De Afscheiding van 1834. Deel 8. Provincie Noord-Brabant

[p. 121]

Hoofdstuk 11
Bergen op Zoom

Inleiding

In de zeventiende eeuw woonde te Bergen op Zoom een grote meerderheid aan Gereformeerden tegenover een klein aantal Rooms-Katholieken. In 1840 zijn de verhoudingen sterk veranderd: 1400 Hervormden, 150 Evangelisch Luthersen en 5400 Rooms-Katholieken. Het totaal aantal inwoners bedroeg meer dan 7000; zij waren verdeeld over 1349 huizen.

De voornaamste middelen van bestaan waren: ‘doorvoer’ van goederen, handel, scheepvaart, visserij en de bedrijvigheid tengevolge van de ‘militaire bezetting’.¹

De datum van het ontstaan van de Afgescheiden gemeente te Bergen op Zoom staat niet vast, zoals in dit hoofdstuk zal blijken. Begin 1853 wordt in de notulen van de provinciale vergaderingen van Zeeland voor het eerst gesproken over ‘Bergen op Zoom’, maar de formulering en gegevens van daarná wekken twijfel of er sprake is van een ‘geïnstitueerde’ organisatie dan wel van een aantal ‘buitenleden’ van de in 1851 ontstane gemeente te Tholen.²

We zullen zien, dat men in 1928 is overgegaan op 21 november 1857 als datum van instituering,³ en dat deze tot heden is aangehouden. Er is echter geen andere conclusie mogelijk dan: dat de gemeente is geïnstitueerd nà 3 april 1861 en vóór 1 juli 1863. Deze door ons voorgestelde ‘verschuiving’ wordt gesteund door de statistiek in de kerkelijke Jaarboekjes: vóór 1863 wordt Bergen op Zoom niet genoemd.⁴

1 Van der Aa II, 294-313.

2 De afstand van de plaats Tholen tot Bergen op Zoom bedraagt hemelsbreed circa 7 kilometer.

3 Het Jaarboekje voor de Gereformeerde Kerken in Nederland 1916, Nijverdal 1916, vermeldt op blz. 109 echter: 1852.

4 In 1863 omvat de gemeente 46 zielen; vgl. bijlage II.

[p. 122]

Aanvankelijk ressorteert de gemeente onder de classis Zeeland; 1870-1871: classis Goes; 1871-ver na de Doleantie: classis Tholen-Bergen op Zoom.⁵

5 Literatuur: J.J. Boon, Gedenkboekje ter gelegenheid van de viering van het vijf en zeventig-jarig bestaan der Gereformeerde kerk te Bergen op Zoom 1857 - 21 November -1932, [Bergen op Zoom 1932]; H. Levelt (oud-gemeentearchivaris van Bergen op Zoom) ‘Vroeger en nu’ in De Standaard van 20 dec. 1928.

1. Voorgeschiedenis

Niet vóór 1842 - voor zover we weten - drong de Afscheiding tot Bergen op Zoom door. In de notulen van de Hervormde kerkeraad⁶ vinden we de volgende gegevens.

21 februari 1842, art. 4. Arnoldina Straatman scheidt zich af.

23 maart 1842, art. 3. Anna Straatman, echtgenote van Govert Johannes Augustijn, met haar kinderen; Gerardus (ook: Gerrit) van der Hoeven met zijn gezin; Willem Leendert van Dort.⁷

8 december 1845, art. 4. Johannes Hendrik van Kalsdonk; Dirk Wakkee met gezin.

Meer namen van personen die zich afscheiden, vinden we in het hervormd archief niet. Wel zijn de brieven van Arnoldina Straatman (19 januari 1842) en van Gerardus van der Hoeven (19 maart 1842) bewaard.⁸

Het schrijven van eerstgenoemde luidt als volgt.

Aan het bestuur van het Hervormd Genootschap
te Bergen op Zoom
De ondergeteekende geven aan UL. vrijwillig en duidelijk te kennen, dat zij volgens de onveranderlijke en eeuwige waarheid Gods, verwerpt alle menschelijke vonden en wetten, ingevoert om God te dienen, als niet overeenkomende met zijn Heilig Woord, maar door wetten, vonden, en buiten eenige kennis noch toestemming van de Gereformeerde Kerk, sedert den jaren 1816 ingevoert.
Zoo dat ik mij dienvolgens verpligt vind, overeenkomstig Art. 27 en 28 der Gereformeerde Geloofsbelijdenis, mij vrijwillig van Uw Kerkgenootschap af te scheiden en mij naauwer te verbinden en vereenigen met die gemeente, welke geen anderen grond tot hun zaligheid kent dan gewasschen te zijn door Christus bloed, en geheiligd en verzeegelt door zijnen Geest, en bijgevolg geen ander Hoofd kent dan de Eeuwigen Zoon des Vaders, zijnde waarachtig God en waarachtig mensch, wiens Leer, Dienst en Tucht, ik mij vrijwillig, door zijne kracht en genade, onderwerp, en langs deezen weg, wensch ik, door deeze formeele afscheiding van UL. Kerkgenootschap, mij maar naauwer, overeenkomstig mijne belijdenis, te voegen, en te vereenigen bij die Kerk, welke gebouwt is op [het fundament van] de Profeeten en Apostelen, waarvan Christus de uiterste hoeksteen is,⁹ mij vasthoudende aan Gods

6 GA Bergen op Zoom, Arch. Herv. gemeente, inv. no. 7, Not. kerker. 1827-1852.

7 Verhuist in 1861 naar 's-Gravenhage.

8 Arch. Herv. gem., inv. no. 17, Ingekomen stukken 1829-1847. Arnoldina Straatman, geboren 1811 als dochter van Arnoldus Straatman en Anna Maria Vetten. Zij huwde Leendert Adrianus van Koetsveld. Overleden 9 nov. 1847.
Gerardus van der Hoeven, geboren 1791 als zoon van Gerardus van der Hoeven en Adriana Baks; hij huwde Johanna Wagenmaker en overleed als weduwnaar 8 september 1863.

9 Verwijzing naar Efeze 2 vers 20.

[p. 123]

Woord, formulieren van Eenheid, Catechismus, en de Leerregels van 1618, 1619¹⁰ wenschende met die gemeente den hals te buigen onder het jok Jezu Christi, het Eenige hoofd zijner uitverkooren gemeente, en verklare bij deze mij te onttrekken van alle wetten en regten welke Uwe Kerk vermeent op mij te hebben, en onderteekene mij alzoo als eene afgescheidene uwer gemeente.

Arnoldina Straatman
Bergen op Zoom den 19 January 1842

De brief van Gerardus van der Hoeven, hoewel uitgebreider, behelst zakelijk niets anders of meer dan de hierboven weergegevene.

Als Afgescheidenen van het eerste uur¹¹ vinden we verder:

Govert Johannes Augustijn Jr. (geboren 1836) en zijn vrouw Maria van Dijke (1839)^12

Gezina Maria van Everdingen (1805)

Cornelis de Haas^13

Andries Klaassen (1834) en zijn vrouw Johanna Maria van den Dulk (1835)

Johanna Phillipina Nederveen (1805), huisvrouw van

Piet Schot

Marinus Johannes Scheffelaar (1813) en zijn vrouw Hendrina Harten (1811)

Huibregt Schot (1824) en zijn vrouw Catharina Wakkee (1824)

Nicolaas Vetten (1824) en zijn vrouw Anna van der Hoeven (1821)

Adrianus Wakkee (1823) en zijn vrouw Huiberdina Verkouteren (1824)

weduwe Dirk Wakkee (1789)

Hoe het handjevol Afgescheidenen in de jaren 1842-1851 ‘kerkelijk’ heeft geleefd, dat wil zeggen of er in dit tijdvak predikanten zijn opgetreden en of onder hen doop en avondmaal zijn bediend geworden, is ons niet bekend. De situatie zal in hoofdzaak wel juist zijn beschreven door J.J. Boon, in zijn Gedenkboekje.

‘Deze Afgescheidenen zochten elkander. Men hield op den Zondag godsdienstige bijeenkomsten. Anderen voegden zich bij hen. Toen de particuliere woningen te klein werden om allen te ontvangen, wist één hunner, Nicolaas Vetten, gehuwd met Anna van der Hoeven, dochter van vorengenoemden Gerrit van der Hoeven, door zijn

10 Bedoeld is: de Drie formulieren van eenheid, namelijk Geloofsbelijdenis, Catechismus en Dordtse Leerregels.

11 Gegevens ontleend aan Arch. Gereformeerde kerk te Bergen op Zoom: inv. no. 1, Notulen kerkeraad 1 maart 1861 tot 25 april 1868 (eerste notulenboek); inv. no. 22 ‘Ledematenboek’ (voorin staat een aantekening waaruit blijkt dat het is aangelegd in 1865) en aan notulen prov. vergaderingen Zeeland (nader te noemen).

12 Dochter van ds. Pieter van Dijke (1812-1883).

13 Wordt lid in 1867.

[p. 124]

positie als potmaker het te verkrijgen, dat de vergaderkamer der potmakers, gelegen aan de Dubbelstraat no. 66,¹⁴ tot het houden der samenkomsten werd afgestaan. Echter waren niet allen dezen kleinen kring gunstig gezind. Enkele der trouwgebleven Nederlandsch Hervormden zagen met lede oogen den groei der Afgescheidenen aan. Men wist het hoofd der politie te bewegen de Wet te handhaven, die samenkomsten van twintig en meer personen verbood. Door gewapende hand werd de vredige kring op een rustigen Zondag wreed uiteengedreven, terwijl het grootste deel der vergaderden een toevlucht zocht in de vlak bij gelegen particuliere woning van Nicolaas Vetten.¹⁵ Men trachtte een andere plaats van samenkomst te vinden en slaagde daarin door in de Bruinevischstraat eene localiteit te verkrijgen, die groot genoeg bleek om allen des Zondags te ontvangen.’
Men zocht verder contact met de afgescheidenen in andere plaatsen. In Brabant waren die uiterst gering.¹⁶
In Zeeland waren wel verschillende Christelijke Afgescheiden gemeenten. Zoo ook in Tholen sedert 1851. Met deze gemeente nu zocht men contact en zoo werden de hier-woonachtige afgescheidenen als groep ondergebracht bij de gemeente van Tholen.¹⁷

Uit de stukken wordt niet geheel duidelijk wanneer dit ‘contact’ heeft geleid tot het ontstaan van een zelfstandige gemeente te Bergen op Zoom.

14 Omstreeks 1850 werd het pand (thans) Dubbelstraat 66, aangeduid met “wijk D, no. 176”. Het heeft als kerkgebouw dienst gedaan tot de Doleantie-tijd, precies gezegd tot 1891 (Boon, a.w. 35). Het werd toen verkocht aan R. Cameron.
Circa 1925 werd het gesloopt. Thans vinden we op deze plaats café De Mortier; het is gelegen tegenover de Havenstraat.
Men zie ook: W. van Ham e.a., Gids voor Oud Bergen op Zoom, Haarlem s.a. [1983] 231. In 1868 - en wellicht ook daarvóór - was N. Vetten eigenaar.

15 Thans: Dubbelstraat 60, het nog bestaande gebouw “de Bakoven”. Levelt, a.a. Wij vonden geen bevestiging van dit “uiteendrijven”. Vermoedelijk berust deze pericoop op overlevering.

16 Bedoeld is: In een wijde omgeving van Bergen op Zoom woonden weinig Afgescheidenen.

17 Boon, a.w. 27-28.

2. Ontstaan der gemeente

Levelt schreef in 1928¹⁸

‘Ruim 71 jaar geleden, 't was op 21 November 1957, richtte zekere Nicolaas Vetten, Mr. pottenbakker in de Dubbelstraat te Bergen op Zoom, waar hij het huis “de Bakoven” bewoonde, een schrijven aan den Edelachtbaren Heere van Hasselt, burgemeester van Bergen op Zoom, waarbij hij, uit naam van alle Christelijke Afgescheidenen in Bergen op Zoom, kennis gaf, dat zij “des Zondags godsdienst zouden houden in de kamer”(dit is de vergaderzaal der Potmakers in de Dubbelstraat). Dit oorspronkelijk schrijven, we zouden 't kunnen noemen, de “fundatieakte” van het eerste kerkgebouw der Gereformeerden in Bergen op Zoom, wordt op een onooglijk velletje postpapier nog heden ten dage bewaard ten gemeentearchieve van voornoemde stad onder de Ingekomen Brieven Ao. 1857.
Toch heeft dit nederig briefje groote historische waarde, omdat het ... het éénig bestaande document is, dat ons kan inlichten omtrent het vroegste bestaan der Gereformeerden, qua kerkelijke gemeente in deze stad.
Want de Gereformeerde Kerk in Bergen op Zoom zelf heeft, jammer genoeg haar oudste archivalia verloren...’.

18 Vergelijk noot 5.

[p. 125]

Na één en ander te hebben gezegd over ontwikkelingen die uitmondden in de Doleantie te Bergen op Zoom, vervolgt Levelt

‘Of het waar is, weet ik niet, maar van oude Bergenaars heb ik me laten wijs maken, dat in den jare 1857 Nicolaas Vetten, als eerste ijveraar voor de zaak der Gereformeerden in Bergen op Zoom, zijn toespraken hield, staande op een ton en dat destijds de zegswijze “we gaan naar de ton” beduidde: zijn godsdienstige verplichtingen gaan waarnemen in de Dubbelstraatsche Pottemakerskamer’.

Afgezien van deze bijzonderheid van anecdotische aard: van Levelt leert ons dat na de periode van de Bruinevischstraat, het lokaal in het pand Dubbelstraat 66 opnieuw werd gebruikt voor het houden van godsdienstoefeningen. Ds. W.M. le Cointre (1894-1980), predikant te Bergen op Zoom van 1924 tot 1947, het artikel van Levelt overnemende in Bergen op Zoomsch Kerkblad van 29 december 1928, maakt in een naschrift onder meer de opmerking: ‘Wij zijn dhr. Levelt zeer dankbaar voor zijn nasporingen, waardoor ons de belangrijke datum, 21 november 1857, bekend geworden is’.

Boon schrijft, dat het ‘onderbrengen’ van de te Bergen op Zoom woonachtige Afgescheidenen bij de gemeente Tholen slechts een tijdelijk karakter kon dragen.

‘Doel was ook hier een zelfstandige Christelijke Afgescheiden gemeente te institueeren, welke institueering een feit werd, toen hier op 21 november 1857 een tweetal diakenen, namelijk W.L. van Dort en N. Vetten, werden bevestigd en Nicolaas Vetten aan den Burgemeester ... kennis gaf, dat de godsdienstoefeningen weer zouden worden gehouden in de Pottenbakkerskamer in de Dubbelstraat 66’.¹⁹

In de hierboven gegeven citaten komen enige onzekerheden en onjuistheden voor. In de eerste plaats, het archief van de gemeente begint, zoals we reeds zagen met 1 maart 1861; het is zeer de vraag of er archiefstukken hebben bestaan van oudere datum. Dan, gezien het feit, dat Bergen op Zoom vanaf 6 april 1853 wordt vermeld in de notulen van de provinciale vergaderingen van Zeeland, kan het briefje van 21 november 1857 niet het oudste document aangaande de Afgescheiden gemeente te Bergen op Zoom worden genoemd. Boon is een stap verder gegaan door te beweren dat de gemeente 21 november 1857 is geïnstitueerd en dat op deze datum Van Dort en Vetten werden bevestigd.²⁰ Op grond van het gereformeerd kerkrecht kan uit het voor het eerst of bij vernieuwing beleggen van godsdienstoefeningen, niet worden geconcludeerd dat dit wordt gedaan door een (geïnstitueerde) gemeente.

Alvorens andersoortige gegevens te noemen, willen we opnieuw Boon volgen. Nadat de gemeente 21 november 1857 was geïnstitueerd, aldus laatstgenoemde, werd de band met Tholen nog niet geheel losgemaakt. Des zondags kwam af en toe een ouderling uit deze plaats teneinde de samenkomsten te leiden.

19 Boon, a.w. 28.

20 Voor dit laatste beweren wordt geen bron of grond genoemd.

[p. 126]

‘Op 5 October 1859 trekken de beide diakenen ter Provinciale vergadering om mee over de samenwerking met Tholen, die moeilijkheden van fïnancieelen aard bracht, te spreken. Men besloot de volledige zelfstandigheid der gemeente te zullen bevorderen en op 4 April 1860 kon ter Provinciale vergadering worden gerapporteerd, dat het contact verbroken was en de zelfstandigheid dus was verkregen... Men gevoelde echter wel, dat deze²¹ ambtelijke verzorging uiterst primitief was. Op eene vergadering, gehouden 14 Maart 1863 en geleid door Ds. C. Steketee, wordt dan Br. N. Vetten gekozen...,’.²²

Vetten wordt gekozen tot ouderling; met deze mededeling zijn we gekomen in het tijdvak waarover notulen van de kerkeraad bestaan. Het bovenstaande relaas van Boon geeft geen bevestiging van het eerder vermelde, namelijk dat de gemeente eind 1857 zou zijn geïnstitueerd; integendeel.

Wij menen dat laatstgenoemde twee zaken niet uit elkaar heeft gehouden: ambtsdragers te Bergen op Zoom woonachtig en dáár in de eerste plaats hun werkterrein vindende, maar aangesteld door de zustergemeente te Tholen - een situatie die we na de Afscheiding vaker aantreffen in ‘streekgemeenten’ - èn het zelfstandig-zijn van een kerk.

Als we de notulen van de provinciale vergaderingen van Zeeland²³ volgen, krijgen we onzes inziens een duidelijker beeld.

De eerste vermelding aangaande Bergen op Zoom vinden we in de notulen van 12 januari 1853. Gijsbertus van der Hoeven waarschuwt in een brief tegen een student van ds. F.A. Kok te Zuilichem.²⁴ Verder:

21 Bedoeld is: er was een tweetal diakenen, maar (nog) geen ouderling.

22 Boon, a.w. 28.

23 GA Goes, Arch. Particuliere synode van Zeeland van de Gereformeerde kerken. Notulen 12 jan. 1853 - 4 juli 1855; 3 okt. 1855 - 5 okt. 1859; 4 jan. 1860 - 22 febr. 1871.

24 Not. 12 jan. 1853, art. 3. Het vermelde aangaande deze student is voor ons onderwerp van geen belang.

1853

Ds. C. Steketee geeft verslag ‘hoe hij met de Brs. uit Bergen op Zoom had gesproken op welke voorwaarde zij in de Provincie als eene gemeente konden opgenomen worden.

Dewijl zij zich bereid betoonden om onderling aan de voorwaarde te voldoen, zoo wordt hunne opneming in de Provincie door de Vergadering goedgekeurd.²⁵ Bij de presentie wordt in dit jaar eenmaal vermeld: ‘G. van der Hoeven, ouderling’.²⁶

Uit het bovenstaande kan niet worden geconcludeerd, dat Bergen op Zoom in 1853 werd geïnstitueerd. Trouwens, ook het vervolg wijst in een andere richting. Wat precies wordt bedoeld met het hierboven genoemde, is niet duidelijk. Vermoedelijk werden de te Bergen op Zoom woonachtige Afgescheidenen in 1853

25 Not. 6 april 1853, art. 16.

26 Not. 6 juli 1853, art. 3. Toch kan de toevoeging ‘ouderling’ op een vergissing berusten - deze vermelding is te geïsoleerd; we moeten wellicht lezen ‘afgevaardigde’ (of waarnemer).

[p. 127]

officieel als leden van Tholen aanvaard; de ‘voorwaarde’ was wellicht geheel of gedeeltelijk van financiële aard.

1854-1857

In deze jaren wordt Bergen op Zoom in het geheel niet genoemd in de provinciale notulen.²⁷

27 Ook bij de ‘presentie’ niet.

1858

Onder januari van dit jaar vinden we het volgende.

‘Er kwam een brief ter tafel van den kerkeraad uit Tholen, welke inhield eene vraag over eene aangelegenheid die zij hebben met Bergen op Zoom, waar eenige perzonen waar onder ook die leden der gemeente Tholen zijn,²⁸ behoefte openbaren om het Woord Gods te mogen hooren. Weshalve die perzonen aan de kerkeraad van Tholen hebben verzocht om daar des Zondags te komen voorgaan. Twee kerkeraadsleden hebben hier reeds aan voldaan; daar echter de twee anderen meenden dat het op de aangevangene grond niet geoorloofd was, zoo is hier over onder de kerkeraad eenige botsing ontstaan. Nu vraagd de kerkeraad hier over het oordeel der Vergadering, welke oordeeld dat het goed en nuttig is dat er te Bergen op Zoom gewerkt worde om Gods rijk ook daar uit te breiden. Met de hulpe der stemmen zoo word er besloten een brief aan den kerkeraad van Tholen namens de Vergadering te zenden met de kennisgeving dat de Vergadering van oordeel is dat de Thoolsche kerkeraad hare leden te Bergen op Zoom moet behandelen als of zij te Tholen woonden; dat de kerkeraad zoo hij er eenparig in kan werken, goed aan zou doen om zoo er geen Leeraar te Tholen is,²⁹ dan om de beurt na Bergen op Zoom te gaan om daar dat waarheid lievend volk dan te stichten. De Vergadering wil echter hiertoe de kerkeraad niet besturen.³⁰ Geen der Leeraars heeft er bezwaar in om daar Gods Woord te verkondigen zoo zij daar toe worden uitgenoodigd.’³¹

Het hier beschrevene duidt er op, dat Bergen op Zoom begin 1858 geen zelfstandige gemeente is. Ook het vervolg laat dat zien. Er is blijkbaar een ‘vereeniging’ ontstaan, waaraan bepaalde voorwaarden - die ons niet bekend zijn - waren verbonden.³²

28 Dus: zowel Afgescheidenen als anderen.

29 Tholen kreeg haar eerste predikant in 1865. Bedoeld is: als te Tholen, op een zondag, geen predikant uit een andere gemeente, preekt.

30 regeren.

31 Not. 6 jan. 1858, art. 6.

32 Not. 5-6 april 1858, art. 16, 7 juli 1858, art. 14, 7 jan. 1859, art. 21.

1859

In de oktober-vergadering³³ delen de afgevaardigden van Tholen mede een klacht te hebben

‘over de Broeders te Bergen op Zoom, want daar zij ééne gemeente zijn geworden ook wat het financieele aangaat, zoo heeft Tholen ziende op deze vereeniging uit

33 Zie ook hiervóór in deze paragraaf; het geciteerde uit Boon, a.w. 28.

[p. 128]

kracht van behoefte, aan Bergen op Zoom verzocht om het goed slot van het vorige jaar, zijnde ƒ 42,- als ook om de andere gemeentelijke gelden die in kas waren, welk verzoek door de Broeders te Bergen op Zoom is gewezen van de hand. De Broeders uit Bergen op Zoom N. Vetten en W.L. van Dort, diakenen, ter medebespreking dezer zaak in de vergadering gekomen, worden verzocht de reden dezer weigering op te geven, waaraan zij voldoen. Te Bergen op Zoom wordt er dringende behoefte gevoelt aan een ruimer lokaal ter uitoefening van den Godsdienst, waartoe zij geld noodig hebben. Daarenboven zijn er armen te bedeelen...
Na hierover wat te hebben gesproken oordeelt de vergadering dat de Broeders te Tholen uit kracht van vereeniging in hun regt zijn om het geld te vragen, en dat de Broeders te Bergen op Zoom verpligt zijn zoo lang de vereeniging bestaat, het verzochte te geven...,’.³⁴

De afloop van dit incident wordt in de notulen niet medegedeeld.

34 Not. 5 okt. 1859, art. 9.

1860

‘[januari] Wordt een brief gelezen van den kerkeraad van Tholen, waarin broederlijke raad wordt gevraagd tusschen Tholen en de Broeders van Bergen. De vergadering raadt het tusschen hen bestaande contract te vernietigen, en dat Tholen Bergen diene, waar zij kan, en dat vervolgens op advies van den kerkeraad van Tholen de vergadering oordeelen zal, of er te Bergen eene gemeente zal gevestigd worden of niet.’³⁵

‘[april] Tholen. Door de afgevaardigde wordt kennis gegeven dat het Contract dat er heeft bestaan met Bergen op Zoom... is vernietigd.
De Broeder uit Bergen op Zoom³⁶ vraagt of er te Bergen op Zoom nu geen gemeente zou kunnen gevestigd worden. De Vergadering nog wat ingelicht zijnde meend wel van ja. Zoo werd besloten dat de eerst derwaarts gaande Leeraar daar toe zal arbeiden en ook zal zien een kerkeraad te verkiezen.’³⁷

‘[juli] De notulen der vorige Vergadering worden gelezen en goedgekeurd behalve Artikel 20.³⁸ Door de afgevaardigde van Bergen op Zoom was niet begeerd de dadelijke vestiging der Gemeente aldaar, en van daar besloten dat de Leeraars na bevind van zaken te Bergen op Zoom zouden behooren te handelen’.³⁹

De notulen van de provinciale vergaderingen van Zeeland over de rest van 1860 bevatten na juli niets aangaande Bergen op Zoom, zodat het duidelijk is dat ook dit jaar de instituering niet heeft gebracht.⁴⁰

35 Not. 4 jan. 1860, art. 8.

36 W.L. van Dort, diaken. Men vergelijke voor deze vergadering het vermelde door Boon hiervóór (Boon, a.w. 28).

37 Not. 4 april 1860, art. 18, 20.

38 Vergelijk de vorige noot.

39 Not. 4 juli 1860, art. 3.

40 Not. 4 juli 1860, art. 6: Bergen op Zoom heeft ƒ 3,- gecollecteerd voor het ‘Studentenfonds’; art. 7: Bergen op Zoom heeft gecollecteerd voor de ‘Buitenlandsche Zending’ ƒ 1,861/2.

[p. 129]

1861

[april] Bergen op Zoom vraagt ‘attestatie voor haar diaken W.L. van Dort die voornemens is naar 's-Gravenhage te vertrekken. De vergadering oordeelt, daar Bergen met Tholen annex is, dat de kerkeraad van Tholen hierin moet voorzien... Ook oordeelt de vergadering dat Bergen, daar zij nog geen zelfstandige gemeente is, in het benoemen van een Ouderling of Diaken niet eigendunkelijk mag handelen, maar zich voor als nog in dergelijke gevallen van het advies en approbatie der Thoolsche Broederen moet bedienen’.⁴¹

Als laatstgenoemde vergadering wordt gehouden - 3 april 1861 - zijn de eerste notulen van de ‘kerkeraad’ te Bergen op Zoom reeds geschreven.⁴² De situatie wordt daardoor niet doorzichtiger. Midden 1861 zijn er twee diakenen: N. Vetten en M.J. Scheffelaar, althans volgens de notulen van de kerkeraad, en op 5 april 1861 wordt het vacante Tholen ‘Consulent van Bergen op Zoom’ genoemd⁴³; dit laatste kan er op wijzen dat ‘Bergen’ reeds is geïnstitueerd. Anderzijds noemt de provinciale vergadering Vetten ‘gekozen Diaken’ en Scheffelaar ‘Lidmaat’.⁴⁴

In 1863 wordt diaken Vetten tot ouderling gekozen, waarna we lezen:

‘Bergen verzoekt een preekbeurt om dan bij die gelegenheid de reeds gekozene en voorgestelde Ouderling N. Vetten te bevestigen in zijne bediening’.⁴⁵

Aangezien op 1 juli 1863⁴⁶ Vetten als ouderling wordt aangeduid, mogen we aannemen dat de instituering der gemeente zich dan heeft voltrokken. Toch blijft er onzekerheid en daardoor komen we niet verder dan de stelling in het begin van dit hoofdstuk neergeschreven: de gemeente is geïnstitueerd nà 3 april 1861 en vóór 1 juli 1863.⁴⁷

41 Not. 3 april 1861, art. 8.

42 Vergelijk noot 11. Eerste notulenboek kerkeraad begint met 1 maart 1861.

43 Not. kerker. 5 april, 13 juli 1861 (geen artikelen).

44 Not. prov. vergad. 3 juli en 2 okt. 1861 (presentie).

45 Idem, 1 april 1863, art. 21.

46 Idem, 1 juli 1863, art. 1.

47 Teneinde de gegevens uit elkaar te houden, vermelden we afzonderlijk dat de notulen van de kerkeraad der Afgescheiden gemeente te Tholen over de jaren 1851-1872 (bewaard in GA Tholen) onder meer de volgende bijzonderheden bevatten aangaande ‘Bergen op Zoom’. Echter geven ook zij geen uitsluitsel over de datum van instituering.
11 april 1856, geen art. Van de gemeente wonen leden te Bergen op Zoom.6 dec. 1858, art. 3. Enige leden van de gemeente te Tholen, wonende te Bergen op Zoom, leggen voor de Tholense kerkeraad belijdenis des geloofs af.

3. Het tijdvak 1863-1868⁴⁸

Veel kan inzake de kleine gemeente over deze jaren niet worden verteld. Zij groeit van 46 tot 65 leden.

48 Voornamelijk: volgens notulen kerkeraad 1 maart 1861 - 25 april 1868.

[p. 130]

In 1864 heeft de kerkeraad als samenstelling: N. Vetten, ouderling: M.J. Scheffelaar en H. Schot, diakenen.⁴⁹ In 1867: N. Vetten, ouderling, A. Klaassen en A. Wakkee, diakenen.⁵⁰

Eind 1867 komt ter sprake het vergroten van het kerkgebouw.⁵¹ Met het oog hierop wordt eerst een ‘onderhandsch contract’ opgesteld inzake de overdracht van het reeds genoemde pand, thans Dubbelstraat 66, waar de godsdienstoefeningen worden gehouden. Het wordt gesloten tussen N. Vetten als verkoper enerzijds en de koper, de kerkeraad (de consulent ds. C. Steketee inbegrepen) anderzijds. N. Vetten ‘Potfabricant’ verkoopt het kerkgebouw Dubbelstraat Wijk D, no. 176 voor de som van ƒ 1300,-. Zolang de koopsom niet gedeeltelijk of geheel is voldaan - men denkt aan ƒ 100,- aflossing per jaar - ontvangt Vetten 6% rente van de (resterende) schuld.⁵²

De gemeente heeft blijkbaar haast gemaakt met de verbouwing, want reeds zondag 29 maart 1868 wordt het vergrote kerkgebouw in gebruik genomen. In de desbetreffende dienst gaat ds. D. de Pree⁵³ voor. We lezen in De Bazuin:

‘Eben Haezer. Tot hiertoe heeft de Heere geholpen.

Bergen op Zoom, 30 maart 1868. De dag van gisteren was voor ons een dag van blijdschap, daar wij het voorrecht mochten genieten, voor het eerst in ons vergroot kerkgebouw te mogen zamen zijn, met dankerkentenis aan God, die ons tot hiertoe geholpen heeft. Ds. de Pree, predikant te Serooskerke, ging onze vacante gemeente tot dat einde voor. Hij had tot tekst Zacharia 3 en naar aanleiding dier waarheid schetste hij onzen toestand, zoowel in zijne in- en uitwendige bezwaren, als in zijnen grond van hoop en blijmoedig vertrouwen. In een kort historisch overzicht, werd ons de opkomst, bloei, verval en herstelling der Gereformeerde Kerk in ons Vaderland klaar en bemoedigend getoond. Hoewel ons kerkgebouw zeer vergroot is, was het vol, en de aandacht was groot; ook de kollecten getuigden den ganschen dag, dat de belangstelling groot was, zoodat de Heere ons onder alle onze bezwaren bij aanvang zeer heeft bemoedigd.
...

Namens den Kerkeraad,
N. Vetten, Ouderling Scriba.’⁵⁴

De eerste predikant van deze gemeente is Jan Marinus Remein, die haar dient van 5 december 1881 tot 22 februari 1885.⁵⁵

In de Doleantie-tijd groeit zij aanzienlijk uit.⁵⁶

49 Not. kerker. 12 nov. 1864.

50 Idem 1867: 17 maart, art. 3; 30 maart, art. 2.

51 Idem 27 nov. 1867, art. 4.

52 Idem 28 jan. 1868, art. 3.

53 Daniel de Pree (1832-1891) stond te Serooskerke van 4 nov. 1866 tot 31 juli 1870.

54 De Bazuin, 3 april 1868.

55 De Haas II, 283-284.

56 Boon, a.w. 32-36.