in uw Ressort mogten plaats hebben die kenmerken mogten dragen van het voornemen tot afscheiding of onder zoodanige omstandigheden als ik hierboven als strafbaar opgaf, is het niet alleen noodig die vereeniging te ontbinden, maar zal ik zelfs dadelijk in regten ageren, zoowel tegen de hoofden als die hunne huizen hiertoe mogten leenen, verzoekende UWEG. wijders, om mij steeds au courant te houden van hetgeen ten deze in uw canton mogt voorvallen.
De Officier bij de Regtbank van eersten aanleg te Zutphen (get).) W.L.F.C. van Rappard’

Op 27 en 28 maart 1837-27 maart was tweede Paasdag - werden de Afgescheidenen te Varsseveld c.a. voor de tweede maal geconfronteerd met de justitie. De samenkomsten werden gehouden op de boerderij ‘Holderslag’, Breedenbroek, gemeente Gendringen - thans Brokkenstraat 12 - bewoond door het gezin B. Groot Nibbelink. Zij werden geleid door ds. A. Brummelkamp. Op 27 maart, 's avonds, waren 200 à 300 mensen bijeen. Op 28 maart, 's morgens, werden zes kinderen gedoopt - het was de eerste ‘doopdienst’. De beklaagden in de naar aanleiding van deze samenkomsten aangespannen rechtbank waren:

1.Anthony Brummelkamp, 25 te Hattem;
2.Berend Groot Nibbelink, 32, landbouwer, geboren en wonende te Gendringen;
3.Lammert Rademaker, 30, wever, geb. en won. te Varsseveld;
4.Hendrik te Ronde, 33, klompenmaker, geb. en won. Breedenbroek, Gendringen;
5.Arent Jan Klompenhouwer, 34, wever, geb. en won. te Varsseveld.

Op 27 maart zijn Groot Nibbelink en Rademaker bevestigd als ouderling, Te Ronde en Klompenhouwer als diaken33 - zij worden mitsdien gekwalificeerd als ‘bestuurders of bewindvoerders’. Bovenstaande gegevens maken duidelijk dat 27 maart 1837 de datum is van de instituering van de gemeente te Varsseveld; tevens behelzen zij de namen van de eerste ambtsdragers. In plaats van ouderling B. Groot Nibbelink werd 30 juni 1838 Arent Colenbrander gekozen (bevestiging 3 november 1838). Op 28 maart 1837 werden de volgende kinderen gedoopt:

1.Christiaan Geesink, geb. 19 nov.1836, zoon van Gerrit Geesink en Harmina Westerveld
2.Willemina Groot Nibbelink, geb. 24 sept. 1835, dochter van B. Groot Nibbelink en Hendrika Krienen
3.Anthonie te Kotte, geb. 11 april 1836, zoon van Hendrik Jan te Kotte en Aaltje Nagel
4.Hendrik Jan Navis, geb. 19 maart 1836, zoon van Derk Willem Navis en Johanna Rexwinkel (buurtschap Lintelo, Aalten)
5.Willemina Rademaker, geb. 2 mei 1836, dochter van L. Rademaker en Johanna Geertruid Navis
6.Jan te Ronde, geb. 15 sept. 1836, zoon van H. te Ronde en Johanna Geertruid Hofs34

Brummelkamp wordt 17 mei 1837 te Zutphen veroordeeld tot betaling van ƒ 100,- boete, Groot Nibbelink tot ƒ 50,- en de andere beklaagden elk tot ƒ 25,-; totaal ƒ 225,-, vermeerderd met ƒ 18,89 aan kosten.35

 

In één adem noemen we de tweede en derde ‘doopdienst’. De tweede werd gehouden vrijdag 8 september 1837 op de boerderij 't Heegt van Arent Jan Klompenmaker, thans Entingweg 1 te Varsseveld. Er werden drie kinderen gedoopt.36 De burgemeester van Wisch schrijft hierover aan de officier bij de rechtbank te Zutphen onder meer dat de vergadering uit slechts twaalf à dertien mensen - onder wie A. Brummelkamp -

heeft bestaan ‘en alzoo de ten dezen opzichte bestaande verordeningen niet zijn overtreden’. De burgemeester heeft Klompenhouwer verzocht ‘telkens, wanneer er eene vergadering mogt gehouden worden, mij of iemand van het gemeentebestuur daarvan zou kennis geven; hij heeft zulks echter niet aangenomen...’.37

De derde bediening van de doop wordt verrricht door A. Brummelkamp op zaterdag 30 juni 1838 tijdens een ‘gemeente-vergadering’ bij Evert of Lammert Oberink. Ook deze samenkomst leidt niet tot een vonnis van de rechtbank te Zutphen.38

 

In het archief van de arrondissementsrechtbank te Zutphen berusten drie vonnissen aangaande de Afgescheidenen te Varsseveld; zij werden geveld in 1839 en 1840.

Op 30 juni 1839 is ten huize van A.J. Klompenhouwer een ‘vereeniging’ van meer dan twintig personen gehouden; het avondmaal is bediend en enige leden hebben belijdenis des geloofs afgelegd. Aanwezig waren een kleine tweehonderd personen. Aan het avondmaal namen dertig à veertig personen deel. De burgemeester van Wisch vermeldt in zijn procesverbaal dat ‘alle Zondagen dergelijke bijeenkomsten worden gehouden’. Anthony Brummelkamp heeft de dienst geleid. Hoewel Arent Colenbrander, 32 jaar, landbouwer, Lammert Rademaker en Dirk Veldhorst, 35, landbouwer, aanvankelijk in staat van beschuldiging zijn gesteld, worden zij door de rechtbank 1 oktober 1839 vrijgesproken. Zij zijn slechts aanwezig geweest, maar hebben geen daden van beheer verricht - A.J. Klompenhouwer heeft wijselijk zelf gecollecteerd. Op dezelfde datum als hiervoor genoemd wordt A. Brummelkamp veroordeeld tot betaling van ƒ 100,- en A.J. Klompenhouwer tot ƒ 50,-.39

Bij vonnis van 7 oktober 1840 worden Klaas Wildeboer, 30, bedienaar des Goddelijken Woords, geb. te Oude Pekela en wonende te Rijssen alsmede A.J. Klompenhouwer veroordeeld wegens een godsdienstoefening gehouden op de boerderij van laatstgenoemde op 19 augustus. Wildeboer krijgt ƒ 50,- boete, Klompenhouwer ƒ 25,-.40

Tenslotte: op 25 november 1840 worden A. Brummelkamp, ‘predikant bij de gemeente der Afgescheidenen te Schiedam’ en A.J. Klompenhouwer veroordeeld wegens een samenkomst op 5 oktober 1840 op de boerderij van laatstgenoemde gehouden. Er waren circa 300 personen bijeen. Brummelkamp, als oude bekende van de rechtbank, wordt opnieuw beboet, met ƒ 100,-, Klompenhouwer met ƒ 50,-.41

3. Eerste Afgescheidenen

De Afgescheidenen die in de beginjaren tot de gemeente Varsseveld c.a. behoorden, woonden, zoals we reeds aanstipten in de burgerlijke gemeenten Wisch, Gendringen, Dinxperlo, Aalten (met Bredevoort), Winterswijk en Groenlo.42 In 1841 werd Winterswijk, circa 1843 werd Aalten zelfstandig. Vanwege de grote aantallen der leden, zullen we in deze paragraaf de leden uit Aalten, Bredevoort, Winterswijk en Groenlo niet vermelden; zij worden genoemd in de hoofdstukken 15 (Aalten) en 16 (Winterswijk). Ook de namen van de kinderen laten we achterwege. Voor enige bijzonderheden die we hieronder zullen weglaten, verwijzen we naar eerdere publicaties.43

Reeds vermeldden we dat de gemeente te Varsseveld c.a. in 1848, dat wil zeggen na het zelfstandig-worden van Aalten en Winterswijk alsmede na de aderlating door emigratie in 1846 en 1847,44 circa 330 zielen omvatte. De volkstelling van 1849 geeft aan aantallen Afgescheidenen: Wisch (Varsseveld) 162, Dinxperlo 64, Gendringen 67, Aalten 264 en Winterswijk 53; totaal 610. In Wisch, Dinxperlo en Gendringen tezamen woonden er 293.

We menen derhalve te moeten vasthouden aan bovengenoemd aantal van circa 330 zielen van Varsseveld c.a. rond 1848.45

In onderstaande lijst zijn de leden vermeld die in 1835 tot circa 1840 lid werden. Cursief = tekent in 1841 een nog te noemen request aan de Koning

geb.j. geb.pl. emigratie
A. van Amerongen 1802   kuiper  
Derk Breukelaar 1841 Varsseveld stoelenmaker  
Gerrit Jan Breukelaar 1803 Varsseveld stoelenmaker  
Gerritje Breukelaar 1766 Varsseveld    
Wessel Breukelaar 1752 Varsseveld stoelenmaker  
Petrus Wilh. ten Broek 1817 Dinxperlo wever  
Gerharda Caspers 1807 Dinxperlo    
Arent Colenbrander Dz. 1800 Varsseveld landbouwer  
en zijn vrouw:        
A. Ormel 1805 Varsseveld    

geb.j geb.pl. emigratie
Arent Colenbrander GJz. 1807 Varsseveld landbouwer 1847 met gezin
en zijn vrouw:        
Christina Geesink 1805 Varsseveld    
D. Colenbrander        
Gerrit Jan Colenbrander 1766      
Arent Demkes 1813 Gendringen    
C. Geesink 1790 Varsseveld zadelmaker  
en zijn vrouw:        
E. Swijtink 1802 Varseveld    
E. Geesink        
Gerrit Geesink 1800 Varsseveld    
en zijn vrouw:        
Hermina Westerveld 1802 Gendringen    
Geesken Goorhuis 1775 Aal ten    
Τ. de Greeff 1802   schoenmaker 1845 met gezin
en zijn vrouw:        
G. Wolters 1809      
Hendrika te Grootenhuis 1806 Gendringen    
Manus te Grootenhuis 1804 Dinxperlo    
en zijn vrouw:        
Christiena Goorhuis 1812 Dinxperlo    
Adolf Groot Nibbelink46 1811 Varsseveld    
Berend Groot Nibbelink46 1805 Varssseveld landbouwer  
en zijn vrouw:        
Hendrika Krienen        
Gerrit Jan Groot Nibbelink46 1802 Varsseveld landbouwer  
H.J. Hebink 1818      
Hendrik Jan Hengeveld 1802 Aalten    
A. Hiddink en zijn vrouw: 1812   wever  
B.P. Messink 1806      
Johanna Hofs 1805 Varsseveld    
G.J. Jansen en zijn vrouw: 1802      
J. Navis        
J. Jansen 1794   kleermaker  
Sandrina Jansen 1772 Varsseveld    
Hendrik Jan Keemink 1789 Dinxperlo    
Arent Jan Klompenhouwer 1802 Varsseveld landbouwer  
en zijn vrouw:     wever  
Christina Rexwinkel 1807 Gendringen    
Derk Jan Klompenhouwer 1806 Aalten wever  
en zijn vrouw:        
Gerritjen Radstake 1802      
G. Klompenhouwer        
Everdiena Klumper 1819 Zelhem meid  
Berend te Kotte 1823 Varsseveld    
Gerrit Jan te Kotte 1825 Varsseveld    
Hendrik Jan te Kotte 1789 Aalten landbouwer 1847 met gezin
en zijn vrouw:        
Aaltjen Nagel 1791 Gendringen    
Willem Carl Krienen   Gendringen    
Evert Mateman 1788 Varsseveld    
Dirk Willem Navis 1801 Aalten   1847 met gezin
en zijn vrouw:       (uit Aalten)
Johanna Rexwinkel 1802 Gendringen    
C.J. Oberink        
G. Oberink        

geb.j. geb.pl. emigratie
Lammert Oberink 1789 Varsseveld dagloner 1847 met gezin
en zijn vrouw:        
Willemiena Hofs 1792 Gendringen    
B. Ormel 1817      
Hendrik Jan Ormel 1811 Dinxperlo wever  
Lammert Rademaker 1806 Varsseveld wever 1846 met gezin
en zijn vrouw:        
Johanna Geertruid 1808 Aalten    
Elisabeth Navis        
W. Rademaker 1804   landbouwer  
en zijn vrouw:        
W. Groot Nibbelink 1802      
Grada Radstake 1779 Varsseveld    
Aaltjen Rengelink   Aalten    
H. Rexwinkel 1808   landbouwer 1847 met gezin
en zijn vrouw: A. Beernink        
Hendrik te Ronde 1803 Gendringen klompenmaker  
en zijn vrouw:        
Johanna Geertruid Hofs 1797 Gendringen    
Cornelis Ruesink 1799 Gendringen landbouwer  
Evert Rusink 1787 Dinxperlo    
en zijn vrouw:        
Meiken Hengeveld 1782 Dinxperlo    
Willemiena Rutgers 1825 Varsseveld    
E. Sijnhorst 1795   landbouwer  
Dirk Veldhorst 1803 Gendringen landbouwer  
en zijn vrouw:        
G. ter Maat 1803      
F. Veldhorst        
Hendrik Veldhorst 1806 Dinxperlo landbouwer  
G.J. Vink 1798   schoenmaker  
Gerrit Jan Wevers 1822      
M. Wevers        
Hendrik Wevers 1787 Aalten dagloner  
en zijn vrouw:        
Berendina Goorhuis 1793 Aalten    
Johannes Wikkerink 1797 Dinxperlo    
en zijn vrouw:        
Hendrika Reusink 1799 Dinxperlo    
Jan Wildenbeest 1808 Gendringen in 1843  
huwt:     predikant  
Hendrika Lammerdiena 1807 Varsseveld    
Breukelaar        
Lammert Wildenbeest   Gendringen    
Roelof Wildenbeest   Gendringen    

4. Erkenning; eerste kerkgebouw

Gedateerd 16 februari 1841 wendt de gemeente zich met een request tot de Koning, waarin zij haar verlangen te kennen geeft ‘in de Burgerlijke Maatschappij erkend en toegelaten te worden’.47 Verklaard wordt onder meer dat men het Utrechtse reglement heeft aangenomen; dat A. Colenbrander G.J.z. en L. Rademaker ouderling zijn, alsmede A.J. Klompenhouwer en H. te Ronde48 diaken en dat

‘wij ter uitoefening onzer openbaare Godsdienst een gebouw wenschen te vervaardigen. Dat wij intusschen onze openbaare eeredienst wenschen uitteoefenen in een schuur bij A. Colenbrander onder Varsseveld Wijk C 514’.49

Het adres werd ondertekend door 41 personen, van wie we de namen in de vorige paragraaf hebben gegeven (cursief gedrukt). De gemeente wordt erkend bij koninklijk besluit van 8 juni 1841, no.94.50

 

Na enige verwikkelingen inzake de keuze van een stuk grond voor kerkbouw wordt begin 1842 een gedeelte van het terrein van de reeds genoemde boerderij ‘De Keurhorst’ buurtschap Sinderen onder Varsseveld gekocht, de plaats van het huidige bedehuis.51 Het kerkgebouw werd midden 1842 in gebruik genomen. In 1844 wordt in de onmiddellijke omgeving - eveneens op het terrein van ‘De Keurhorst’ - een pastorie gebouwd; de eerste predikant Jan Wildenbeest is dan reeds meer dan een jaar - namelijk sedert 15 januari 1843 - in de gemeente werkzaam.

5. Gemeentelijk leven 1838-185452

Hoewel het ontstaan en de eerste ontwikkeling van de gemeente te Varsseveld c.a. in het kader van de geschiedenis der Afscheiding alle aandacht verdient - immers zij was de ‘moedergemeente’ in de Achterhoek - valt aangaande haar verdere leven slechts weinig te vermelden. Het verwondert derhalve niet dat zij in de classicale notulen, afgezien van de ‘presentie’ slechts een enkele maal wordt genoemd. Ook moeten we constateren dat het aantal notulen over het door ons behandelde tijdvak betrekkelijk gering is; er werden - voor zover kan worden nagegaan - weinig vergaderingen gehouden.53

We zullen ons beperken tot enige hoofdzaken.

 

Het eerste gebeuren waardoor het leven der gemeente enigszins werd verstoord - een zaak die tot 1854 aan de orde blijft! - is de verwikkeling rond de voorman Berend Groot Nibbelink (1805-1862), wonende op ‘Holderslag’ te Breedenbroek, gemeente Gendringen. Op 1 augustus

1833 huwde hij te Wisch, als weduwnaar van Gerritje Rexwinkel, Hendrika Krienen, halfzuster van laatstgenoemde. De bruidegom is dan 28 jaar, de bruid 16.54 Als in zovele Afgescheiden gemeenten heeft een zodanig huwelijk - van een man met een hele of halve zuster van zijn overleden vrouw - ook te Varsseveld moeiten gegeven.55 Aanstonds na de bevestiging van Groot Nibbelink tot ouderling - 27 maart 1837 - rezen er in de gemeente bezwaren tegen zijn bediening: dit tweede huwelijk zou ‘bloedschendig’ zijn. Via classis en provincie kwam deze zaak - als vraag - op de synode 1837. Deze vergadering oordeelde dat zij, op grond van Gods Woord geen vrijheid vond een huwelijk als het bedoelde bloedschendig te verklaren en te verbieden. ‘Evenwel oordeelt de Synode, over zulk eene gewigtige zaak geen overhaastend oordeel te moeten vellen, maar in deze het oordeel der buitenlandsche kerken te moeten vragen’.56 Nadat op grond van deze voorlopige conclusie de provinciale vergadering van Gelderland van 7 februari 1838 Groot Nibbelink had opgewekt zijn ontslag als ouderling te vragen, legde hij aanstonds zijn ambt neer.57 In juni 1846 werd Groot Nibbelink opnieuw als ouderling gekozen, en ook deze maal werd uit de gemeente bezwaar ingebracht op grond van zijn huwelijk met de halfzuster van zijn overleden vrouw.58 De kerkeraad brengt het geval op de provinciale vergadering, doch door haar wordt deze zaak terugverwezen naar kerkeraad en gemeente te Varsseveld. Groot Nibbelink werd daarop in zijn ambt bevestigd.59

Na het overlijden van ds. J. Wildenbeest - 5 april 1852; men zie hierna - begeert de gemeente haar ouderling Groot Nibbelink als predikant. Op 22 oktober wordt een gemeentevergadering gehouden waar 75 belijdende leden aanwezig zijn. Handelend over het beroepingswerk, worden 45 stemmen uitgebracht op B. Groot Nibbelink en 23 op J.W. ten Bokkel, dan predikant te Ommen.60 De gekozene vraagt voorzichtigheidshalve

advies van de classicale vergadering en deze oordeelt dat deze roeping naar den Woorde Gods was, en hij haar moest opvolgen. Groot Nibbelink begeeft zich dan naar de opleiding van A. Brummelkamp te Arnhem.61 In deze jaren komt de zaak van het ‘bloedschendige huwelijk’ tweemaal op een generale synode. Die van 1840 verwierp het huwelijk van een man met de zuster van zijn overleden vrouw, hoewel zij tevens uitsprak dat het in een ‘gewoon lid’ kon worden gedragen als het reeds was gesloten.62 De synode van 1849 bevestigde het gevoelen van haar voorgangster in 1840,63 die van 8 tot 29 juni 1854 eveneens.64

De uitspraak van de synode 1854 is voor B. Groot Nibbelink aanleiding zich te wenden tot de classicale vergadering van 12 juli 1854. We vinden het volgende:

‘De broeder Nibbelink verzoekt de vergadering hem te ontslaan van zijn ouderlingschap naardien de Synodale vergadering aangaande een huwelijk met de zuster zijner overledene vrouw verwezen heeft naar het bepaalde op de Synode 1840 en 1849 waarvan hoofdzaak is, omdat het niet welluidt; als lid dragen, maar niet het opzienersambt te bekleeden. De vergadering oordeelt:
1. Dat zij de bevoegdheid niet bezit een ouderling te ontslaan zoolang de gemeente zulks niet verlangd, noch de ouderling zelve in zijne bediening bezwaar maakt, als in eene zondige toestand te verkeeren.
2. Ziet de vergadering niet in, dat er in de tegenwoordige omstandigheden eenige noodzaak bestaat dat gemelde broeder ontslagen worde, geloofd dat het zelfs zeer tot ontstichting der gemeente Varsseveld zoude verstrekken.
3. Wekt de vergadering de gemeente Varsseveld op al het mogelijke te doen om een Leeraar te roepen.’65

B. Groot Nibbelink is tot zijn overlijden in 1862 ouderling gebleven, maar zoals uit het bovenstaande valt af te leiden, is het niet gekomen tot zijn ordening als predikant. Enige maanden na de classicale uitspraak wordt J.F. Bulens bevestigd: 8 november 1854.

 

Van midden 1838 tot eind 1839 wordt de gemeente beroerd door de stellingen van D. Coops, wever, te Heurne, gemeente Dinxperlo. Uit de notulen van de kerkeraad blijkt dat Coops en zijn aanhang - onder wie B. Ovink - afzonderlijk bijeenkomen, maar van tijd tot tijd de ‘gemeentevergaderingen’ te Varsseveld bezoeken. De in het gezelschap Coops verkondigde meningen over doop, bekering en structuur van de kerk zijn uiterst verward. Het is niet van belang deze te vermelden, temeer daar Coops c.s. aan de gemeente leerstellingen toeschrijven, waarvan geen sprake is. Tijdens één van de gemeentevergaderingen merkt ds. Brummelkamp op - hij is als ‘consulent’ aanwezig - ‘dat de Satan door soortgelijke dingen, waarin misverstand heerscht, de gemeente zoekt te verderven’. Nadat de kerkeraad aan de groep Coops enige brieven heeft geschreven, breekt alle contact af. Het blijkt dat Coops nimmer tot de

gemeente heeft behoord, haar ook niet wenst te erkennen; B. Ovink wordt begin 1840 weer Hervormd.66

 

In het voorgaande viel het woord ‘gemeentevergaderingen’. Het is een verschijnsel dat we aantreffen in het eerste en tweede notulenboek van de kerkeraad. In de vergaderingen gehouden van 1838 tot 1854 vinden we dat steeds een groter of kleiner aantal belijdende mannelijke leden met de kerkeraad bijeenkomt. Scholten merkt op dat er in 1863 - negen jaar na de komst van ds. J.F. Bulens - voor het eerst ‘een officieele kerkeraadsvergadering gehouden wordt’.67 Het is een bijzonderheid die we in meer Afgescheiden gemeenten, ook in dit werk, hebben gevonden of nog zullen vinden. Op deze zaak heeft J. van der Sluis voor een belangrijk deel zijn boek Het independentisme in de Graafschap... gebaseerd. Na een brede historische inleiding komt de schrijver tot de conclusie dat het independentisme naar zijn grondvorm de volgende hoofdtrek vertoont:

‘De Independenten gaan uit van de verkiezing. De Heere heeft volgens hen sommigen van eeuwigheid uit louter genade voor de zaligheid bestemd. Die verkorenen roept Hij krachtdadig door Zijn Geest en Woord, zoodat zij komen tot levend geloof. Uit zulke uitverkorenen alleen mag een gemeente bestaan. Slechts hij, die bewijs van zijne verkiezing kan geven, mag in een gemeente worden opgenomen. Krachtens deze verkiezing staan in een gemeente alle leden gelijk. De een mag niet over den ander, maar slechts met den ander regeeren. Het Independentisme erkent dus slechts het recht van het individu, den persoon. Bovendien alleen het recht van het individueele, het persoonlijke... De vergadering der uitverkorenen regeert dus zichzelf en de ambtsdragers hebben slechts uitvoerende macht... Omdat alle uitverkorenen gelijk staan, mag de eene uitverkorene niet over den ander, maar slechts met den ander regeeren. De eene vergadering van geloovigen staat dus met de andere gelijk. Classikale, Provinciale en Synodale vergaderingen hebben wel eene raadgevende, maar geen beslissende macht.’68

Welnu, hoewel ‘Varsseveld’ dient te worden getypeerd als een van de Brummelkampiaanse, ‘Gelderse’ gemeenten, kan toch niet worden gezegd dat dit independentisme in haar werd gevonden.69 Bedoelde gemeenten kenmerken zich door een zekere onverschilligheid ten aanzien van de Dordtse kerkenorde, maar er is geen enkele aanwijzing of uitspraak die aantoont dat het door Van der Sluis beschreven independentisme te Varsseveld, ruimer gezegd in de Achterhoek onder de Afgescheidenen ingang heeft gevonden. Het gebeuren met G.J. Groot Nibbelink bewijst het tegendeel,

Gerrit Jan Groot Nibbelink, oudere broer van Berend, werd in 1802 te Varsseveld geboren en overleed 11 maart 1876 te Silvolde. In 1834 verhuisde hij als ongehuwde jonge man met zijn ouders en zijn broer Adolf naar boerderij
Velds te Silvolde. Het gezin werd, komende van de Hervormde gemeente te Varsseveld, ingeschreven in de registers van die te Silvolde. De moeder en de beide zoons voegden zich in 1835 bij de Afgescheidenen te Varsseveld c.a. Van 1838 tot 1844 fungeert Gerrit Jan als scriba van de kerkeraad, zonder dat hij ambtsdrager is.
Na 1845 wordt zijn naam in de annalen van de Afgescheiden gemeente niet meer genoemd. Hij is geruisloos tot de Hervormde kerk teruggekeerd. In 1864 huwt hij in de gemeente Wisch de Hervormde Dina Johanna Vossers. De bruidegom is 62 jaar, de bruid 24.70 In 1869 wordt een dochtertje Johanna geboren71; zij wordt in 1889 in de Hervormde kerk te Silvolde ‘aangenomen’.72

Eind 1844, onder het predikantschap van J. Wildenbeest, toont G.J. Groot Nibbelink dat hij de beginselen van het zuivere independentisme is toegedaan. We vinden hierover in de notulen van de kerkeraad

‘Is door G.J. Groot Nibbelink voorgesteld en aangedrongen dat alle leden der gemeente gelijk raad en bestier hadden over de Leer, Tucht en Dienst in de gemeente. En dat het Ambt van den Leeraar en ouderlingen zich in dezen alleen onderscheidde in werking,73 waartegen door den Leeraar en een der ouderlingen is geprotesteerd en hun gevoelen verklaard, als dat zij door den Heere tot opzieners waren gesteld, en ook aan den Heere verantwoording waren verschuldigd. Maar dat ingeval er eenig Lid mogte zijn, die vermeende eenige reden tot beklag te zien, zij dan ten allen tijd verantwoordelijk zijn voor hun doen. Verder is nog weer veel gesproken over het houden van Classicale en Provinciale vergaderingen, maar eindelijk besloten om zulks te laten rusten tot eene volgende vergadering.’.74

In de notulen van de volgende vergadering lezen we dat de discussies over bovengenoemde onderwerpen worden ‘gestaakt’, opdat, aldus ds. Wildenbeest ‘er toch geene verbreking der gemeente uit mogte vloeijen’.75

Maar op 19 mei 1845 wordt de bespreking voortgezet. Ds. Wildenbeest verklaart dat de Heere door middel van Zijn gemeente opzieners roept ‘om de Gemeente te leeren, te leiden, te regeren naar Zijn Woord’ en dat de gemeente ‘in zaken die in verschil zijn als ook in algemeene zaken moeten handelen met Classen, Provinciale en Sinodale vergaderingen’. G.J. Groot Nibbelink stelt daartegen

‘dat de Opzienders hunnen last wat te leeren, hoe te regeeren moeten ontvangen van al de leeden der Gemeente, en dat men geene Classen, Provinciale en Sinodale vergaderingen moet erkennen om in vereeniging met hen te handelen - en zoo is de zaak tegen Eikanderen blijven staan.’.76

We zien uit het voorgaande dat ds. Wildenbeest één en andermaal de gereformeerde leer ten aanzien van de regering der kerk naar voren

brengt. Er is bij hem geen spoor van independentisme. En er is niets wat kan doen vermoeden dat G.H. Groot Nibbelink met zijn gevoelens in de gemeente ingang heeft gevonden.

Zoals we reeds aanstipten: de naam van laatstgenoemde wordt nà 1845 niet meer gevonden, noch in de notulen noch in een nieuw-aangelegd ledenregister.

 

Jan Wildebeest, die we in dit hoofdstuk reeds noemden, werd in 1808 te Gendringen geboren. Hij voegde zich 24 juni 1839 bij de gemeente. Reeds 11 september 1839 werd hij door haar tot predikant begeerd. Enige weken later begaf hij zich naar ds. A. Brummelkamp te Hattem, teneinde door deze te worden opgeleid. Met Brummelkamp verhuisde hij naar Schiedam en van daar in 1842 naar Arnhem. Hoewel hij zeer opzag tegen de heilige bediening, onderwierp hij zich 10 november 1842 aan het vereiste examen voor de provinciale vergadering van Gelderland en werd 15 januari 1843 te Varsseveld bevestigd door ds. Brummelkamp.77

Gezegd mag worden dat Wildenbeest met een gebrekkige opleiding ‘van achter de ploeg’, de gemeente Varsseveld c.a. op een bekwame wijze heeft bediend. Enige malen werd door hem voor een beroep bedankt. Hij overleed na een korte ziekte 5 april 1852, op 43-jarige leeftijd.78

6. Gemeentelijk leven 1854-1869

Aangaande dit tijdvak kan weinig anders worden genoemd dan dat Johan Fredrik Bulens predikant was. Bulens werd 2 november 1820 te Dordrecht geboren en overleed te Varsseveld 17 december 1889. Circa 1830 verhuisde zijn ouderlijk gezin naar Velp, waar zijn vader een schoenmakerszaak opende. In 1832 overleed in genoemde plaats zijn moeder. Het gezin viel uiteen: Johan Fredrik werkte in Arnhem, maar bleef in Velp wonen; hij werd opgeleid tot schoenmaker. Met zijn verloofde Helena Maria Catharina Oosterman ging hij over tot de Afgescheiden gemeente te Arnhem en na zijn huwelijk in 1846 stelde een enigszins bemiddelde vrouw hem in staat de predikantsopleiding van Brummelkamp te Arnhem te volgen. Hij stond te Varsseveld van 8 november 1854 tot aan zijn overlijden 17 december 1889. Hij was de drijvende kracht bij het stichten van een christelijke school te Varsseveld; deze kon, nadat vele moeilijkheden waren overwonnen, 13 mei 1868 worden geopend. Ook van hem mag worden gezegd, dat hij de gemeente, die in de beginjaren ook Doetinchem omvatte, op een goede en wijze manier heeft geleid.79

7. Emigratie

Tot slot van dit hoofdstuk een enkel woord over de Afgescheiden emigranten uit de gemeente Wisch gedurende de jaren 1845-1850, van wie minstens 22 personen zijn omgekomen voor zij hun bestemming

hadden bereikt. Volgens L. Hoogkamp moeten de volgende namen van gezinshoofden of alleenstaande personen worden genoemd.80

cursief= reeds genoemd
geb.j. jaar van emigratie
H.J. Beernink 1820 kleermaker 1847
E. Buijink 1787 landbouwer 1847
A. Colenbrander 1807 landbouwer 1847
T. de Greeff 1802 schoenmaker 1845
H.J. te Kotte 1789 landbouwer 1847
L. Oberink 1791 landbouwer 1847
L. Rademaker 1806 wever 1846
H. Rexwinkel 1808 landbouwer 1847
L. Temebelder 1816 wever 1847
H.J. Wevers 1824 boerenknecht 1847
A.J. Zeevalking 1822 wever 184681

Bij de grote ramp met het stoomschip ‘Phoenix’ op Lake Michigan 27 november 1847 - het schip ging door brand onder - kwamen van de, 171 opvarenden 144 personen om het leven. Het aantal omgekomen Nederlanders wordt berekend op 127.82

Voor de gemeente te Varsseveld luidt de lijst van verongelukten - althans voor zover bekend - als volgt:

Arent Colenbrander en zijn vrouw Christina Geesink met vijf kinderen; Hendrik Jan te Kotte en zijn vrouw Aaltjen Nagel met vier kinderen; Lammert Oberink en zijn vrouw Willemiena Hofs met drie kinderen;83 Roelof Wildenbeest, weduwnaar met drie kinderen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen


datums