De Afscheiding van 1834. Deel 9. Provincie Gelderland

[p. 155]

Hoofdstuk 12
Lunteren

Het dorp Lunteren met de in kerkelijk opzicht er bij behorende gehuchten Meulunteren, de Valk, Overwoud, Nederwoud en de Fliert omvat in 1846 circa 300 huizen en 1900 inwoners - voor het dorp alleen waren deze aantallen respectievelijk 132 en 710. Op vier na waren de bewoners Nederlands Hervormd. Het middel van bestaan was landbouw.¹

1 Van derAa VII (1846) 462-463.

1. Typering

Over de voorgeschiedenis van de Afgescheiden gemeente te Lunteren² is weinig bekend. In de eerste plaats: het archief van de Hervormde gemeente in genoemd dorp bevat geen gegevens aangaande de Afscheiding. Verder: mag het dan in de jaren na 1834 niet op grote schaal zijn gekomen tot een zich officieel losmaken van de Hervormde kerk, feitelijk braken velen in de streek Barneveld, Lunteren en Ede met dit genootschap en zochten hun heil in gezelschappen.³ We noemen slechts één voorbeeld, zij het ook uit het tijdvak 1870 tot 1880.

‘In de Lunterse buurtschap Nederwoud⁴ kwamen in de jaren zeventig los van enige kerk gezelschappen bijeen bij W. Meiling op “Bitterschoten” en bij Kees [Cornelis] Versteeg⁵ in “De Kromme Hoek”. Soms preekte er ook wel een oefenaar, zoals in de mulderswoning van de Walderveense molen, waar Aart Pol oefende en in boerderij “De Kuit” van Wouter Koudijs. Bekende oefenaars uit die tijd waren Jan Alberts uit Utrecht en Jacob Floor uit Loosdrecht. Kerkelijk vonden de gezelschapsmensen een onderdak bij een van de “kleine kerken” in de omgeving, de afgescheiden gemeenten te Lunteren, Scherpenzeel of Renswoude, terwijl de hervormden die het in Lunteren onder de voorwerpelijke prediking niet konden uithouden, naar Ede liepen om daar ds. W. Kraijenbelt

2 Literatuur: Gedenkschrift uitgegeven ter gelegenheid van de herdenking van het 100-jarig bestaan van de Gereformeerde kerk van Lunteren, 5 aug. 1862-5 aug. 1962, Lunteren 1962; J. Ozinga e.a., 125 jaar Gereformeerde Kerk Lunteren 1862-1987, Lunteren 1987; J.H. van de Bank, Kudde in veelvoud - Kleine kerkgeschiedenis van Ede, Ede 1986; A. Ros, Kleine kerkgeschiedenis van de West-Veluwe (Barneveld), Houten 1985.

3 In deze lijn ligt het ontstaan en de verdere ontwikkeling van (thans) twee grote Gereformeerde gemeenten te Barneveld. We vinden aangaande de tijd rond 1895, bij Ros, a.w. 129: ‘De meesten van Fransens’ - bedoeld is ds. Elias Fransen (te Barneveld 1895-1898) - ‘oude zielevrienden leefden al jaren zonder kerkelijke band, al waren ze nog wel lid van de Hervormde Kerk van Barneveld, Voorthuizen, Hoevelaken, Lunteren, Ede, Kootwijk of Otterlo. Op Gods dag kwamen zij in kleine groepjes bijeen onder het lezen van een preek...’.

4 Richting Barneveld.

5 Men zie voor hem ook verder in dit hoofdstuk.

[p. 156]

of later ds. W.R. Kalshoven te beluisteren. Onder hen was ook de Lunterse schaapsherder Hendrikus Roelofsen.’⁶

Reeds uit dit citaat zien we, welk een bijzonder terrein - met vele namen - we hebben betreden. Een wereld echter, die wel overlevering, doch weinig schriftelijke neerslag, en zeker geen notulen, heeft opgeleverd.

Wenden we ons tot de historie van de Afgescheiden gemeente te Lunteren. Haar geschiedenis is voor onze studie kort - immers tot 1869; bovendien valt er over de eerste jaren van haar bestaan weinig te vermelden.

6 Ros, a.w. 43. De aanvang van het conventikel-wezen aan de westelijke rand van de Veluwe dwingt ons aan dit onderwerp verder voorbij te gaan en te verwijzen naar de door Ros vermelde literatuur. Hij noemt onder meer een ‘Levensbeschrijving’ van de latere oefenaar Hendrik van Schothorst (1865-1938), in afschrift een 73 bladzijden tellend document, in het bezit van de familie E. Folmer te Lunteren (Ros, a.w. 200 - noot 58). Men zie voor (ds.) H. Roelofsen (1852-1930): Ros, a.w. register; De Haas II, 287-288.

2. Het ontstaan van de Afgescheiden gemeente; beginjaren

In de beide hiervóór genoemde gedenkschriften van ‘Lunteren’⁷ wordt vermeld dat de oudste gegevens slechts kunnen worden ontleend aan een opstel geschreven door W. de Nooij ‘Herinnering van het ontstaan van de Gereformeerde Kerk te Lunteren’.⁸ De Nooij werd in 1853 te Lunteren geboren en woonde daar ten huize van zijn grootouders tot 1873. Ook hij moet hebben geput uit overlevering, althans voor de vijftiger jaren.

De Nooij dan vertelt dat de Hervormde kerk te Lunteren in de jaren rond 1850 werd bediend door een ‘liberale’ predikant. Deze, J.G. van den Steen kwam als candidaat te Lunteren in 1832 en hij bleef aldaar zonder een beroep te hebben ontvangen, tot zijn emeritaat in 1871. Zijn kerkeraad was van dezelfde liberale kleur ‘en daarbij zeer onkundig in de zaken van Gods Woord, maar wel zoo wijs dat van de menschen die Gods Woord lief hadden in het ouderlingenambt niemand gekozen werd’. In het dorp heersten drankmisbruik en bijgeloof.⁹

In de vijftiger jaren wordt te Lunteren een beweging tot ‘afscheiding’ merkbaar. Het is niet duidelijk of deze ontwikkeling is op gang gebracht en bevorderd door personen van buiten deze plaats. Vaag komt de vermaarde ds. Cornelis van den Oever naar voren en gezien de gang van zaken rond 1862 lijkt ons dit niet onwaarschijnlijk.¹⁰

7 Noot 2.

8 W. de Nooij schreef dit opstel in 1930 wonende te Ede. Hij heeft het geschonken aan ‘wijlen ouderling Evert Evers - overleden in 1962’ (Ozinga, a.w. 6). De opstellers van de gedenkschriften hebben het kennelijk geraadpleegd.

9 Gedenkschrift, a.w. 1.

10 Gedenkschrift, a.w. 3: ‘De Nooij spreekt in zijn... opstel niet van Van den Oever; wel van “Mijnheer van Speyk uit Leiden en Mijnheer Gijsman uit Leiden”, die, naar hij meent, in 1861 Lunteren in rep en roer brachten’. Wij zien geen mogelijkheid deze woorden - en de namen Van Speyk en Gijsman - in enig verband te plaatsen.

[p. 157]

Rond 1861 tekenen zich te Lunteren twee groepen af die voor ons onderwerp van belang zijn. De éne omvat een aantal personen die lid zijn van de Afgescheiden gemeente te Renswoude, de andere is een gezelschap dat vergadert bij smid G.J. Koops is de Dorpsstraat. Over elk van beide groepen een enkel woord.

In het VIERDE DEEL hebben we de Afgescheiden gemeente te Renswoude behandeld. De afstand Lunteren-Renswoude is hemelsbreed ruim zes kilometer. In het oudste ledenregister van ‘Renswoude’ vinden we dat nà 1859, maar vóór 1864 zich de volgende personen uit Lunteren bij Renswoude aansloten.¹¹

Cornelis van Essen

Heintje van Essen

Hendrik van Essen

Bartus Evers

Jan Evers en zijn vrouw: Gerritje van Soest

Rijk Evers

Dirk Kelderman

Jacobje Klaassen

Aart Lagerweij en zijn vrouw: Evertje van Soest

Dirkje van Soest (echtgenote van H. van Manen)

Hendrika uit 't Veld

Hendrik Veldhuizen

Gerrit Voskuil (en) Jacobje van Zeggelaar

De personen van wie de namen cursief zijn gedrukt vinden we onder de eerste leden van de Afgescheiden/Kruisgemeente te Lunteren.

Deze ‘buiten’-gemeente van Renswoude vergaderde op de boerderij van Aart Lagerweij in Meulunteren. De meeste van de genoemden woonden in Meulunteren of in Neder- en Oeverwoud ten noorden van Lunteren. Circa 1864 is Lagerweij ouderling van Renswoude en Rijk Evers diaken. In mei 1863 vraagt en ontvangt ouderling Gerrit Jan Hendriks - één van de eerste Afgescheidenen te Renswoude aan de classicale vergadering verlof eens in de veertien dagen naar Lunteren te gaan ‘om de godsdienstoefening te leiden’, aangezien een groot gedeelte van de gemeente aldaar woont.¹²

Zoals reeds aangestipt, vinden we - circa 1864 - enige leden van deze groep bij de in 1862 geïnstitueerde gemeente te Lunteren; van de anderen weten we weinig. Vaststaat dat de ‘buiten’-gemeente van Renswoude te Lunteren na 1869 niet meer wordt genoemd.

Volgens het ‘opstel’ van W. de Nooij vergaderde rond 1860 de andere groep¹³ bij de genoemde Gerrit Jan Koops. We lezen dat daar onder anderen samen kwamen

Rijk Evers,^14 't Woud

Gerrit Gerritsen

Arris Hardeman, Bruine Horst

Gijsbert Harskamp, Ederveen

Gerrit Jan Koops

11 Men zie voor deze lijst VIERDE DEEL 134-136.

12 NCA 5 mei 1863, art.8.

13 Het is de verdienste van H. Hille dat hij het bestaan van beide groepen duidelijk heeft omschreven - De Hoeksteen 15e jrg (1986) 157; dit contra Ros, a.w. 41-42.

14 Deze personen waren, zoals we zagen, lid te Renswoude.

[p. 158]

Aart Lagerweij,^14 Meulunteren

Jacob van Steenbergen, Ederveen

Cornelis Versteeg, 't Woud

Harmen van de Weerd

naam cursief = later lid van de gemeente

In het eerste notulenboek van de Afgescheiden gemeente te Lunteren¹⁵ vinden we de aantekening:

‘De Gereformeerde gemeente onder 't Kruis te Lunteren werd door de prediking des Woords in het jaar 1862 (5 Augustus) gesticht en heeft hare openbare godsdienstoefening tot het jaar 1864 door gebrek aan een kerkgebouw in het huis van G.J. Koops te Lunteren uitgeoefend. In het bovengenoemde jaar 1864 heeft de gemeente een kerkgebouw en pastorij aangekocht.
Zij hebben daarna een predikant beroepen, den heer H. Cramer, die door ds. J. de Haan van 's Hage is bevestigd. Genoemden leeraar J. de Haan wijdde des morgens den zesden Maart [1864] het gebouw in naar aanleiding van 1 Koningen 8: 29, terwijl ZEW. des namiddags uit 1 Corinthiërs 3:9 ds. Cramer bevestigde, die des avonds zijne intree deed uit Marcus 16:15b’.

Bij dit citaat is enige toelichting op haar plaats. Reeds uit de naam van de gemeente is het duidelijk dat zij als Kruisgemeente is ontstaan, nader behorende tot het kleine verband van kerken dat Cornelis van den Oever volgde, nadat deze door de Gereformeerede kerk (onder het kruis) was uitgestoten.¹⁶ Dan, niet wordt medegedeeld, en niet bekend is, wie de gemeente heeft geïnstitueerd. G.J. Koops woonde Dorpsstraat 103 (thans); het eerste kerkgebouw verrees daarnaast, op de plek waar nu (1990) het aannemingsbedrijf van N. Koops is gevestigd.

Herman Cramer werd in 1831 te Ootmarsum geboren en overleed in 1917 te Hilversum. Na te Barmen, Duitsland, tot evangelist te zijn opgeleid, arbeidde hij onder Abraham Capadose ('s-Gravenhage) in een vereniging voor inwendige zending. Toen deze vereniging werd ontbonden, sloot hij zich aan bij de genoemde kerkengroep Van den Oever. Na een korte opleiding bij C. van den Oever werd hij 11 april 1860 ‘tot de kerkelijke bediening toegelaten’. Kort nadien is hij ‘Predikant’ geworden van een (wellicht ‘vrije’) gemeente te Meppel.¹⁷ We hebben geen grond aan de juistheid van de datum van zijn bevestiging te Lunteren - 6 maart 1864 - te twijfelen.¹⁸

Ook de bevestiger van Cramer - ds. J. de Haan (1840-1871) - behoorde rond 1864 tot de Van-den-Oever-groep.¹⁹

14 Deze personen waren, zoals we zagen, lid te Renswoude.

15 Over het tijdvak 5 aug. 1862 (!)-27 juni 1892.

16 Bos, Kruisdominees 182-194.

17 De heer H. Hille te Staphorst - vergel. noot 13 - veronderstelt dat is bedoeld de groep die onder leiding van Gerrit Koning en Jan Scholten circa 1855 brak met de Afgescheiden gemeente te Meppel. Zij bestond tot ongeveer 1880. Men vergaderde in een gebouwtje in de Woldstraat, in de volksmond ‘De Koningskerk’ genoemd. In 1867 verklaart ds. Cramer vijf jaar te Meppel predikant te zijn geweest (NCA 15 okt. 1867, art. 13).

18 Bos, Kruisdominees 182 geeft: 1 okt. 1863. Men zie verder voor H. Cramer: De Haas II, 64-65.

19 Men zie voor J. de Haan: ZEVENDE DEEL register; De Haas I, 130-131.

[p. 159]

Volgens de notulen van de onderhavige gemeente - zij beginnen met 18 maart 1864 - was de samenstelling van de kerkeraad op laatstgenoemde datum als volgt: H. Cramer, praeses; G. Harskamp, ouderling. Diaken was Egbert Wolfswinkel. Kerkmeesters: G.J. Koops en Teunis van den Brink. Op 21 maart 1864 wordt H. van der Weerd als tweede ouderling gekozen; kerkmeester T. van den Brink als tweede diaken. Op 16 november wordt diaken Wolfswinkel vervangen door Cornelis Versteeg. Tenslotte: 21 december 1866 wordt Gerrit Hol tot ouderling gekozen.

Inmiddels heeft ds. Cramer een poging gedaan - met zijn gemeente? - te worden aanvaard door de ‘hoofdstroom’ der Kruisgemeenten. In de notulen van de Algemene vergadering van 4 oktober 1865 lezen we:

‘De Heer H. Cramer komt in de Vergadering met het verzoek als leeraar te worden opgenomen in de schoot der Kerk. De Vergadering vindt geene vrijmoedigheid aan zijn verzoek te voldoen’.²⁰

20 NAVGK (1865) 440.

3. Aansluiting bij het kerkverband van de Afgescheidenen

Twee jaren later zoekt ds. Cramer met zijn kerkeraad aansluiting bij de Afgescheidenen. Aangezien de datum die daarbij in de literatuur wordt genoemd afwijkt van die welke uit notulen met name uit die van de classis Arnhem, kan worden afgelezen, zullen we de gebeurtenissen kroniekmatig beschrijven.²¹

Notulen classis Arnhem inzake Lunteren 15 okt.1867, art. 6. In de vergadering is aanwezig ds. H. Cramer, predikant van de gemeente onder 't kruis te Lunteren alsmede Gijsbert Hol, ouderling en Teunis van den Brink, diaken. Zij wensen ‘in onze kerk’ te worden opgenomen.
Idem, art. 16. Ds. Cramer zegt vijf jaren te Meppel in het ambt van predikant te hebben gestaan. Hij is nu te Lunteren in dezelfde bediening. De vergadering besluit althans in enig onderzoek naar de bekwaamheden van ds. Cramer te treden. Hij houdt een korte preek over Handelingen 16 vers 30-34. Daarna voeren enige leden een gesprek met Cramer over een aantal ‘dogmatische punten’. De vergadering is voldaan. De predikant ondertekent de ‘eed tegen de simonie’ en de Drie formulieren van enigheid; de ouderling en de diaken het desbetreffende formulier.

Intermezzo: op grond van het bovenstaande mogen we zeggen dat ‘Lunteren’ op 15 oktober 1867 werd opgenomen in het verband der Christelijke Afgescheiden gemeenten. Dit wordt bevestigd door een - ongedateerde - aantekening in de notulen van de kerkeraad.

‘Op de 15e October 1867 zijn Leeraar en gemeente tot eene vereeniging met de Christelijke Afgescheiden Kerk in Nederland gekomen. Genoemde vereeniging is op de Classis Arnhem getroffen.’

Vervolgen we onze lezing van de notulen classis Arnhem.

21 Honderd vijftig jaar 106 heeft: 3 nov. 1867.

[p. 160]

31 maart 1868 (de eerste vergadering na 15 okt. 1867²²): Lunteren niet vertegenwoordigd.
30 sept. 1868, art. 7. Lunteren is niet vertegenwoordigd ‘omrede de Vereeniging niet doorging, zonder daarvan de oorzaken op te geven’. Er zal een commissie naar Lunteren gaan.
17 maart 1869, art. 2. Lunteren ten derden male niet vertegenwoordigd.
Idem, art.8. Eén der aanwezigen heeft een lid van ‘Lunteren’ gesproken. Deze heeft verklaard dat het nooit de bedoeling is geweest van de Kruisgemeente aldaar, met ‘onze kerk’ te verenigen. Ds. Cramer heeft daarentegen verklaard ‘dat zulks wel de primitieve bedoeling is geweest, maar dat de leden onzer Kerk te Lunteren zich niet vereenigd gevoelende, de onderlinge eenheid niet in de hand hebben gewerkt.'
15 sept. 1869, art.4. Aanwezig uit Lunteren Gijsbert Hol (zonder lastbrief). Hol verklaart dat er over de aansluiting veel verschil in de gemeente is. Ingekomen is een briefje van G.J. Koops ‘en verdere broeders en zusters’. Laatstgenoemde groep wenst de vereniging te zien bevestigd.
De commissie die naar Lunteren zal gaan bestaat uit: ds. A.G. de Waal te Velp en de voormalige kruisdominee H.M. van der Vegt te Arnhem.
23 febr. 1870, art.8. Ouderling Aart Lagerweij uit Lunteren is aanwezig. Het rapport van de commissie luidt positief. De aansluiting van ‘Lunteren’ bij het kerkverband wordt door deze twee feiten bevestigd.

Uit de notulen van de kerkeraad te Lunteren blijkt dat de classicale commissie 25 november 1869 genoemde plaats heeft bezocht. Na enige discussie lezen we als slotsom: ‘... toch was er bij allen’ - namelijk tijdens de vergadering van commissie en gemeente - ‘begeerte te vereenigen’.

Zo is dan na horten en stoten de gemeente Lunteren definitief in het kerkverband opgenomen.

22 De classis Arnhem vergadert in deze tijd tweemaal per jaar.

4. Ds. H. Cramer, W. Schaap; eerste leden

Als laatstgenoemde vergadering wordt gehouden, is ds. H. Cramer reeds geruime tijd daarvóór vertrokken naar Beekbergen. Hij preekte 22 maart 1868 afscheid.²³ Hij wordt opgevolgd door Willem Schaap, geboren in 1807 te Katwijk, van 1853 tot 1870 lerend ouderling te Zeist. In dezelfde hoedanigheid wordt hij 6 december 1870 te Lunteren bevestigd. Reeds op 22 juli 1871 overlijdt hij aldaar.²⁴ Begin 1870 waren ouderling: Rijk Evers en Aart Lagerweij; diaken: Teunis van den Brink en Jan Evers. Terzijde merken we op dat het eerste kerkgebouwtje aan de Dorpsstraat dienst heeft gedaan tot 28 juli 1905, op welke datum een nieuw bedehuis in gebruik werd genomen aan de (huidige) Oranjestraat, dezelfde plaats als waar thans de gemeente vergadert.

23 Na Lunteren diende hij de gemeenten: Beekbergen 1868; Colijnsplaat 1869; Kamperland 1870; Puttershoek 1879; Oud-Beijerland 1880; Nieuw-Helvoet (Ned. Geref. Kerk) 1889; Waarder 1891. Emeritus 1900.

24 Men zie voor hem VIERDE DEEL register. Volgens de overlijdensacte (GA Ede, Overlijden Ede 1871, no. acte 127) werd Willem Schaap in 1807 te Katwijk geboren als zoon van Amerik Schaap en Willemtje Plokker. Bij zijn overlijden is hij weduwnaar van Neeltje Wijier (ook: Wieler, Wieller). Ozinga, a.w. 14 heeft abusievelijk als datum van overlijden 28 februari 1871.

[p. 161]

Tenslotte geven we een lijst van eerste leden, zoals we deze vinden in het register 1862-...²⁵

	geb.j.	geb.pl.
‘Aangesloten 5 augustus 1862’: Teunis van den Brink en zijn	1827	Renswoude	Landbouwer
vrouw: Gerritje van Butselaar met 7 kinderen
Bartje Esmeijer
Arris Hardeman en zijn vrouw:	1818	Ede	veearts
Antje van de Broek met 1 kind	1816	Barneveld
Gijsbert Harskamp en zijn vrouw:	1823	Barneveld	arbeider
Grietje Schoonderbeek	1815	Ede
Jan van der Kieft en zijn vrouw:	1822	Lunteren	arbeider
Jantje Fluit met 2 kinderen	1823	Ede
Gerrit Jan Koops en zijn vrouw:	1825	Ede	grofsmid
Derkje van Ekeris met 6 kinderen	1816	Woudenberg
Jan van Steenbergen
Hendrik van Voorst en zijn vrouw:
G. van Zoest met 1 kind
Harmen van de Weerd en zijn vrouw:	1815	Ede	spoorwegarbeider
Gerritje van Zoest met 2 kinderen	1823	Ede
Egbert Wolfswinkel en zijn vrouw:
Margaretha Hazeleger met 2 kinderen
‘Aangesloten’ in 1864 of kort daarna: Aaltje Bos
Herman Cramer en zijn vrouw:	1831	Ootmarsum	predikant
Maria Kirchhoff met 2 kinderen	1825	‘Koningrijk Hannover’
Jan van Dijk en zijn vrouw:	1817	Otterlo	smid
Metje van Steeg met 1 kind	1821	Kootwijk
Jan Evers en zijn vrouw:	1840	Ede	landbouwer
Gerritje van Zoest met drie kinderen	1834	Renkum
Rijk Evers	1834	Lunteren	landbouwer
Gijsbert Hol en zijn vrouw:	1829	Barneveld	landbouwer
Gerritje Versteeg	1820	Ede
Willem Hol en zijn vrouw: C. Tersteeg
Aart Lagerweij en zijn vrouw:	1820	Renswoude	landbouwer
Evertje van Zoest	1827	Renkum
Johannes van de Top en zijn vrouw:
Trijntje Mattijn(?) met 2 kinderen
Cornelis Versteeg

25 Een deel van de namen van deze lijst hebben we uiteraard reeds genoemd. We hebben de vermeldingen in het ledenregister aangevuld met enige gegevens uit de bevolkingsboekhouding van de gemeente Ede; deze zijn onvolledig tengevolge van brand in het jaar 1942.