De Afscheiding van 1834. Deel 8. Provincie Noord-Brabant

[p. 218]

Hoofdstuk 18
Werkendam

Inleiding

De burgerlijke gemeente Werkendam grensde in de negentiende eeuw zowel ten noorden als ten westen aan Zuid-Holland en was daarvan gescheiden door respectievelijk de Merwede en het Gat-van-Kielen.

Zij bestond ‘bijna geheel uit eilanden en platen, in de Biesbosch gelegen - en slechts uit een klein gedeelte vastland, zijnde de westelijke uithoek van het Land-van-Altena, en bevattende het dorp Werkendam, met het buurtje Zevenhuizen, benevens eenige verstrooid liggende huizen’.

De bewoners vonden voornamelijk hun bestaan in ‘hakkerij in de grienden, leverantie van rijs, aanneming van publieke werken, scheepvaart en prikvisserij’. Het dorp Werkendam bestond grotendeels uit een dubbele rij aaneengebouwde huizen, waaronder vele ‘fraaije woningen’, van welke enige aan de rivierdijk van de Vervoorne-polder waren opgetrokken. Er stonden rond 1849 in de gehele gemeente circa 260 huizen, bewoond door 300 huisgezinnen en 1544 inwoners¹; van dezen waren 215 Afgescheidenen, de overigen Nederlands Hervormd.²

Allereerst dient te worden vastgesteld dat de Afgescheiden gemeente te Werkendam³ in 1836 werd geïnstitueerd, en wel vóór 8 oktober; immers een request van de gemeente - hoofdstuk 3 - wordt op laatstgenoemde datum verzonden. De in de literatuur vermelde dag van instituering 27 maart 1837 is onjuist⁴; zij is gebaseerd op de eerste ondertekening van de ‘Acte van Verbintenis’ voor

1 Van der Aa XII (1849) 268-272.

2 De Kok, Nederland op de breuklijn 446. Volgens een telling van 31 dec. 1846: 1624 inwoners - 1448 Hervormden en 160 Afgescheidenen (Register burgemeester etc. Werkendam 1847, StrA Heusden). Van der Aa geeft νoor 1849 op: ‘De inwoners, die op 16 na allen Hervormd zijn...’; dit is dus onjuist.
We houden het op: 1846 - 160 Afgescheidenen; 1849 -215 Afgescheidenen. Het is echter niet zeker dat dezen allen waren aangesloten bij de gemeente die we in dit hoofdstuk zullen beschrijven.

3 Literatuur: J.H. Jonker, ‘Honderd-jarig bestaan van de Gereformeerde Kerk te Werkendam’, Gereformeerde Kerkbode voor Noord-Brabant en Limburg, 9 april 1938; M.C.P. Cok e.a., Gereformeerde Kerk Werkendam 1837-1987, Werkendam 1987.

4 De Jaar- en Handboekjes vermelden abusievelijk 1837.

[p. 219]

ambtsdragers.⁵ Hierbij komt dat de eerste ouderling, Andries Potters (De Werken), reeds 22 februari 1837 als zodanig optreedt.⁶

Dan, we willen benadrukken dat de gemeente steeds zelfstandig is geweest. J.H. Jonker zegt in zijn herdenkingsrede 1937: ‘Wanneer de gemeente eigenlijk vrij geworden is en zelfstandig naar buiten getreden, is tot heden onbekend’.⁷ De spreker meende zich te kunnen baseren op de inhoud van de brief door de kerkeraad van Sleeuwijk, alsmede door die van Werkendam 8 december 1845 geschreven aan ds. Gezelle-Meerburg, aangaande het breken van beide gemeenten met ‘Noord-Brabant’ en het zich voegen bij ‘Zuid-Holland’.⁸ Hierin wordt gesproken van DE gemeente.

Maar dit is geen wezenlijk argument aangezien bedoeld is, dat de kerkeraad zowel van de éne als van de andere gemeente, deze zaak in eigen groepering heeft behandeld. We stellen vast dat beide gemeenten vanaf het begin van hun bestaan een eigen kerkeraad hebben gehad, steeds naar buiten zelfstandig zijn opgetreden⁹ en in de classicale vergaderingen met een afzonderlijke afvaardiging verschenen.¹⁰ De omstandigheid die gemakkelijk aanleiding kan hebben gegeven tot het ontstaan van bovengenoemd misverstand, is de volgende.¹¹ Vóór de Afscheiding (en ook daarna) behoorden de Hervormden van de burgerlijke gemeenten De Werken en Sleeuwijk alsmede van Werkendam tot twee kerkelijke gemeenten, namelijk tot die van Sleeuwijk en van Werkendam. Deze situatie is na 1834 bestendigd in deze zin, dat de Afgescheidenen van het dorp Sleeuwijk de gemeente te Sleeuwijk vormden en die van De Werken en Werkendam voor een deel waren aangesloten bij die te Werkendam,¹² voor een deel bij Nieuwendijk-De Kil.¹³ Echter, de landsoverheid eiste dat de Afgescheidenen in requesten en met name in hun aanvragen inzake erkenning zich hielden aan een ondertekening door personen uit één burgerlijke gemeente. ‘De Werken en Sleeuwijk’ en ‘Werkendam’ zonden in 1836 afzonderlijk een verzoekschrift aan de Koning waarin vrijheid van godsdienstoefening werd gevraagd; het werd van de hand gewezen.¹⁴

In 1839 vroegen de Afgescheidenen van De Werken en Sleeuwijk bij request te worden erkend - het verzoek werd in 1840 gehonoreerd, waarna een kerkgebouw

5 Stuk bewaard in archief Gereformeerde kerk te Werkendam.

6 Vergelijk hoofdstuk 4, inleiding.

7 Jonker, a.a.; deze gedachte van Jonker werd overgenomen in Cok e.a., Gereformeerde Kerk Werkendam 6.

8 ‘Inleiding’, par. 5.

9 Vanaf 1836; men zie hoofdstuk 3.

10 De reeds genoemde ‘Acte van verbintenis’ (1837) spreekt duidelijk van ‘de gemeente Jesu Christo te Werkendam’.
Men zie voor de ‘eigen’ kerkeraad van Sleeuwijk hoofdstuk 17 (Sleeuwijk), par. 4, art. 2.

11 Vergelijk voor deze zaak ook de inleiding van hoofdstuk 17.

12 Herv. Ered. (inv. no. 1860, onder ‘Noord-Brabant’) sprak aanvankelijk van de gemeente ‘te De Werken en Sleeuwijk’ (1840) en ‘te Werkendam en De Werken’.

13 Hoofdstuk 14, par. 6.

14 Hoofdstuk 3.

[p. 220]

werd gesticht in het dorp Sleeuwijk.¹⁵ De Afgescheidenen van Werkendam samen met een deel van die van De Werken richtten - zoals we nader zullen zien - een ‘kerkgebouw’ in, eveneens op het grondgebied van de burgerlijke gemeente De Werken en Sleeuwijk, op 50 à 60 meter van de grensscheiding met Werkendam. Deze groepering genoot de ‘vrijheid’ onder de dekmantel dat de gemeente te De Werken en Sleeuwijk was erkend. Nadat in 1848 ds. S.O. Los de eerste predikant van de Afgescheidenen te Werkendam is geworden, en het kerkelijk leven zich ongetwijfeld in meer-geordende banen gaat bewegen, wordt de kerkeraad er blijkbaar bij bepaald dat de gemeente niet is erkend. De tijd van vervolging is weliswaar voorbij, maar de gemeente bezit geen rechtspersoonlijkheid en kan daardoor bijvoorbeeld geen onroerend goed op haar naam doen overschrijven. In 1853 wordt ‘toelating in de burgerlijke maatschappij’ gevraagd en verkregen - waarover hierna.

We vatten samen: de gemeenten te Werkendam en te Sleeuwijk hebben vanaf 1836 zelfstandig bestaan, maar de erkenning door de overheid werd aan Sleeuwijk in 1840 gegeven en aan Werkendam in 1853.

Het aantal zielen dat de gemeente omvat gedurende de eerste jaren, staat niet geheel vast. Eind 1836 tekenen 40 personen het request aan de Koning, mede voor 43 kinderen. Dit toont aan dat er dan op het grondgebied van Werkendam circa 90 Afgescheidenen wonen. Zoals we reeds zagen, eind 1846 waren er 160, tegen 215 in 1849.¹⁶ In De Werken telde men in 1849 circa 300 Afgescheidenen. Dit betekent voor 1849 een totaal van 515. Op grond van de statistiek - bijlage II - weten we dat de gemeente te (De Werken en) Werkendam in de jaren rond 1856 ongeveer 329 zielen telde.

We weten echter dat circa 200 personen uit De Werken lid waren van de gemeente De Kille of van die welke te Nieuwendijk haar kerkgebouw bezat.¹⁷ Toch, zoals reeds bij herhaling betoogd, er zijn voor de jaren 1836-1856 vele onzekerheden. Niet onmogelijk is dat enige te Werkendam wonende Afgescheidenen niet behoorden bij de onderhavige gemeente, maar lid waren van een Kruisgezind gezelschap.¹⁸

Wat het archief van de gemeente betreft: behalve enige losse stukken (‘Acte van verbintenis’ etc.) bevat het geen bescheiden van vóór 1869 - de notulen van de kerkeraad beginnen met 30 maart 1875 en zijn gedurende de eerste jaren uiterst

15 Merendeels voor de Afgescheidenen wonende in het dorp Sleeuwijk; hoofdstuk 17, par. 3.

16 Vgl. noot 2.

17 Hoofdstuk 14, par. 6. Van der Aa XII (1849) 267 vermeldt dat er in De Werken ongeveer 300 Afgescheidenen zijn (1849). Na 1842 ‘heeft een gedeelte, ten getale van 228, zich, de facto, afgescheiden en vereenigd met de erkende gezindte te Almkerk-en-Emmichoven, en een ander gedeelte, ten getale van 77, heeft zich op gelijke wijze verbonden met de Christelijke Afgescheidenen van Werkendam...’.

18 We baseren deze hypothese op NCD 6 aug. 1856, art. 11, waar we lezen dat de kerkeraad te Werkendam rapporteert dat de onder censuur staande Adriana Baggerman ‘zich heeft aangesloten bij de zich noemende Gereformeerden onder het kruis’.

[p. 221]

summier; het oudste of oudst-bewaarde ledenregister is vermoedelijk in dezelfde tijd aangelegd.

Tenslotte, Werkendam heeft evenals Sleeuwijk enige jaren behoord tot het Zuid-Hollandse kerkverband. Van 2 juni 1846 tot 5 september 1849 bij de classis Dordrecht-Gorinchem, van 31 oktober 1849 tot 1 december 1858 bij de classis Dordrecht.¹⁹ Na enige strubbeling aangaande een grensregeling - Werkendam telde leden die op het grondgebied van Zuid-Holland woonden - komt op 27 juli 1859 de ‘formeele aansluiting’ van Werkendam met de classis Almkerk tot stand.²⁰ Aan hetgeen over dit onderwerp is gezegd, mede in betrekking tot Sleeuwijk, in de ‘Inleiding’ en in hoofdstuk 17, behoeft niets te worden toegevoegd.

19 NCD 1 dec. 1858, art. 3.

20 NCA 29 juli 1859, art. 4-5.

1. Voorgeschiedenis; archief Hervormde gemeente; eerste Afgescheidenen

De voorgeschiedenis van de Afscheiding is voor wat Werkendam betreft een hoofdstuk apart; zij valt buiten het bestek van dit boek.²¹ We willen hier slechts een enkel ding aanstippen en niet verder graven dan tot het jaar 1746. We stuiten dan op het predikantschap van Johannes Groenewegen (1709-1764) die te Werkendam stond van 1739 tot aan zijn overlijden.²² Onder hem en zijn broer de ‘leek’ Jacob Groenewegen,²³ voltrokken zich in 1751 en 1752 ‘geestelijke beroerten’ die grote gelijkenis vertonen met die van de ‘Nijkerkse beweging’ van die jaren.²⁴

Laatstgenoemde heeft de gebeurtenissen te Werkendam beschreven in zijn Een opregt Verhaal van het werk der overtuiging en bekeering van zondaren, voorgevallen in de gemeente van Werkendam in den jare 1751 en 1752.²⁵ Op 3 september 1751 en de daarna volgende maanden deden zich te beginnen bij kinderen van twaalf tot

21 Schrijver dezes spreekt de wens uit dat aan dit onderwerp een afzonderlijke studie zal worden gewijd.

22 Men zie voor hem ΒWPGN III, 359-360. De betekenis van Johannes Groenewegen en zijn broer Jacob moet niet worden onderschat. Samen gaven zij uit De Lofzangen Israëls, waaronder de Heere woont, Gorinchem 1757; de bundel werd vele malen herdrukt; zo verscheen in 1917 te Rotterdam een dertiende druk.

23 Jacob Groenewegen werd in 1710 te Zoetermeer geboren; het jaar van zijn overlijden werd niet gevonden. Men zie voor hem BWPGN III, 356-359. Hoewel geen predikant - wellicht is hij aanvankelijk molenbouwer geweest - staat een groot aantal theologische geschriften op zijn naam.
Het initiatief tot het uitgeven van De Lofzangen Israëls kwam van hem. Vermeld wordt, dat Jacob G. blijkens de acta van de classis Leiden en die van de synoden van Zuid-Holland, aan deze kerkelijke vergaderingen, veel te doen heeft gegeven, ‘wegens zijne liefhebberij voor 't uitgeven van Theologische werkjes’. Hij zou vanwege zijn activiteiten tweemaal zijn gecensureerd.
Een nader onderzoek zou kunnen aantonen, wat de gronden daarvoor zijn geweest.

24 VIERDE DEEL 100-102.

25 Gorinchem 1752; herdruk Dordrecht 1767. Heruitgave H.J. van Dijk, Giessenburg 1980.

[p. 222]

zestien jaren wonderlijke verschijnselen voor: na hevige strijd kwamen velen tot de overtuiging dat zij het kindschap Gods deelachtig waren. Jacob G. schrijft:

‘Het is aan de Wereld bekent, dat God voor 6 Jaar, onse Gemeynte bezogt, met zulk eene genadige bedeelinge zynes Geestes.²⁶ Hoe trouwloos veele van die ontwaakten, den Heere weer verlaten hebben, God is nogtans zoo langmoedig en genadig, om nog eens ons te bezoeken met zyn Geest, tot overtuyging van veele. De wyse hoe het nu begonnen is, kan yder doen zien, dat het Gods Werk is, terwyl er geen byzonder middel toe heeft gedient, als het eyge middel dat zy al haar leve gehoort hadden, en te voren nooyt invloeden op de meeste hun harten gehad hadden’.²⁷

Verschijnselen als die van 1751-1752 moeten een toebereide aarde hebben gevonden in de ziel van de Werkendamse bevolking - die circa 1750 nagenoeg geheel protestants was en ongeveer duizend zielen zal hebben omvat. Maar zij hebben een lange nawerking gehad, een stempel gezet op het godsdienstige leven dat wellicht reikt tot op vandaag.

De conventikels hebben te Werkendam gebloeid, de ‘oude schrijvers’ werden gelezen, De Lofzangen Israëls werden niet vergeten. Eén van de zonen van deze plaats, de voorman van de Afgescheidenen te Giessendam Dirk Verheij (1788-1860) en zijn geschriften vormen daarvan een duidelijk bewijs.²⁸

We mogen concluderen dat Werkendam aan het einde van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw alleszins godsdienstig was en dat de mystiek, in dit geval de ‘bevindelijke vroomheid’ van de Nadere Reformatie er een grote plaats innam.²⁹

De notulen van de Hervormde kerkeraad³⁰ laten in geen enkel opzicht een lijn zien die zou lopen van de gebeurtenissen rond 1751-1752 naar de Afscheiding. Anders

26 Dit werd geschreven in 1752. Ook in 1746 was er te Werkendam een opwekking geweest, zoals moge blijken uit een ander geschrift van Jacob G. Antwoord aan Prof. J. van den Honert... waarin is gevoegt een Verhaal van het werk der Overtuiging en Bekeering van den jare 1746 te Werkendam voorgevallen, Gorinchem 1751.

27 Een opregt Verhaal 1.

28 Men zie voor hem TWEEDE DEEL 311-314; H.K. Bouwkamp e.a., 'k Zal gedenken, Fragmenten uit de geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Giessendam..., Giessendam 1985, 24-29.

29 Jacob Groenewegen heeft blijkbaar ook na de jaren van de opwekking en na het overlijden van zijn broer, de predikant (in 1764), grote invloed gehad op de jeugdige leden van de gemeente. Zo lezen we in de notulen van de kerkeraad van 28 jan. 1767, art. 1-3, dat hij
‘die tijdens het predikantschap van zijn broer behulpzaam was in het onderwijs der jeugd...’ aan de kerkeraad bekend maakt dat hij ‘op verzoek van sommigen uit de leergierige jeugd om van hem praeparatoir en vooraf in die waarheid onderwezen te worden, die zij Sondags avonds bij den Predikant zullen hebben te verhandelen, zig tot dat einde ten zijnen huise zal verleedigen, donderdags en vrijdags avonds om 6 à 7 uuren’.
De kerkeraad bij monde van de opvolger van Joh. Groenewegen, dr. J.J. le Sage ten Broek - die blijkbaar niet was gediend van het optreden van de onbevoegde catechiseermeester - verbiedt hem de voorgenomen werkzaamheden en herinnert hem er aan dat zijn vergunning tot het geven van catechetisch onderricht is ‘vernietigd’.

30 We putten verder in deze paragraaf uit archief Hervormde gemeente Werkendam ‘Notulen kerkeraad 1801-1887’. Deze notulen bevatten veelal geen artikelen. Terzijde merken we op dat we in de not. kerker, zien dat bij de verkiezing van ouderlingen en diakenen in bijvoorbeeld 1834 en 1835 zorgvuldig rekening wordt gehouden met de groep leden die te Werkendam èn die in De Werken woont (Not. 31 dec. 1834, 31 dec. 1835).

[p. 223]

dan in Almkerk, Veen en Sleeuwijk voegt zich geen lid van de kerkeraad bij degenen die na 1834 met de Hervormde kerk breken.

Wellicht heeft de rechtzinnigheid van ds. Johan Herman Bösken - deze stond te Werkendam en De Werken van 5 januari 1834 tot 28 juni 1840 - enigen van afscheiding weerhouden.³¹ In de notulen van 15 januari 1835 lezen we voor het eerst over de gebeurtenissen die aan de Afscheiding voorafgingen. En wel het volgende.

Door den boekhouder der diakonie werd rekening gedaan van ontvangst en uitgaaf gedurende het jaar 1834...
De ontvangst was ƒ 2204,01; de uitgaaf ƒ 1618,15; batig slot ƒ 585,86. Met gevoelens van dankbaarheid en vreugde werd deze rekening aangehoord. Heerschte er toch in het afgeloopene jaar in onderscheidene gemeenten der Nederlandsche Hervormde Kerk de treurigste tweespalt, veroorzaakt door dezulken die wantrouwen poogden te verwekken tegen de regtzinnigheid der leeraren³²; was het inzonderheid het land van Altena waar de ergerlijkste en bedroevendste toneelen plaats hadden; en hadden dezelve ook op deze gemeenteleden verderfelijksten invloed uitgeoefend ter verbreking van den band der liefde en des vredes bij velen - hoogst aangenaam was het dan daarentegen op te merken, hoe van den anderen kant ook velen zich beijverd hadden om op de edelste wijze liefde te beoefenen, daar de collecten steeds zeer aanzienlijk waren, en in 't geheel in het jaar 1834, alleen in de diakonie zakje s ƒ 590 meer hebben opgeleverd dan in het hoogste der 10 laatst verlopene jaren’.

Een jaar later worden de eerste afscheidingen geregistreerd, maar er worden geen namen genoemd.³³ Ook in ‘Ledemaaten van Werkendam en De Werken, aangelegd in 1805’ wordt bij geen der leden van afscheiding gerept. Voor de namen en het aantal (83 zielen) van de Afgescheidenen van het eerste uur te Werkendam - voor die in De Werken zie men hoofdstuk 17 - hebben we in het request van eind 1836 een goede basis. In de notulen van 5 januari 1836 vinden we het onderstaande.

‘Zijn door den predikant ter tafel gebragt eenige door hem ontvangene adressen welke bij verschil van eenige uitdrukkingen en bijzonderheden hoofdzakelijk bevatten de verklaring dat de onderteekenaars zich afscheiden van het tegenwoordig Hervormd Kerkbestuur en genootschap, tevens verzoekende dat hunne namen uit het doop- en ledematen-boek dezer gemeente mogen worden uitgeschrapt.

31 Deze mening vinden we bij Cok e.a., a.w. 13.

32 Ds. Bösken, de notulist, mag dan zelf rechtzinnig zijn geweest, voor de onrechtzinnigheid van een aantal van zijn collega's heeft hij blijkbaar geen oog gehad; vergelijk ‘Adres ingediend aan Zijne Majesteit den Koning... door de synode der Christelijke Gereformeerde Kerk... 1836’, Handelingen en Verslagen 1070-1120.

33 Not. kerker. 5 jan., 1 maart, 12 april 1836. De diverse acten van afscheiding (‘adressen’) zijn, zoals we nader zullen zien, ‘in de kist waarin de papieren van den kerkeraad bewaard worden’ gelegd, maar zijn blijkbaar zoek geraakt.

[p. 224]

De Kerkenraad... opmerkende hoe de eisch om te worden uitgeschrapt uit het doopboek³⁴ met bijgevoegde verklaring om een Christen te willen blijven, ja dit nog naauwgezetter dan voorheen te willen zijn, een eisch is der diepste onkunde in de leer des Christendoms in het algemeen en in die onzer hervormde belijdenis in het bijzonder, zoo als zij onder anderen is uitgedrukt in het laatste gedeelte van art. 34 der Nederlandsche geloofsbelijdenis.³⁵
... Eindelijk lettende op de gronden, welke zij, die als lidmaten verklaren zich af te scheiden, voor deze hunne afscheiding aanvoeren, en ziende hoe deze behelzen eensdeels ingewikkelde of met ronde woorden geuitte beschuldigingen van afwijking van de ware leer door den kerkenraad waarvoor geen enkel bewijs wordt bijgebragt; andersdeels verklaringen van vast te willen houden aan artikelen en formulieren welke ook de Kerkenraad tot dus verre bleef erkennen; alsook hoe art. 28 en 29 waarop zij verklaren zich af te scheiden, juist deze hunne afscheiding ten sterkste veroordeelt, zoo lang zij namelijk geene bewijzen hebben bijgebragt dat de Kerkenraad de kenteekenen der ware Kerke mist.
En alzoo in aanmerking nemende de velerlei onwaarheden, ongerijmdheden en tegenstrijdigheden welke in genoemde adressen gevonden worden, voortvloeijende uit diepe onkunde en blinden ijver voor zekere regtzinnigheid die de grootste onregtzinnigheid is, welke in deze dagen hier, even als in vele andere oorden van ons vaderland door onderscheidene woelgeesten wordt aangeblazen.
Zoo is het dat de Kerkenraad... heeft besloten
...³⁶
3.^o om dien ten gevolge genoemde adressen neder te leggen in de kist waarin de papieren van den Kerkenraad bewaard worden.
...’.³⁶

34 Opgemerkt dient dat deze eis, of dit verzoek, door vele Afgescheidenen gedaan, minder gelukkig was geformuleerd. In geen geval wilde betrokkene te kennen geven, dat men zijn doop wilde te niet doen. In substantie vroeg men, dat in doop- of lidmatenboek een aantekening zou worden gemaakt dat het lid met de Hervormde kerk had gebroken.

35 In het slot van dit artikel (“Van de heilige doop”) wordt gezegd dat volwassenen en kinderen het sacrament van de doop behoren te ontvangen.

36 Onder ten eerste, ten tweede en ten vierde wordt vermeld, dat aan het verzoek van de adressanten niet kan worden voldaan, dat de kerkeraad zich nader zal beraden hoe met hun te handelen en dat van de inhoud der adressen zal worden kennis gegeven aan de kerkvoogden.

36 Onder ten eerste, ten tweede en ten vierde wordt vermeld, dat aan het verzoek van de adressanten niet kan worden voldaan, dat de kerkeraad zich nader zal beraden hoe met hun te handelen en dat van de inhoud der adressen zal worden kennis gegeven aan de kerkvoogden.

2. Proces

In hoofdstuk 17 zagen we, dat enige malen personen uit Werkendam werden gesignaleerd in samenkomsten binnen de gemeente De Werken en Sleeuwijk, waarbij proces-verbaal werd opgemaakt met als gevolg een veroordeling door de rechtbank van eerste aanleg te 's-Hertogenbosch.

Op het grondgebied van Werkendam is slechts éénmaal een godsdienstoefening gehouden die leidde tot een beboeting door genoemd rechterlijk college. Op zondag 27 mei 1838, 's middags, werd een samenkomst gehouden ten huize van Joost Biesheuvel (67), arbeider, geboren in De Werken, wonende te Werkendam. Hierbij trad Maarten van Driel (49), korvenmaker, geboren en wonende te Werkendam als ‘leeraar of voorlezer’ op.

Er waren 36 personen aanwezig. De marechaussees van de brigade Woudrichem die dit constateerden, achtten het niet nodig voor het nageslacht de namen van de

[p. 225]

aanwezigen op te schrijven. Aan hun bevel uiteen te gaan, werd voldaan. Biesheuvel en Van Driel werden bij vonnis van 22 juni 1838 elk beboet met ƒ 8,-; de kosten bedroegen ƒ 4,18.³⁷

37 Arch, rechtb. van eerste aanleg 's-Hertogenbosch; Vonnissen 1838; Processtukken 1838, no. 216.

3. Eerste en tweede kerkgebouw

Na omzwerving in huizen en boerderijen, verkrijgen de Afgescheidenen van Sleeuwijk, De Werken en Werkendam in 1840, naar we zagen, een pied à terre in de boerderij van Alettinus Branderhorst aan de Bakkerskil. Dit gebeurt nadat de gemeente te De Werken en Sleeuwijk is erkend. De Sleeuwijkers hadden in 1839 aan de landsregering toegezegd een kerk te zullen bouwen. Zij hebben blijkbaar eerst gepoogd dit te doen ‘op een gedeelte van het perceel land gelegen onder de Werken aan de zoogenaamde Schans nabij den grooten weg, kadastraal Sectie A, no. 585’,³⁸ maar dit plan is niet verwezenlijkt.³⁹ Het kerkgebouw verrees, naar we in hoofdstuk 17 zagen, achter het huis van Huibert van Arkel, thans Kerkeinde 3; het werd 19 juni 1842 in gebruik genomen.

De Afgescheidenen uit Werkendam en De Werken begeerden vanwege de afstand en een traditie van vóór 1835 voortzettende, een plaats van samenkomst dichter bij huis.

We lezen daarover - augustus 1842⁴⁰

‘Echter schijnen die Sectarissen uit het dorp De Werken afzonderlijke Godsdienst bijeenkomsten binnen hunne eigene plaats te houden, waarin ik in den loop der vorige week werd bevestigd door het berigt van zekeren Apolonius de Waal, dat hij stond in betrekking van ouderling waartoe hij door die Gemeente was verkozen, en haar bij de Godsdienstoefeningen... voorging,⁴¹ en wel in een afzonderlijk gebouw in de kom van het dorp De Werken’.

38 Deze plek kan thans als volgt worden aangeduid: aan de Schans(dijk) ongeveer waar de Schenkelkade uitkomt; het punt ligt één kilometer ten westen van Rijksweg A 27. In de tachtig-jarige oorlog lag op deze plaats een fort, evenals dit thans het geval is. Merkwaardig is dat in dit gebied (vroeger bestond ook het gehucht ‘De Schans’), van 1400 tot het begin van de negentiende eeuw, een kerkje heeft gestaan.

39 StrA Heusden, Brievenboek burgemeester De Werken en Sleeuwijk 1837-1840, brief 12 aug. 1842 gericht aan de gouverneur.

40 In het in de vorige noot vermelde stuk.

41 Het kan enigszins verwonderen dat we Apolonius Gerardus de Waal in 1842 aantreffen als ouderling van Werkendam. Hij tekent de “Acte van Verbintenis” 11 september 1842.
De Waal werd 13 sept. 1813 te Delft geboren. Vóór 1842 was hij op enige plaatsen onderwijzer en keerde in 1840 naar Delft terug, waar hij zich bij de Afgescheidenen aansloot (ZEVENDE DEEL 349). Aangezien hij wenste te worden opgeleid tot predikant, begaf hij zich naar Gezelle Meerburg te Almkerk. Aangenomen mag worden dat daardoor de aandacht van de Werkendamse kerkeraad op hem werd gevestigd. Lang heeft zijn verblijf te Almkerk-Werkendam niet geduurd. De Waal zette zijn studie te Arnhem voort en werd 29 okt. 1845 candidaat tot de heilige dienst. Hij was in onderscheidene plaatsen predikant van 1845 tot 1884 (emeritaat). Hij overleed te Enschede in 1889. Men zie voor hem De Haas I, 280-281.

[p. 226]

De burgemeester ziet in bedoelde handelingen niets onwettigs

‘maar vernemende dat de vereenigingen soms vrij talrijk waren op eene zolder der tweede⁴² verdieping der woning van A. Branderhorst,⁴³ en misschien niet zonder gevaar voor instorting des gebouws; -om die reden heb ik dan gemelde zoldering in oogenschouw genomen en tot mijne verwondering bevonden dat een aantal werklieden bezig was om dat boven locaal door het maken van banken, gestoelten en dergelijke eene geheel kerkelijke inrigting te geven, hetwelk ik vermeen in strijd te zijn met het Koninklijk besluit van 16 Augustus 1824 (Staatsblad No. 45)⁴⁴ en op grond daarvan heb ik de aldaar tegenwoordig zijnde eigenaar des Gebouws gewaarschuwd niet verder voort te gaan, en om vooraf voor deze Kerk-inrigting de goedkeuring des Konings te vragen’.

Ondanks de waarschuwing van de burgemeester wordt de inrichting van het gebouw voltooid en worden er kerkdiensten in gehouden. Maar de ‘kerkbestuurders’ hebben zich tevens met een request tot de Koning gewend, goedkeuring vragend voor genoemd gebruik.⁴⁵ Naar aanleiding van het verzoekschrift⁴⁶ verklaart de burgemeester, hiertoe uitgenodigd door de gouverneur, dat het gebouw staat op een plaats, welke aan geen derden enig overwegend nadeel zal kunnen veroorzaken of de algemene veiligheid in gevaar zal kunnen brengen.⁴⁷ Bij koninklijk besluit van 17 februari 1843, no. 99 wordt ‘autorisatie verleend tot uitoefening der openbare Eeredienst’.⁴⁸ Het gebouw dat nog bestaat zal als ‘Naboths Wijnberg’ de historie ingaan; thans staat het als schuur tussen de panden Sleeuwijksedijk 27 en 28.⁴⁹ Waarneming leert dat het ten hoogste 150 mensen heeft kunnen bevatten. Het heeft dienst gedaan tot 1859.

Voor we verder gaan: op 19 oktober 1842 schrijven burgemeester en assessoren van Werkendam desgevraagd een brief betreffende de plannen aangaande

42 Bedoeld is eerste, zoals ook blijkt uit een nog te noemen brief van de burgemeester van Werkendam.

43 Bedoeld is Arie Branderhorst (zoon van Alettinus B.), geboren 18 okt. 1812. Hij was gehuwd met Johanna van der Meijden. Gegevens ontleend aan Bevolking De Werken en Sleeuwijk 1842-1855.

44 Het tweede artikel van dit besluit luidde:
“Zonder daartoe alvorens Onze toestemming te hebben verkregen zal het niet geoorloofd zijn om nieuwe kerken of gebouwen tot de oefening van den openbaren eeredienst bestemd, te stichten of te bouwen noch om de reeds bestaande te herbouwen of aan dezelve eene veranderde inrigting te geven...”.
Begin 1839 merkte de toenmalige minister van justitie C.F. van Maanen op dat bij dit besluit “geene straffen zijn bedreigd” (Bos IV, 342).

45 Brievenboeken burgem. De Werken c.a. 28 sept., 31 okt., 14 nov. 1842.

46 Herv. Ered. 9 febr. 1843, no. 1. Het request is gedateerd december 1842 en geschreven door A.G. de Waal. Slechts de kerkeraad tekent; hij heeft als samenstelling: Andries Potters, A.G. de Waal, ouderlingen, Cornelis den Dekker, Adr. van Driel, diakenen. Medegedeeld wordt, dat de volgende kosten zijn gemaakt: huis en erve ƒ 2100; inrichting ƒ 500, tezamen ƒ 2600.

47 Brievenboeken als voren 12 jan. 1843.

48 Herv. Ered. als in noot 46.

49 Ten onrechte vermelden Cok e.a., a.w. 16, 22, dat het gebouw heeft dienst gedaan vanaf 1837. Het werd echter pas in 1842 in gebruik genomen.
Kadastraal stonden erf en opstal geregistreerd als: Sectie A, no. 666.

[p. 227]

‘Naboths Wijnberg’ aan de gouverneur.⁵⁰ We vinden hierin dat genoemde bestuurders ‘met allen ernst’ hebben overwogen

‘Naboths Wijnberg’
het eerste bedehuis, 1842-1859
Uit Cok e.a., Gereformeerde Kerk Werkendam

‘het hierbij teruggaand verzoek van de zich noemende Ouderlingen en Diakenen der Christelijke Afgescheidene Gemeente De Werken en Werkendam tot het inrigten eener geschikte plaats ter uitoefening hunner godsdienst op eene zoldering van het huis behoorende aan A. Branderhorst, staande in de Gemeente De Werken, en hebben de eer UHoogEdelGestrenge te betuigen, dat wij allen eerbied hebben voor eene ordentlijke vervulling der pligten van alle Godsdienstige gezindheden, daar waar dezelve bestaan of in verband met de voldoening aan de hun door het Hoofdbestuur opgelegde verpligtingen mogten worden uitgebreid,⁵¹ maar gevoelen tevens als één hunner eerste pligten te waken tegen alles wat aanleiding geven kan tot het bedreigen der stoffelijke belangen hunner ingezetenen.
Het is van dit standpunt dat wij noodzakelijk en nuttig geacht hebben, het genoemde locaal in persoon te inspecteeren, ten einde dit berigt na eigene overtuiging in te rigten, zoodat wij met verschuldigden ernstige bescheidenheid en met vertrouwen op

50 StrA Heusden, Brievenboek burgemeester en assessoren Werkendam 1842; 19 oktober.

51 Niet geheel duidelijk. In ieder geval: de Afgescheiden kerken kenden geen “Hoofdbestuur”.

[p. 228]

onze goede bedoelingen in het belang onzer Ingezetenen, vermeenen UHEdGestr. te mogen attenderen op het navolgende.
Het huis van Branderhorst is een der hoogste gebouwen in den kom der Gemeente De Werken op 50 ad 60 Ellen afstand der noordoostelijke grensafscheiding der Gemeente Werkendam, waarin op de eerste Verdieping de gevraagde inrigting tot eene Kerk voor de Christelijke afgescheidene geheel van hout reeds is zamengesteld, en de boven en benedenzolders door den Ouderdom zoo zeer zijn vermolmd, dat men eene tweede dekking met planken op den eersten zolder heeft moeten bekostigen. Wij vermeenen dus met alle redenen te moeten vreezen, dat eene schijnbare onbeduidende vonk der lampen welke slechts 40 ad 50 duimen⁵² onder de balken hangen eener verdieping van 3 ellen 10 duimen, of een stukje turfkool vallende uit den vuurpot der stoven der vrouwen, tusschen de opening der dubbele vloering brand in dit gebouw kan doen ontstaan, welke door eenen noordoosten wind voortgestuurd, het geheele geaglomeerde gedeelte⁵³ der Gemeente De Werken, en 2/3 van die van Werkendam met vernietiging zouden bedreigen.⁵⁴
Op grond van het aangevoerde, waarvan wij de gevolgen ons naauwelijks durven voorstellen, vinden wij ons ten duurste verpligt UHEdGestr. in Consideratie te geven, om in het verzoek van meergenoemde Ouderlingen en Diakenen, zooals het is liggende, te difficulteren,⁵⁵ aan hun overlatende om tot de uitoefening van hunne Godsdienst eene meer veilige en geschiktere inrichting, op eene steenen of aarden vloer besloten tusschen van steenen gebouwde muren en gedekt met pannen aan te bieden’.

Interieur van de kerk aan de Hoogstraat 1859-1912.
Uit Cok e.a., Gereformeerde Kerk Werkendam

52 Met duim is hier bedoeld 1 centimeter = een honderdste van een el (= meter).

53 het geagglomereerde gedeelte = de kom.

54 Geheel denkbeeldig was zulk een gebeurtenis niet. In de eerste helft der zeventiende eeuw hadden in Werkendam en De Werken drie hevige branden gewoed; Van der Aa XII, 271.

55 bezwaren kenbaar te maken - namelijk bij de minister van eredienst.

[p. 229]

Het keurige vertoog van het dagelijks bestuur van Werkendam heeft, zoals we zagen, er niet toe geleid dat het bedehuis finaal werd afgekeurd. Pas in 1859, tijdens het predikantschap van ds. S.O. Los, wordt de primitieve huisvesting verlaten. Er wordt dan een kerk gebouwd aan de Hoogstraat, op een stuk grond kadastraal bekend als Sectie A, nr. 97 en 98. Het gebouw is groter dan ‘Naboths Wijnberg’ - wat door de uitbreiding der gemeente wel nodig zal zijn geweest - het telt een kleine 250 plaatsen⁵⁶ en het doet dienst tot 1912. Dan wordt op dezelfde plek een ‘echte’ kerk gebouwd; deze wordt in 1945 door de Duitsers opgeblazen.⁵⁷

56 Van dit gebouw is slechts een interieur-foto bekend; de vloeroppervlakte bedroeg ongeveer 22 bij 7 meter.

57 Uitvoerig over de kerkgebouwen aan de Hoogstraat: Cok e.a., a.w. 19-22.

4. Request 1853

Zoals reeds in de inleiding van dit hoofdstuk aangeduid, bezat de gemeente te Werkendam en De Werken tot 1853 geen rechtspersoonlijkheid en was zij ook door de overheid niet erkend. Het Departement Hervormde Eredienst formuleerde de stand van zaken vóór en in 1853 als volgt ‘... hebbende deze beide plaatsen tot hiertoe behoord tot de gemeente te Sleeuwijk’.⁵⁸

De gemeente zendt 18 oktober 1853 het volgende adres aan de Koning.⁵⁹

‘Aan Zijne Majesteit den Koning

Sire!
Geven met verschuldigden eerbied te kennen de ondergeteekenden, allen inwoners der gemeenten Werkendam en de Werken Provintie Noord-Brabant.
Dat bij uwer Majesteits besluit van 29 Februarij 1840, No. 121 de toelating en erkenning is vergund eener Christelijke Afgescheidene gemeente binnen de Werken en Sleeuwijk, overeenkomstig de bepalingen van het Reglement daar bij geannexeerd.
Dat later bij Koninklijk Besluit van 25 Junij 1842, No. 75, vergunning is verleend tot het oprigten van een kerkgebouw te Sleeuwijk achter het huis van H. van Arkel en bij opgevolgd⁶⁰ besluit van Uwe Majesteit van 17 Februarij 1843, No. 99 is vergund het gebouw staande in de Werken genoteerd No. 50⁶¹ tot uitoefening der eeredienst te mogen gebruiken.
Dat in het laatstgemelde gebouw, de Christelijke Afgescheidene in de Werken Godsdienst hebben gehouden, en zulks verder wenschen te doen in vereeniging met de mede ondergeteekenden inwoners van Werkendam, alzoo de voortdurende vereeniging met die in het dorp Sleeuwijk velerlei bezwaren oplevert.⁶²
Redenen waarom de Supplianten Uwe Majesteit verzoeken, de toelating en de erkenning eener afzonderlijke Christelijke Afgescheidene gemeente van Werkendam

58 Herv. Ered. inv. no. 1860, Noord-Brabant, katern ‘Christelijke Afgescheidene gemeente te Werkendam en de Werken’.

59 Herv. Ered. 25 nov. 1853, no. 2.

60 Bedoeld zal zijn: later.

61 ‘Naboths Wijnberg’.

62 ‘Vereeniging’ te verstaan in betrekking tot de overheid.
De gemeente te Werkendam en De Werken bezat vrijheid van godsdienstoefening bij de ‘gratie’ van de erkenning van Sleeuwijk in 1840. In kerkrechtelijke zin waren, zoals we zagen, genoemde gemeenten vanaf het begin - 1836 - zelfstandig.

[p. 230]

en de Werken op grond van Uwer Majesteits besluit omtrent de Afgescheidene van den 17 October 1852.⁶³
Zij nemen de vrijheid hier bij te kennen te geven, dat zij met achter lating van bovengenoemd Reglement⁶⁴ tot hunne Reglementen en Kerkelijke Organisatie der gemeente opgeven de Formulieren van eenheid der Gereformeerde Kerk, zijnde de zeven-en-dertig artikelen des geloofs, de Heidelbergsche Catechismus en de vijf artikelen tegen de Remonstranten, terwijl de gemeente wordt bestuurd naar het Reglement van de erkende Christelijke Afgescheidene gemeente te Rhijnsburg⁶⁵ en de kerkorde van Dordrecht van den jare 1619, en verder onder het kerkelijk bestuur van Sietse Oenes Los, Predikant, Hendrik Meijer en Leendert Verheij ouderlingen, en Pieter Kramer en Adrianus van Driel Diakenen.
Waar toe zij wijders overleggen het Certificaat van het hoofd van het plaatselijk bestuur van de Werken waar uit blijkt dat het gebouw voor de uitoefening der eeredienst geschikt is en geen hinder aan anderen toebrengt.
Werkendam den 18 October 1853
Het welk doende
Uwer Majesteits getrouwe Onderdanen

Het request is ondertekend door 93 personen uit Werkendam en De Werken. Gelet op de reeds eerder genoemde aantallen, moeten we veronderstellen dat niet alle Afgescheidenen uit Werkendam en niet allen die wonende in De Werken tot de Werkendamse gemeente behoorden, hun handtekening hebben geplaatst. De ondertekening luidt als volgt.

S.O. Los, predikant

H. Meijer, ouderling

L. Verheij, ouderling

Adr. van Driel, diaken

P. Kramer, diaken

Adriana Baggerman

Antonie Baggerman

Bastiaan Baggerman

C. Baggerman

Jan Baggerman

M. Baggerman

T. Baggerman

T. Baggerman

Aart Kuijk Bakker

C.H. Bakker

A. Biesheuvel

Lambertus van Boekelen

Antje van der Boom^66

A. Bouwmans

A. van den Briel

A. Brienen

Α. den Dekker

Α. den Dekker

C. den Dekker

G. den Dekker

G.L. den Dekker

M. den Dekker

M. den Dekker

C. Doedijns

D. Doedijns

63 Bij koninklijk besluit van 17 okt. 1852, no. 43, Staatsblad no. 184, werd dat van 9 jan. 1841, no. 2, verzacht. De bepalingen onder c. en d. in het laatste geformuleerd (zelf voorzien in kosten eredienst en armverzorging, alsmede het geen aanspraak maken op bezittingen enz. van het Hervormd Kerkgenootschap) werden ingetrokken. Men zie Bos IV, 421, 496.

64 Het reglement was dat van Utrecht.

65 Een eenvoudig, uit 17 artikelen bestaand reglement (1841), met dezelfde strekking als de Dordtse kerkenorde. Men zie voor de tekst: ZEVENDE DEEL 605-606.

66 Antje Sieds van der Boom, echtgenote van ds. S.O. Los.

[p. 231]

Annetta Dolieslagers^67

A. van Driel

C. van Driel Hz.

H. van Driel

J.L. van Driel Cz.

M. van Driel

C. Evers

J. Geerlof

A. de Graaff

Anna de Graaff

Catrien de Graaff

H.H. de Graaff

Wouter de Graaff Jz.

Agien den Haan

C. den Haan

A.W. Hakkers

Frans Hakkers

Α. de Heer

C. van den Heuvel

... J. van den Heuvel

Leendert van den Heuvel

Anna Hovestadt

H. de Kloe

Elizabeth Kleinloog

K.A. Kooimans

C. Kornet

P. Kornet

D. Kramer

F. Kramer

Gerrit Kramer

W. Kuijk

J. Kuijk Verheij

A.K. van Loon

Freerik Los

J.D. Los

Geertruida Ottevanger

Johanna Sophia Pheiffer (ook: Fijfer)

M. Pieck

Β.H. Potters

J. Potters

Jenneke van der Pijl

B.J. Ritmeester

M. Ritmeester

N. Ritmeester

A. de Roon

C. Schaddelee

C.W. Schmidt

J. Schmidt

Hendrika Schouten

D. Slagmolen

J.M. Verheij

P. Verheij

Klaartje de Weerd

A. van der Wiel

J. van der Wiel

J. van der Wiel

J.S.N. van der Wiel

K.J. van der Wiel

N. van der Wiel

N. van der Wiel

Sijmen van der Wiel

M. de Wit

De families Den Dekker, Doedijns, De Graaff, Ottevanger en Schmidt zullen we in De Werken moeten zoeken; de families Baggerman, Den Haan, Hovestadt, Kuijk, Potters, Van der Pijl, Ritmeester en De Wit in Werkendam; Van Driel in beide plaatsen, terwijl we de naam Van der Wiel in 1836 nog niet vinden onder de Afgescheidenen. Sterker dan mocht worden verwacht, is het verschil met de (doopen) familienamen van 17 jaar eerder, zoals we die aantreffen onder de requesten in hoofdstuk 3.

67 Deze naam kwam in het verleden in Werkendam en omgeving voor met allerlei variaties. Vermoedelijk afgeleid van D'Olieslager(s).

5. Ouderlingen en diakenen

Ondanks het ontbreken van notulen hebben we enige kennis aangaande de reeks kerkeraadsleden gedurende het tijdvak 1836 tot 1869.⁶⁸

De eerste kerkeraad moet volgens de ‘Acte van Verbintenis’ als samenstelling hebben gehad: Andries Potters, Gerrit van der Stelt, ouderlingen; Cornelis den

68 In het volgende vatten we ook enige reeds vermelde gegevens samen. Verder baseren we ons op de ‘Acte van Verbintenis’ en de ‘presentie’ in NCD-Go, NCD en NCA.

[p. 232]

Dekker, diaken - alle drie woonachtig in De Werken. Maarten van Driel (Werkendam) wordt 15 maart 1839 ouderling, Apolonius G. de Waal 11 september 1842. In paragraaf 3 vonden we dat de kerkeraad eind 1842 de volgende personen omvat: Andries Potters, A.G. de Waal, ouderlingen; Corn. den Dekker, Adrianus van Driel, diakenen.

Eind 1845: A.K. Bakker,⁶⁹ Gerrit van der Stelt, ouderlingen; Corn. den Dekker, Adr. van Driel, diakenen. In 1853 - behalve ds. S.O. Los: Hendrik Meijer, Leendert Verheij, ouderlingen; Adr. van Driel, Pieter Kramer, diakenen.

Verder vinden we onder de ‘Acte van Verbintenis’ en in de classicale notulen, de ouderlingen: Dirk Slagmolen (1848-1852), Pieter Kramer (1846), Hendrik Meijer (1852-1859), Antonij van Drunen (1855-1856), Jan van Laren (1857-1858), Leendert van den Heuvel (1858-1859), Cornelis den Dekker (1859); de diakenen: Cornelis den Dekker (1846-1848), Pieter Kramer (1856-1857).

In het tijdvak 1859-1869 waren behalve enige reeds genoemden, ouderling: Adrianus van Driel, Jacobus van Driel en Cornelis van Driel; diaken: K. Baggerman, B.H. Potters, P. de Graaff, D. Doedijns, J. Potters en A. Brienen. Volgens het oudst-bewaarde notulenboek had de kerkeraad op 30 maart 1875 als samenstelling: A. 't Hart, predikant; Adrianus van Driel, Jacobus van Driel, ouderlingen; A. Brienen, J.C. van Driel, diakenen.

69 Deze komt niet voor onder de ‘Acte van Verbintenis’, wel als ouderling in NCD-Go 3 maart 1846, art. 6.

6. Gemeentelijk leven 1848-1869

Gedurende dit tijdvak werd de gemeente door vier predikanten gediend. Sietse Oenes Los stond te Werkendam van oktober 1848 tot 14 november 1856.⁷⁰ Wilhelmus Hein van Leeuwen van 27 december 1858 tot 8 juni 1863 - wij schreven over hem in hoofdstuk 13.⁷¹ Wilhelm Johan Weijenberg 23 augustus 1863 tot 3 december 1865⁷² - over zijn werkzaamheden te Werkendam is niets bekend. Arie 't Hart 8 juli 1866 tot 4 maart 1887.⁷³

De schaarse gegevens over genoemd tijdvak kunnen we slechts ontlenen aan de notulen van classicale en provinciale vergaderingen. Zij betreffen nagenoeg

70 S.O. Los werd 14 jan. 1803 te Workum geboren en overleed te Camperland (Zld.) 4 juni 1882. Hij stond vóór Werkendam te Rotterdam - zijn eerste gemeente - van 11 sept. 1842 tot okt. 1848. Wij schreven uitvoerig over hem en de wijze waarop hij de Afgescheiden gemeente te Rotterdam en de provincie Zuid-Holland in de moeilijke jaren 1842-1847 bijstond - ZEVENDE DEEL 200-214.

71 W.H. van Leeuwen werd 22 okt. 1807 te Ten Boer geboren en overleed te Cleveland, Ohio, U.S.A. 8 okt. 1882. In Den Helder ging hij over van de Kruisgezinden naar de Afgescheidenen. Na Werkendam diende hij enige gemeenten in de Verenigde Staten. Men zie voor hem De Haas I, 181-182.

72 W.J. Weijenberg werd 20 dec. 1819 te Harderwijk geboren en overleed 14 febr. 1885 te Ouderkerk aan den Amstel.
Hij diende tien gemeenten. Men zie voor hem De Haas I, 288.

73 A. 't Hart, geboren te Pernis 23 nov. 1811, overleden te Werkendam 4 maart 1887. Hij diende de gemeenten te Pernis, Zuid-Beijerland en Werkendam. De Haas I, 134.

[p. 233]

uitsluitend de verwikkelingen rond ds. W.H. van Leeuwen, waarover we ook hiervóór schreven.⁷⁴ We noemen slechts het volgende.

Op 5 oktober 1859 dient ouderling Hendrik Meijer bij de classicale vergadering een aanklacht in tegen ds. Van Leeuwen. Deze zou afwijken van artikel 68 van de Dordtse Kerkenorde.⁷⁵ Meijer is door de kerkeraad in het ongelijk gesteld en door Van Leeuwen getypeerd als een huichelaar en vijand van de ‘fundamenteele Waarheid’; ook is hij in zijn bediening geschorst. De aanleiding tot de controverse is, dat Van Leeuwen drie à viermaal achtereen over elke ‘afdeeling’ (Zondag) preekt. De classicale vergadering spreekt uit dat laatstgenoemde zich moet houden aan de Kerkenorde. Daar Van Leeuwen weigert de beschuldigingen tegen Meijer òf te bewijzen òf te herroepen, besluit de classis deze zaak op de provinciale vergadering te brengen.⁷⁶

In de desbetreffende acta lezen we⁷⁷

‘Uit de classis Almkerk werd ter tafel gebracht een verschil tussen Ds. W.H. van Leeuwen en den Ouderling H. Meijer. De stukken dien betrekkelijk worden voorgelezen... alsmede eenen brief van Ds. van Leeuwen houdende kennisgeving, dat hij door ongesteldheid verhinderd is geworden de vergadering bij te woonen, met verzoek om de zaak aan het oordeel der visitatoren, die Werkendam nog moeten bezoeken, overtelaten. Het laatste kan de vergadering niet toegeven, maar oordeelt dat gevolg behoort te worden gegeven aan het genomen besluit der Classis Almkerk, en wel, daar Ds. van Leeuwen ingebreke is gebleven bewijs te leveren dat de Ouderling Meijer in de fundamenteele waarheden dwaalt; dat ZEerw. schuldbelijdenis zal doen van zijn verkeerd geveld oordeel; en wordt aan de visitatoren De Jonge en van Andel⁷⁸ opgedragen om ZEerw. van dit besluit kennis te geven, en gemachtigd om de wijze daarvan naar bevind van zaken te bepalen. Mogt onverhoopt aan dit besluit der vergadering geen gevolg worden gegeven, zoude eene latere Classicale of Provinciale Vergadering er toe moeten overgaan ZEerw. in zijne Bediening van Herder en Leeraar te schorsen’.

Ds. van Leeuwen heeft blijkbaar het verkeerde van zijn handeling ingezien, want op de volgende classicale vergadering kan door de commissie (Van Andel en De Jonge; beiden zijn aanwezig) worden gerapporteerd dat hij heeft gevolg gegeven aan het besluit van de provincie.⁷⁹

Het volgende en laatste incident rond ds. Van Leeuwen, is van geheel andere aard. In 1862 worden ter classicale vergadering tegen hem beschuldigingen ingebracht. Hij zou voortdurend ten huize van een vrouwelijk lid van zijn gemeente komen.⁸⁰ Een naar Werkendam gezonden commissie van onderzoek rapporteert op de

74 Hoofdstuk 13.

75 Dit artikel zegt in substantie dat de predikanten in de tweede zondagse kerkdienst de Heidelbergse Catechismus zullen uitleggen ‘alzoo dat dezelve, zooveel mogelijk, jaarlijks mag geëindigd worden, volgens de afdeeling des Catechismus zeiven daarop gemaakt’. De Heidelbergse Catechismus is verdeeld, zoals bekend, in 52 Zondagen.

76 NCA 5 okt. 1859, art. 7-11.

77 PVNB 9 nov. 1859, geen artikel.

78 Bedoeld zijn ds. W.P. de Jonge (Meeuwen) en ouderling J. van Andel ('s-Hertogenbosch), in die maanden visitatoren van de classis Genderen.

79 NCA 4 nov. 1860, art. 5-6; hetzelfde vinden we in PVNB 1 febr. 1861 (geen art.).

80 NCA 3 dec. 1862, art. 7.

[p. 234]

volgende vergadering. Aanwezig is dan een uitzonderlijk groot aantal gemeenteleden:

C. Baggerman, C. van den Heuvel, Cornelis van den Heuvel, Leendert van den Heuvel, W. van den Heuvel, Arie Holster, Jan Hovestadt, H. Ippel, Huibertje Ippel, ...de Keizer, Arie Kieboom van den Heuvel, F. Kramer, P. Kramer, J. Potters, Cornelia van der Pijl, Johan van der Pijl, J. Schaddelee, P.J. Smits en Arie Visser.

Ondanks verklaringen van ‘getuigen’ heeft de commissie zich geen oordeel kunnen vormen. De classis besluit de zaak te seponeren.⁸¹ Ds. Van Leeuwen deelt reeds op de volgende classicale vergadering mede naar Amerika te vertrekken. Hem wordt een attest uitgereikt, waarin onder meer staat dat er ‘thans’ geen aanmerkingen zijn op zijn rechtzinnigheid en leer, alsmede op zijn wandel.⁸² Voor de gemeente te Werkendam breekt een lange periode van verdere ontplooiing en van rust aan.

81 Idem 4 maart 1863, art. 5.

82 Idem 4 juni 1863, art. 6.