De Afscheiding van 1834. Deel 8. Provincie Noord-Brabant

[p. 49]

Hoofdstuk 4
Provinciale vergaderingen 1858-1871

Inleiding

Wanneer we, in gedachten, één van de vergaderzaaltjes of huiskamers waarin de provinciale synoden van de Afgescheidenen in Noord-Brabant werden gehouden, kunnen binnentreden - voor 1858 is dit onmogelijk - liggen in het kerkverband de eerste bewogen jaren, vol met ingrijpende gebeurtenissen reeds achter de rug. Hoe gaarne zouden we ook de notulen van de provinciale vergaderingen van de jaren 1836 of 1837 tot 1857 hebben geraadpleegd. Vergeleken met Utrecht¹ en Zuid-Holland² zijn we voor Noord-Brabant onkundig van veel bijzonderheden over de eerste twintig jaren van de Afscheiding.

In 1858 is van de gemeenten die we in dit boek zullen beschrijven, die te Hooge en Lage Zwaluwe reeds verdwenen; zijn de Afgescheidenen van Drongelen lid geworden te Genderen of te Meeuwen; die van Sprang te Vrijhoeve Capelle. In 1861 zal Dinteloord van Kruisgemeente Christelijke Afgescheiden worden, in 1869 voegt de van oorsprong Kruisgemeente te 's-Gravenmoer zich in het kerkverband van de hoofdstroom der Afgescheidenen, dan Christelijk Gereformeerde Kerk geheten. Uiteraard zal dit alles hierna verder worden ontwikkeld.

Voor het kennen van de zaken van het provinciale kerkverband gedurende de eerste twee decennia na 1834 zijn we, behalve op hetgeen we vinden in de notulen van de afzonderlijke kerken, aangewezen op de schaarse gegevens door ons ten dele reeds vermeld in vorige delen.

Op 22 februari 1837 werd een provinciale vergadering - de eerste? - gehouden te Emmichoven, waarop het ontslag-attest van H.P. Scholte (tot die datum predikant van Doeveren en Genderen) werd opgesteld en getekend.³ De ondertekening luidt als volgt.⁴

G.F. Gezelle Meerburg ‘bedienaar des Goddelijken Woords’ (Almkerk). J. van Breugel (Sleeuwijk), A.A. de Bruijn (Drongelen), L. Donkersloot (Meeuwen), A. 't Hooft (Veen), W. van Krugten (Sleeuwijk), A. van Loon ('s-Gravenmoer), Gt. van Mourik (Zevenbergen), G. Nieuwenhuizen

1 VIERDE DEEL 17-23.

2 TWEEDE DEEL 65-86, ZEVENDE DEEL 45-62, 64-73.

3 DERDE DEEL 26.

4 De woonplaatsen werden door ons achter de naam geplaatst.

[p. 50]

(Loon op Zand), J. Polhuis ('s Grevelduin Capelle), Andries Potters (De Werken), Gerrit Rombout (Dussen), C. Teuling (Veen?⁵), Corns. Verhagen (Rijswijk), Arie Verkuijl (Genderen).⁶

Een provinciale vergadering van 28 juli 1837 gehouden te Almkerk, aanvaardde de provinciale kerkenorde 1837.⁷

Te Sleeuwijk werd 20 februari 1838 een provinciale vergadering gehouden. Er waren zestien afgevaardigden onder wie ds. Meerburg. De marechaussee trachtte de vergadering te ‘overvallen’, maar dit mislukte doordat deze dienaren der wet te vroeg kwamen en nog slechts een luttel aantal personen bijeen was. Toch werden vijf broeders die niet in het bezit waren van een reispas voor de burgemeester geleid, maar na ‘eenig oponthoud’ in vrijheid gesteld.⁸

Op 16 februari 1841 werd door ‘Noord-Brabant’ een brief opgesteld voor ‘de overige provinciale vergaderingen’ waarin werd opgewekt te trachten een algemene synode te doen samenkomen, waarop ‘vereeniging en verzoening’ zou kunnen worden tot stand gebracht. De brief werd getekend door A. van Malsen te Hooge Zwaluwe.⁹

Tenslotte: op een vergadering gehouden te Meeuwen 6 augustus 1843 werd de, in de ‘Inleiding’ reeds uitvoerig besproken, Brabantse kerkenorde aangenomen. De provincie telde toen drie predikanten: P.J. de Bruin (Andel c.a.), G.F. Gezelle Meerburg (Almkerk), P. Zonne (Genderen).

5 Te Veen? Mogelijk dat hij behoorde tot de gemeente te Poederoyen. Vergelijk EERSTE DEEL 259.

6 De vraag is of al deze personen ouderling of diaken waren. Andries Potters bijvoorbeeld, vinden we niet onder de eerste ambtsdragers te Sleeuwijk.

7 Men zie hiervoor - ook de ondertekening - de ‘Inleiding’.

8 Ref. 1e S. III (1838) 236-237.

9 ‘Inleiding’ en DERDE DEEL 302-303. Over de plaats waar deze vergadering werd gehouden, tasten we in het duister. De vraag is, of deze brief de andere provincies heeft bereikt. Opgemerkt dient dat hij werd geschreven circa twee maanden nadat ds. Scholte was geschorst. Pas in 1843 kwam een generale synode bijeen.

Algemene zaken (1858-1871)

In deze paragraaf¹⁰ zullen we een kleine bloemlezing geven van meer algemene zaken verhandeld op de provinciale vergaderingen in bovengenoemd tijdvak. De samenkomsten werden gehouden in de plaatsen: Almkerk, Andel, Genderen, 's-Hertogenbosch, Heusden, Meeuwen en Nieuwendijk. We zien hieruit dat het centrum van de Afscheiding in deze jaren ligt in het Land van Heusden en Altena. Te Heusden, centraal gelegen en gemakkelijk langs (Merwede en) Maas per boot bereikbaar, werd ongeveer de helft van het aantal vergaderingen gehouden, vaak in de woning van ouderling Cornelis Duijser.

Tijdens de vergadering van 5 mei 1858 zien we de drie classes: Klundert, Almkerk en Genderen vertegenwoordigd. Bij de ‘presentie’ worden de volgende afgevaardigden genoemd.

10 We putten in deze paragraaf uitsluitend uit PVNB; slechts bij een paar vergaderingen zijn de notulen ingedeeld met artikelen.

[p. 51]

Classis Klundert: J. Maclean (Klundert);

classis Almkerk: ds. N.H. Dosker (Almkerk), ds. F.M. Penning (Waardhuizen), A. van der Linden (Almkerk), C. Nieuwenhuijzen (Waardhuizen), J. Verbeek (Veen), H. van Waardhuizen (Andel c.a.);

classis Genderen: ds. W.H. van den Bosch (Vrijhoeve Capelle), J. van Andel Hz. ('s-Hertogenbosch), J. Berghout (Meeuwen), Ant. van Daalen (Meeuwen), J.D. van den Heuvel (Genderen).

Op dezelfde vergadering komt een grensregeling aan de orde. Zij betreft

‘de gemeente Meeuwen, daar Leden van de Dussensche polder in Almkerk ter kerke gaan, terwijl de armen ten laste der gemeente Meeuwen blijven. Na langdurige beraadslaging oordeelt de Vergadering dat de drie Buitenpolders van Dussen - grensscheiding Buitendijk op het water de Bleek af - behooren en steeds kerkelijk behoord hebben tot de gemeente Almkerk en Emmichoven, terwijl de Dussensche polder verder behoort en kerkelijk vereenigd blijft met de gemeente Meeuwen en Dussen’.¹¹

In de herfst van 1858¹² hebben zich twee proponenten van de in 1854 geopende Theologische School te Kampen aangemeld voor het peremptoir examen: Freerk Hajer (ook Haaijer), beroepen te Genderen en Willem Pouseboudt de Jonge, beroepen te Meeuwen. Het verslag van het examen luidt in de notulen als volgt.

‘De vergadering besluit om kerkeraadsleden van de Gemeenten in de Provincie toe te laten tot het bijwonen dezer vergadering, alsmede ook met bijzondere toestemming andere leden der gemeente...
Er heeft gedachtenwisseling plaats over den aard van het te houden onderzoek der candidaten. De vergadering oordeelt dat dit onderzoek hoofdzakelijk zal loopen over het kenmerkende der gereformeerde belijdenis, tegenover dwalingen en ketterijen van dezen en vroegeren tijd, zoo wel stellig als wederleggende. Voorts zal men een aanvang maken met¹³ het onderzoeken der kerkelijke attestatien, voorts de candidaten een voorstel laten doen, en daarna zal men tot het verder onderzoek overgaan.
... Hierna is door de beide candidaten in de kerk een voorstel gedaan, en vindt men geen bezwaar om voorts tot het examineren over te gaan. Na gehouden onderzoek en bepaalde ondervraging door den Praeses aan de Geëxamineerden hoedanig zij zich geroepen gelooven te zijn om als door Gods Geest wedergeborenen, te dienen in des Heeren wijngaard als voorgangers in het predik- en Herderlijk ambt, besluit de vergadering met vrijmoedigheid, om beide de geëxamineerden als zoodanig toe te laten... Door de geëxamineerden wordt daarna de eed tegen de Simonie afgelegd en bepaald dat zij op de eerstvolgende vergadering in hunne Klasse de acte van verbintenis vastgesteld in de Dordtsche kerkenorde van 1618 en 1619 Art. 6¹⁴ zullen onderteekenen waartoe zij zich bereid verklaren.’

11 5 mei 1858, art. 2. Bedoeld zal zijn dat het territoir van Dussen ten noorden en ten westen van Dussen-Buitendijk en de Bleeke Kil kerkelijk behoort tot Almkerk etc. De Dussense polder was het zuidelijke deel van de gemeente Dussen van die tijd.

12 Vergad. 24 nov. 1858 (geen artikelen).

13 Wij menen te moeten lezen: “Men zal een aanvang maken met...”.

14 Bedoeld is artikel 53 van de Dordtse Kerkenorde. Men zie hiervoor H. Bouma, Kerkenordening, Enschede 1948, 98, 235-236.

[p. 52]

Besloten wordt de kerkeraden der gemeenten in de classis Klundert (Klundert, Willemstad en Zevenbergen) te vermanen ‘over hunne herhaalde afwezigheid op de Provinciale vergadering’. Evenwel zal deze classis nog tweemaal afwezig zijn; daarna - met ingang van eind 1860 - is zij onder leiding van haar predikanten (D. Vliegenthart, J. Holster en anderen) bijna zonder onderbreken, vertegenwoordigd.

1859¹⁵

In dit jaar werden voor de Theologische School te Kampen de volgende bedragen bijeengebracht.

classis Klundert
Klundert en Zevenbergen	ƒ 35,10
classis Almkerk
Almkerk	138,07
Andel, Glessen en Rijswijk	27,-
Veen	14,-
Waardhuizen	20,10½
Werkendam^15	15,65
classis Genderen
Genderen	-
's-Hertogenbosch	46,-
Heusden	13,41
Meeuwen	25,20
Vrijhoeve Capelle	ƒ 12,-
	______
Totaal	ƒ 346,53 1/2

15 Vergad. 9 nov. 1859.

15 Vergad. 9 nov. 1859.

1861¹⁶

Over de Kruisgemeente te Dinteloord - zij nam 8 februari 1861 het besluit aansluiting te zoeken bij het kerkverband van de Christelijke Afgescheidenen - en haar predikant Johannes Holster (te Dinteloord 1858-1864) lezen we het volgende.

‘De Gemeente onder 't kruis te Dinteloord had hare begeerte te kennen gegeven om met hare Leeraar zich met de Christelijke Afgescheidene Gereformeerde Gemeente te vereenigen. Ds. Vliegenthart¹⁷ geeft hierover inlichtingen aan de vergadering en Holster, die tegenwoordig was, deelt de vergadering de redenen mede, die hem bewegen, genoemde vereeniging te begeeren. De vergadering oordeelt na langdurige beraadslagingen om te trachen tot vereeniging te geraken... Voorts wordt besloten dat Holster onderzocht zal worden in de kenmerkende leerstukken der Gereformeerde Kerk, en eene predicatie zal houden.

16 30 mei 1861.

17 Dirk Vliegenthart, predikant te Zevenbergen 1848-1874. Men zie voor hem aldaar.

[p. 53]

... Voorts heeft Holster gepredikt en heeft de vergadering... bovenvermeld onderzoek gedaan, na aanroeping van des Heeren Naam. De vergadering besluit om de Gemeente Dinteloord met J. Holster als hare predikant in de gemeenschap der Christelijke Afgescheidene Gemeente op te nemen, en wordt van dit besluit aan J. Holster en zijnen Ouderling A. van Bezooijen kennis gegeven. De vergadering oordeelt het noodzakelijk dat de predikant Holster als Leeraar en de thans fungerende Ouderlingen en Diakenen als zoodanig behooren te worden bevestigd; en wordt er eene commissie benoemd om in overleg en medewerking met de Classis Klundert daartoe over te gaan. Hiertoe worden benoemd Ds. N.H. Dosker en Ds. S. Evenhuis.’

1863¹⁸

Ds. Jan Bavinck is voor het eerst aanwezig, na 16 november 1862 te zijn bevestigd te Almkerk. Hij zal tot aan zijn vertrek naar Kampen - ook daar was hij predikant - in 1873, de provincie Noord-Brabant dienen.

18 25 maart 1863.

1866¹⁹

De provincie krijgt in dit jaar opnieuw versterking. Candidaat Lucas Lindeboom, geboren in 1845, doet zijn intrede te 's-Hertogenbosch 14 oktober 1866, na op 5 september peremptoir te zijn geëxamineerd. In 1873 Vertrekt hij naar Zaandam. Van 1883 tot 1917 zal hij hoogleraar zijn te Kampen.

19 5 sept. 1866.

1869

We lezen: ‘Komt ter sprake de vraag of men het gebruik van een weinig sterken drank ter verfrissching zal behouden of voor goed afschaffen. Tot het laatste wordt besloten’.²⁰

Verder:

‘Wordt besloten den heer C. Duijser, Ouderling te Heusden, die vele jaren lang Scriba der Vergadering is geweest, den dank der Vergadering te doen kennen voor de diensten als zoodanig de Provincie bewezen. Tevens besloten dien broeder herte-benoemen als Provinciaal Correspondent’.²¹

Zes weken later zal Cornelis Duijser de schoonvader worden van zijn opvolger als scriba, Lucas Lindeboom.

20 7 april 1869, art. 8. In 1869 zijn de notulen voor het eerst volgens artikelen ingedeeld. L. Lindeboom wordt scriba.

21 7 april 1869, art. 10.

[p. 54]

1870

Het verwondert niet dat ds. L. Lindeboom - de man die in de Afgescheiden kerken de opdracht tot evangelisatie heeft verdedigd²² - in dit opzicht in zijn omgeving van zich heeft laten horen. We vinden:

‘Komt in behandeling het voorstel van de Klasse Genderen, dat de Provinciale Vergadering de Inwendige Zending²³ behartige, en de Klassen daartoe opwekke, of eene Commissie voor Inwendige Zending benoeme. De Vergadering besluit de Klassen daartoe op te wekken. Ds. Lindeboom geeft verslag van zijne in Tilburg begonnen werkzaamheden en verzoekt de Vergadering ƒ 100,- beschikbaar te stellen om daar voor een jaar een gebouw te huren, en ook door prediking de evangelisatie aldaar krachtig te bevorderen. De Vergadering vindt geen vrijheid om qua Vergadering geld te beloven; doch velen van de leden der Vergadering verklaren zich bereid om voor die zaak een bijdrage uit eigen beurs te beloven, terwijl Ds. [J.] Kuiper [te Meeuwen] zich bereid verklaart en benoemd wordt om Ds. Lindeboom in alles terzijde te staan. Totaal wordt ƒ 92,50 toegezegd...’.²⁴

De classis Genderen legt een tweede voorstel op de vergadertafel, namelijk dat bij de regering zal worden aangedrongen op ‘herroeping der vonnissen en terugbetaling der boeten, tijdens en vanwege de Afscheiding geveld en afgedwongen door de Regering’. Sommige leden zijn voor, anderen tegen, maar de voorslag wordt afgestemd.²⁵

22 De Haas II, 218-221; Chr. Encyclopedie² IV, 455.

23 Men zie voor de termen “inwendige zending” en “evangelisatie” Chr. Encyclopaedie III, 71-72. Zij dekken elkaar niet geheel (althans niet steeds). Inwendige zending = arbeid van evangelisatie èn barmhartigheid (“zorg voor krankzinnigen... blinden... bestrijding van drankzucht en prostitutie enz.”).

24 9 juni 1870. art. 7.

25 Idem, art. 8.

1871

Op 4 januari van dit jaar komt een provinciale vergadering bijeen, waar wordt gesproken over de heer Gerard de Braai ‘candidaat bij de Classe Middelburg, volgens artikel 8 der Dordtsche kerkorde,²⁶ en beroepen te Dinteloord’.²⁷ In de lastbrief van de classis Klundert is verzocht De Braai te examineren.

‘Uit zijne stukken blijkt dat hem in Zeeland reeds magt is gegeven tot volle uitoefening van de Evangeliebediening. Na eenig beraad meent de Vergadering dat als een fout in den vorm te moeten beschouwen, en besluit dien broeder te onderzoeken in de Exegese en Predikkunde, de kennis onzer Symbolische en Liturgische Schriften, de Dogmatiek en de Pastoraal, nadat hij... over een door hem zeiven te kiezen tekst zal hebben gepredikt.’²⁸

26 Vergelijk de “Inleiding”.

27 De Haas II, 49 vermeldt abusievelijk dat De Braai 4 oktober 1870 werd geëxamineerd door de provinciale vergadering van Zeeland. Het gegeven: 19 juli 1870 geëxamineerd door de classis Middelburg is wèl juist.

28 4 jan. 1871, art. 13.

[p. 55]

Als De Braai heeft gepreekt over Jesaja 45 vers 24a wordt het examen in de genoemde vakken afgenomen. Aan het eind daarvan ondervraagt de praeses - J. Bavinck - hem

‘met hoogen ernst naar den toestand zijner ziel, of hij gelooft dat Jezus zijn Heiland is, waarop hij bevestigend antwoordt met mededeling van een en ander dat daarop betrekking heeft. Daarna vraagt de Praeses hem hoe hij er toch toe gekomen is om de heerlijke betrekking van Christelijk Onderwijzer te trachten te verwisselen met het Leeraarsambt,²⁹ waarop geantwoord wordt dat hij van jongs af tot dat ambt lust heeft gevoeld, en die lust in den laatsten tijd steeds sterker geworden is, en ook anderen hem opgewekt hebben zich daartoe in den weg te stellen, zoodat hij meende zich aan de Classis te moeten aanbieden, om door hare beslissing te weten wat de Heere wilde. Op de vraag: waarom hij dan niet liever naar de Theologische School te Kampen gegaan was, antwoordde hij gemeend te hebben dat de ingeslagen weg toch ook eene wettige was, dien velen hem aanrieden, en dien hij ook met het oog op zijn 37 jarigen leeftijd verkieselijker achtte.’³⁰

Bij de beraadslaging na het onderzoek blijkt dat ‘het algemeen oordeel niet gunstig is’. Vooral de preek en het examen in de exegese worden onvoldoende geacht. Evenwel: na een langdurige gedachtenwisseling stemmen 5 leden der vergadering tegen en 9 vóór de toelating. Als de candidaat weer is binnengeroepen en hem de uitslag wordt medegedeeld, ontvangt hij van de praeses ‘de broederlijke opwekking zich toch veel in de kennis en verklaring der Heilige Schrift te oefenen - hetgeen die broeder belooft’.³¹

Het is ds. Lindeboom blijkbaar niet gelukt aanstonds een lokaal in Tilburg te huren, waarvan onder ‘1870’ een en ander werd vermeld. Eind 1871 deelt hij mede

‘dat in de laatste dagen uitzigt geopend is op het verkrijgen van een preeklocaal te Tilburg, hetwelk tot nu toe, trots alle pogingen, niet gelukte’.³²

Het zal echter tot 1874 duren, eer de permanente huisvesting van de gereformeerde evangelisatie kan worden betrokken: Lange Nieuwstraat 51. Nadat in 1894 de Gereformeerde Kerk te Tilburg is geïnstitueerd, doet dit gebouwtje dienst als bedehuis, en wel tot 1923.³³

29 Men zie voor hem ook hoofdstuk 10 (Dinteloord).

30 4 jan. 1871, art. 14.

31 Idem, art. 15.

32 9 nov. 1871, art. 13.

33 Anderhalve eeuw gereformeerden in stad en land 9 (Noord-Brabant en Limburg), Kampen 1985, 23.