De Afscheiding van 1834. Deel 8. Provincie Noord-Brabant

[p. 40]

Hoofdstuk 3
De requesten aan de Koning herfst 1836

Evenals in de provincies Utrecht, Noord-Holland en Zuid-Holland, werd ook in Noord-Brabant in de maanden September, oktober en november 1836 door enige gemeenten een adres aan de Koning gezonden. De tekst van de tien gelijkluidende requesten was ontleend aan een tweetal verzoekschriften door de Amsterdamse Afgescheidenen in respectievelijk September en oktober 1836 ingediend.¹

Samengevat, de Afgescheidenen - steeds: wonende in één burgerlijke gemeente - verklaren in het uniforme request, zonder bezwaar van 's lands schatkist te zullen zorgen voor de instandhouding van hun eredienst en daarbij afstand te doen van aanspraken op bezittingen, inkomsten of rechten van enig (kerk)genootschap. Zij vragen ‘ernstiglijk’ dat de vervolgingen mögen ophouden en dat hun godsdienstoefeningen niet langer zullen worden verstoord, maar integendeel zullen worden beschermd. Zij begeren zich te houden aan de Drie formulieren van enigheid en stellen zich voor dat een algemene kerkvergadering een kerkenorde zal opstellen (of aanvullen)² die voldoet aan de eisen van de regering.

Alle adressen, in genoemde provincies ingediend, worden op 9 maart 1837 door de landsoverheid verworpen. Zij verwijst de requestranten naar het koninklijk besluit van 5 juli 1836,³ speciaal naar de bepaling dat de Afgescheidenen in een bepaalde plaats, willen zij als een gemeente worden erkend, zullen moeten overleggen ‘opgaven en ontwerpen, betrekkelijk de door hen gewenschte reglementen en kerkelijke organisatie’.⁴

We beschouwen de adressen als een eerste levensteken van de Afgescheiden kerken in Noord-Brabant. Niet uit alle plaatsen, waar kort na 1834 een gemeente ontstond, wordt een verzoekschrift gezonden. De latere ressorten zijn als volgt vertegenwoordigd. Classis Klundert: Zevenbergen; classis Almkerk: Almkerk, Emmichoven en Waardhuizen, Sleeuwijk c.a., Veen, Werkendam; classis Genderen: Drongelen, Dussen, Genderen, Meeuwen.

1 Bos IV, 1, 4-6; men zie voor de volledige tekst van het door de gemeenten in Noord-Brabant (en in de andere genoemde provincies) gezonden adres: EERSTE DEEL 36-38, TWEEDE DEEL 24-25.

2 Wij merken op dat de eerste synode van de Afgescheidenen te Amsterdam maart 1836 de Dordtse kerkenorde had aangenomen. Handelingen en Verslagen 33-34.

3 EERSTE DEEL 402-404.

4 Herv. Ered. 8 en 9 maart 1837, no. 9. Onder dit nummer worden tevens de tien requesten uit Noord-Brabant bewaard.

[p. 41]

Zevenbergen

6 oktober 1836. Burgemeester J. Damen heeft de volgende 13 namen gelegaliseerd.

Gerrit Bax en zijn vrouw Elizabeth Biert⁵ (met 5 kinderen); Cornelis van der Dussen; Wilhelmina Hendrica van Eekeren; Cornelis de Keijzer en zijn vrouw Helena Schilperoort (met 4 kinderen); Krina Korsten, weduwe Jan de Korte; Cornelis de Korte en zijn vrouw Maria Bogaarts; Emmerika Johanna van Mourik; Gerrit van Mourik, Willem Roepers (met 5 kinderen); Johanna Venis, weduwe W. Paquy.

5 Het request heeft enige malen ‘met vrouw’; de namen der echtgenoten ontleenden we aan ‘Bevolking’ Zevenbergen en aan eerste ledenregister Gereformeerde kerk te Zevenbergen.

Almkerk⁶

17 oktober 1836. Burgemeester M. Duijser legaliseerde 55 namen; 16 personen zetten een kruisje. Het aantal minderjarige kinderen dat mede werd opgegeven bedroeg 19.

Jan van Andel; Johanna van Andel; Ardina van Anrooy; Johanna Biesheuvel (echtgenote van Jan de Bok); Jan de Bok; Cornelis van Breugel; Johannes van Breugel; Leendert van Breugel; Lena van Breugel; Barend Brinkhuizen; Catharina Corstman; Teunis Dekker; Johanna de Gast; G.F. Gezelle Meerburg; Janna de Graaf; Cornelis Hansen; Elizabeth Hansen; Kornelis Heiblom; Gerrit Heikoop; Anna van Helden, Jan van Herwijnen; Anna Hildenbrand; Hilleke Hoboke; Huibert Holleman; Jan H. de Jong, Pleuntje Kamerman; Anna de Klepper; Jan de Klepper; Johanna van Klootwijk (echtgenote van Jan Verhoeven); Johanna Koekkoek; Berdina van der Kolk; Anna de Koning; Urias van de Koppel; Peter van der Linden; Teunis van der Linden; Cornelis van Mastrigt; Gerrit van Mastrigt; Alida van Nieuwegiessen; Arie Pruysen; Antonie Rombout; Adriana Romijn; Rokuske de Rooy; Huibertje Roubos; Johannis van Rijswijk; Dirk van der Stelt; Gerrit van der Stelt; Johanna van der Stelt; Gerrit van Stenis; Mattheus Tamerus; Jan Verhoeven, Arie Verschoor, Arie Verschoor Jbzn; Hendrikus Verschoor, Job Verschoor; Andries Vos.⁷

6 In de lijsten die volgen, heeft een groot aantal gehuwde vrouwen met de meisjesnaam getekend.

7 Andere personen die de acte van Afscheiding (van de Hervormde gemeente) te Almkerk-Emmichoven tekenden (K. Bokma, Herdenken en danken, Waardhuizen 1935, 4-8) vinden we onder het hierna te noemen adres uit de burgerlijke gemeente Emmichoven en Waardhuizen.

Emmichoven en Waardhuizen⁸

11 oktober 1836. De burgemeester A.B. van de Koppel, verklaart dat de volgende 101 namen in zijn tegenwoordigheid zijn gesteld; 29 personen tekenden met een kruisje. Het getal van de mede opgegeven kinderen bedroeg 107.

8 De personen van wie de namen cursief zijn gedrukt, woonden te Waardhuizen.
Men bedenke dat de inwoners van de burgerlijke gemeente Almkerk en Uitwijk alsmede die van Emmichoven c.a. merendeels tot de ene Hervormde kerk van Almkerk (en Emmichoven) behoorden; voor een klein gedeelte tot die van Uitwijk (en Waardhuizen); vgl. bijlage I. Na de Afscheiding waren de meeste van de hier en bij Almkerk genoemde personen lid van de gemeente te Almkerk, een kleiner gedeelte van die te Waardhuizen. Door het ontbreken van de eerste ledenregisters kan niet voor iedere persoon worden nagegaan, tot welke gemeente hij of zij is gaan behoren. Men zie echter voor deze zaak ook de behandeling van de afzonderlijke gemeenten.

[p. 42]

Adriana Alblas; Teunis Alblas; Govert van der Beek; Johanna van der Beek; Cornelis Besterveld; Simon Besterveld; Lijntje Biesheuvel; Willemina Blankers; Govert Boterblom; Antonette Bouman; Alette Branderhorst; Teunis Colijn; Willem Dekker; Arie den Dekker; Cornelis Dominicus; Arie van Doveren, Johanna van Doveren; Adriana van Drunen; Antonie G. van Drunen; Flora van Drunen; Lena van Drunen, weduwe Teunis van Anrooy, A. Duijser; Wouter Duister; Wilhelmina van Dijk; Adriana van Eeten, weduwe Huibert Pellekaan; Antonie Eeuwijk; Dirk Faassen; Teuntje Faassen; Marinus van de Giesen; Teunis Groeneveld; Hendrik Pieterse Groenevelt; Bastiaan van Haaften; Geertrui van Haaften, Jan J. van Haaften; Johannes van Haaften; Elisabeth van Helden; Gerrit van Helden; Huibertje van Helden; Jacob van Helden; P. van Herwijnen; B. van den Heuvel, Willemke van den Heuvel, Dirk Jan Hey; Willemina Heystek; Willemina van Hofwegen; Jan Holleman; Jenneke Holleman; Peter Holleman; Everhardus Catharinus van Hooven; Neeltje Kalvers; Bastiaan Koekkoek; Dirkje Kooiman, weduwe Peter Konfurius; Seleke van de Koppel, Jenneke Korstman; Marcelis van der Laan Verhoeven; Arie van der Linden; Teunis van der Linden; Margrita Mans; Arie van Mastrigt; Huibertje van Mastrigt; Cornelis Mouthaan; Coenraad Noorloos; Willem van Os; Govert Pellekaan; Huibert Pellekaan; Jan B. Pellekaan, Jenneke Pellekaan; Levinus Pellekaan; Pieternella Pellekaan; Teuntje Pellekaan, weduwe Willem Verhoeven; Jan A. de Pender; J.P. de Pender; Jan van der Pol; Adriana Pruissen; Arie Pruissen; Immigje Pruissen; Bastiaan van der Pijl; Maria Rink (ook Ring); Anna de Rijk; Jacob van Rijswijk; Pleuntje van Rijswijk; Gerrit Schaap; Dora Sizolt; Adriaan van der Stelt; Arie van der Stelt; Dirk van der Stelt; Jan van der Stelt; Otje van der Stelt; Antonie Sterkenburg; Jacob Uithoven; Adriaan Verhoeven; Cornelis Verhoeven; Adriana de Vette; Anna Vos; Grita Vos, weduwe P. van der Pijl; Cornelis van de Water; Jan van de Water; Johannis van de Water; Maria van de Water; Elizabeth Wijgers, Jacoba van Wijk.

Bij dit request is een aanvullende naamlijst met toelichting gevoegd, van Afgescheidenen uit zowel de burgerlijke gemeente Almkerk als Emmichoven. Ook hieruit blijkt hoezeer het kerkelijk leven in beide gemeenten (of dorpen van dezelfde naam) verstrengeld was. De aanvulling luidt als volgt.

‘Gelijk in andere gemeenten, zoo ook in de gemeenten Almkerk en Emmichoven waren er die door ongesteldheid of afwezigheid of andere oorzaken verhinderd zijn geworden bij de legalisatie der handteekeningen tegenwoordig te zijn ...
Almkerk
Joh. van Andel; Antonia van Biesheuvel geb. de Koning; M. Bouwman geb. Verschoor; El. van Breugel geb. Hoboke; Pieter Dekker; Cornelia Dekker geb. Koekoek; Arie van Gorp; Cornelis van Gorp; Dirk van Gorp. Elizabeth van Gorp; Krestiana ten Hagen; Segerina Heyblom; G. Heyblom geb. Donkenbeek; J. de Hoog; Abr. de Jong; Hendrik van der Pias; D. van der Pias geb. van Drunen; Arie Schouten; Dingena Schouten geb. Pellekaan; G. Schreuders; P. Schreuders geb. Alblas; J.J. van der Stelt; C. van Turnhout; N. Vermeulen; D. Verwoerd.
[25 personen] benevens 15 minderjarige kinderen.
(gehucht) Emmichoven
Johanna Boterblom geb. van Honk; A. den Dekker geb. van Ouwerkerk; S. van Drunen; B. van Drunen geb. Pellekaan; C. Groeneveld; Dingena Groeneveld; Z.

[p. 43]

Groeneveld; Jannigje Groeneveld geb. Ottevanger; Johanna van Herwijnen geb. van Andel; Lodewijk Heystek; N. Heystek geb. Besterveld; C. de Hoog; Maria de Hoog geb. Vos; Antonia de Koning; Antonie van der Pijl; Bastiaan van der Pijl; C. van der Pijl; Cornelia van der Stelt geb. Rade; weduwe E. van der Stelt geb. Wijnen; L. van der Stelt geb. Wijnen; Gerrit Verhoeven; A. Verschoor; J. Verschoor geb. de Hoog; Hendrina Vos; Maria Vos; T. Wijnen. [26 personen] benevens 13 minderjarige kinderen’.

De laatstgenoemde vier lijsten, alle betrekking hebbende op de burgerlijke gemeenten Almkerk c.a. en Emmichoven c.a. omvatten in totaal 207 belijdende leden plus 154 minderjarige kinderen, dit is 361 personen.⁹

9 De reeds genoemde acte van Afscheiding van Almkerk en Emmichoven omvat meer personen, namelijk 259, alsmede 152 kinderen. Daar deze acte bij herhaling de aanduiding heeft ‘... en vrouw’ is het verband tussen beide reeksen namen niet geheel na te gaan. C. de Gast, die de acte uit het boekje van Bokma (vgl. noot 7) heeft overgenomen, vermeldt dat het origineel (met een groot gedeelte van het archief van de Hervormde gemeente te Almkerk c.a.) is verloren gegaan (De Gast, Almkerk 3).

De Werken en Sleeuwijk¹⁰

1 oktober 1836. In tegenwoordigheid van de burgemeester van De Werken en Sleeuwijk, H.E. Verschoor, plaatsen 83 personen hun handtekening en 41 een kruisje. In totaal 124.

Huibert van Arkel, Maaike Bäks; Barend Biesheuvel; Aagje Blooshoofd; Alettinus Branderhorst; Jacomina Bras; Alida van Breugel; Anna van Breugel; Arie van Breugel; Hendricus van Breugel; Jan van Breugel; Johannes van Breugel; Leendert van Breugel; Lena van Breugel; Arie van Brüggen; Pieter Dekker; Willem Dekker; Cornelis den Dekker; Pieter Dirkse; Arnoldus Doedijns; Cornelis Doedijns; Dirk Doedijns; Maria Doedijns; Arie van Driel; Jannigje van Driel; Bastiaan van Drunen; Leendert van Drunen; Lucas van Drunen; Rokus van Drunen; Aantje van Dijk; Adriana van Dijk¹¹; Jenneke de Gast, Gijsbert van der Giessen; Anna de Graaff; Jan de Graaff; Pietertje de Groot; Janna van Haaften; Sijke den Haan; Frans Hakkers; Klazina van Helden; Cornelia de Hoog; Bastiaan Markus Ippel; Cornelis Ippel; Cornelis Ippel; Elizabeth Ippel; Gerrit Ippel; Johannes Ippel; Wouter Kieboom; Jan Killewinger; Willem Killewinger; Teuntje Kindermans; Heiltje van Klootwijk; Johannis Kostman; Arie Kouw; Adrianus van Krugten; Johanna van Krugten; Symen B(aks) van Krugten; Teuntje van Krugten; Willem van Krugten; Aaltje Lagrouw; Arend Lagrouw; Simon Lagrouw; Adriana Langeweg; Aaltje van der Linden; Cornelis Mulders; Cornelis van Noorloos; Willem van Noorloos; Geertrui Ottevanger; Jannigje Lijzebet Ouwerkerk; Adrianus Paans; Christoffel Pellikaan; Cornelis Pellikaan; Gerrit Pellikaan; Anneke van Pelt; Cornelia van Pelt; Andries Potters; Jenneke Pruissen; Teunis Roubos; Cornelia Ruimschotel; Neeltje Dirkje van 't Sant; Willem van 't Sant; Cornelis P. Scheurwater; Hendricus Scheurwater; Maaike Scheurwater; Jacoba Schmidt, Adriana Snoek; Antonie Leendert Snoek; Vijverke Snoek; Pleuntje Spandonk, Arie Jans van der Stelt; Gerrit van der Stelt; Gerdina van der Stelt; Hendrik van der Stelt; Jan van der Stelt; Jan A. van der Stelt; Jp. van der Stelt; P. van der Stelt; Pieter Aries van der Stelt; Pieter Jans van der Stelt; Pieternella van der Stelt; Willem van der Stelt; Johanna Sterkenburg; Vijverke Strik; Johannes

10 In tegenstelling met wat we vinden in andere, dergelijke stukken, komen in de door het gemeentebestuur geschreven lijst van namen - na de handtekeningen etc. - verscheidene onnauwkeurigheden voor.

11 Vrouw van de nog te noemen veldwachter Reinier Haagmans.

[p. 44]

Sulkers; Jannigje Verhagen, Margje Verheij; Sija Verlee; Maria Verschoor; Pieter Verschoor; Gerrit Vink; Teuntje Vink; Adriana van der Waal; Hendrik Walraven; Hugo Walraven; Otto Walraven; Sabina Walraven geb. van der Horst; Janna Walraven geb. van Pelt; Sara de Wind; Maria van der Zalm.

Veen

14 oktober 1836. Burgemeester R. Ambrosius legaliseerde de handtekeningen van de volgende 26 personen.

Maria Bax, Maria Blankers; Zeger Blankers; Gerret Clement; Pieter Clement; A. van Drunen; A. van Dulst; Maria van Dulst; Cornelis Duijser; A.G. Heilman; Arie 't Hooft; Pieter de Looi; Gose Roeland; C. van Rijswijk, Lucas Sandbergh; Cornelis Schreuders; Johanna Schreuders; A.C. van Son; C. van Son; Ivo Sonneveit; Anna Verbeek, Antonie Verbeek; Jan Verbeek; Johannes Verbeek Hzn.; Hendrik Vos Gzn.; Neeltje Vos.

Werkendam

8 oktober 1836. Burgemeester G. van Houweninge legaliseerde de ‘hand- en merkteekenen [kruisjes]’ van 40 personen mede voor 43 kinderen.¹²

Jan van Aalst, Antonie Baggerman met 6 kinderen; Jan van Beek en zijn vrouw Catharina de Graaff; Daniel Biesheuvel; Joost Biesheuvel; Aaltje van Driel; Bastiaan van Driel Cz.; Corn, van Driel met 3 kinderen; Maarten van Driel met 6 kinderen; Anna Eijgenaar; C. de Graaff met 3 kinderen; Maria Groeneweg met 3 kinderen; Agien den Haan; Daniel Hartman; Jakoba Hartman; Geertje de Heer; Cornelia van den Heuvel; Wilhelmina Elizabet Heymans; Christiaan Hovestadt, Lena Kamsteeg; Kommeria Kapel met 6 kinderen Willem Koek; Catharina Krayo, Anna Maria de Kruik met 3 kinderen; Fransijna Kuijk; Anna K. van Loon; Johanna van der Meijden; Mayke de Mink; Christina van Oorschot; Andries Potters ‘den Oude’ met 6 kinderen; Jenneke van der Pijl met 3 kinderen; Kristina Maria Reyers; Neeltje Ritmeester; Anna Schaddelee met 4 kinderen; Jan Visser Govertzn; Kornelis Visser; Jannigje de Vries; Maaike de Wit; Huibertje van Wijk.

12 Vier personen zetten een kruisje. Het aantal Afgescheidenen te Werkendam moet aanzienlijk groter zijn geweest dan de 40 personen (met hun 43 kinderen) die het request tekenden. Immers, we vonden in hoofdstuk 2 (paragraaf 2 ‘Classis Heusden’) dat er begin 1836 te Werkendam 160 Afgescheidenen zijn (volwassenen en kinderen) en dat 42 personen de acte van Afscheiding met een kruisje of ‘per orde’ hebben getekend.

Drongelen c.a.¹³

21 oktober 1836. Burgemeester V.G.A. Boll. Van de 16 ondertekenaars woonden te Drongelen:

13 In deze tijd bestaat de burgerlijke gemeente Drongelen-Hagoort-Gansoyen-en-Doeveren. Burgemeester is V.G.A. Boll, die de in mei 1835 overleden W.J. Millenaar opvolgde. De ondertekenaars woonden voor een deel in Drongelen en voor een deel in Doeveren. Arie Baaijens, Teunis Boll en Jan van Mersbergen waren (aanvankelijk) leden van de kerkeraad der Afgescheidenen te Genderen.

[p. 45]

Teuntje Boll, weduwe Jan Gerritse Branderhorst; Adriaan Arnoldus de Bruin en zijn vrouw Elske van Rijswijk; Pieter Johannes de Bruin¹⁴; Arie de Graaff; Jacobus Nieuwkoop; Anna Maria van Osch; Adriaan in 't Velt en zijn vrouw Geertruij van der Beek; Willem in 't Velt en zijn vrouw Antonia Graswelders; Gerrit Vos.

Te Doeveren:

Arie Baaijens; Dirk Boll; Teunis Boll; Jan van Mersbergen.

14 De latere predikant; hij leefde van 1817 tot 1891. Vermoedelijk was hij in 1836 onderwijzer te Waalwijk.

Dussen

21 oktober 1836. Burgemeester P.J. Staal. De volgende 29 personen tekenden het request.

Meggeltje van Bergeijk¹⁵; Petronella Boom; G. van Daalen; A. van Dijk; Adriana de Graaf; Nikolaas de Graaf; Jan Groeneveld; Stijntje Groeneveld; Jenneke Groeneveld; Kasper Haspels; Frank Kamp; Matthijs J. Kamp; Andries Keller; Jenneke Keller; Pieter Keller; J. van Klootwijk; Adriaan Koekkoek; Jacob Koekkoek; Maria van der Kolk¹⁶; Gerrit Rombout; Petronella de Rooij; Rokuske de Rooij; Hendrik Teuling; Hendrik Tol(l)enaars; Jacomina Versveit; M. Vos; Pietertje Vos; David Zeelen; P. de Zeeuw.

15 Echtgenote van de onderwijzer Adam van Bergeijk. Men zie voor het echtpaar Van Bergeijk-van Bergeijk hoofdstuk 24 (Dussen).

16 Echtgenote van Gerrit Rombout.

Genderen

(burgerlijke gemeente Eethen, Genderen en Heesbeen) 24 november 1836. Burgemeester V.G.A. Boll.

Bij dit request dienen enige opmerkingen te worden gemaakt aangaande het aantal ondertekenaars en meer in het algemeen over het getal Afgescheidenen te Genderen c.a. gedurende de beginjaren van de Afscheiding.

De Acte van Afscheiding van Doeveren, Genderen en Gansoyen, gedateerd 1 november 1834, omvat 414 zielen.¹⁷ Dezen behoorden tot de burgerlijke gemeenten Eethen c.a. (Genderen) en Drongelen c.a. (Doeveren). Er bleven 35 personen Hervormd.¹⁸ Beide aantallen opgeteld leidt tot 449 Hervormden kort vóór de Afscheiding. Een tweetal rapporten van Hervormde zijde gewaagt echter van 475 zielen.¹⁹ We houden het op laatstgenoemd aantal; we menen het verschil te moeten verklaren uit het feit dat er 26 personen zijn geweest, die niet Hervormd

17 DERDE DEEL 46-49. Het in 1890 bij het graven van de Bergsche Maas verdwenen gehucht Gansoyen zullen we hier verder buiten beschouwing laten; in 1843 woonden er slechts 11 personen (Van der Aa IV, 431).

18 DERDE DEEL 43.

19 Rapport van het Classicaal bestuur van Heusden 1 maart 1836: Doeveren, Genderen en Gansoyen tezamen teilen 475 zielen (inclusief de Afgescheidenen!), vgl. hoofdstuk 2; bijlage I - 1837: Doeveren c.a. 475 zielen.

[p. 46]

zijn gebleven, maar door een of andere oorzaak (ziekte, afwezigheid) de Acte van Afscheiding niet hebben getekend. We schatten derhalve het aantal Afgescheidenen te Doeveren-Genderen eind 1834 op 414 + 26 = 440 zielen.

Volgens het ‘Acten Boek van de Christelijke Hervormde Kerk te Genderen begonnen Ao.1833’ bedroeg het aantal zielen van deze gemeente op 18 maart 1833: 379 - 156 ‘lidmaten’ en 223 doopleden. Hieruit kan worden geconcludeerd dat Hervormd Doeveren kort voor de Afscheiding 475 - 379 = 96 personen omvatte.²⁰

Reeds kort na 1 november 1834 gingen 17 personen terug tot de Hervormde kerk. Op 17 februari 1835 waren er daarenboven 11 personen teruggekeerd.²¹ Het aantal Afgescheidenen te Genderen c.a. moet derhalve op laatstgenoemde datum 440 - 17 - 11 = 412 hebben bedragen.

Ds. C.W. Pape te Heusden meldt in 1835 en 1836 in zijn correspondentie met de secretaris en adviseur van Hervormde eredienst, J.D. Janssen, bij herhaling dat het aantal Afgescheidenen te Genderen iets en te Doeveren in sterke mate vermindert.²² En het Classicaal bestuur van Heusden rapporteert circa 1 maart 1836 dat er te Genderen-Doeveren 362 Afgescheiden zijn.²³

Daar de ‘afbrokkeling’ zich na 1 maart 1836 heeft voortgezet²⁴ - Pape meldt begin 1837 dat de Hervormde gemeente 160 à 170 zielen telt²⁵ - mogen we het aantal Afgescheidenen te Genderen²⁶ eind 1836 stellen op ongeveer 315.

Het onderhavige request - eveneens van eind 1836 - bevat een ondertekening door 99 volwassenen (34 van hen plaatsten een kruisje als ‘handmerk’, mede voor 118 kinderen. In totaal 99 + 118 = 217 personen. Er is geen andere conclusie mogelijk, dan dat een deel der gemeente Genderen niet heeft getekend. Dit is in overeenstemming met de omstandigheid dat, vergeleken met de Acte van Afscheiding van november 1834 onder andere de volgende familienamen ontbreken: Van Andel, Van der Beek, Boll (vermoedelijk woonden allen van déze naam te Doeveren, gemeente Drongelen c.a.) en Van Gammeren. Niet onmoge-

20 Bijlage I, noot 2: 80 zielen.

21 Men zie voor de aantallen 17 en 11: DERDE DEEL 43-44; Bos, Archiefstukken II, 147, 198.

22 Ibidem, II, 311, 313, 316, 501; III, 32, 37, 179.

23 Vgl. hoofdstuk 2.

24 C.W. Pape schrijft, gedateerd 23 april 1836 aan J.D. Janssen: ‘Te Genderen raakt men aan het wankelen. De grootste Scholtianen beginnen de zaak donker in te zien en komen nu en dan bij [B.] Moorrees [te Wijk] te kerk.’; Bos, Archiefstukken III, 37.
Ook: (23 januari 1837) ‘Te Genderen en Doeveren is het aantal teruggekeerden reeds over de honderd en de gemeente heeft dus tusschen de 160 en 170 zielen.’

25 Men zie de vorige noot.

26 Pape op 13 april 1835: ‘Geheel Doeveren is nu - op een huisgezin na -met Gansoijen tot de oude orde teruggekeerd...’.; Bos II, 311. Onder ‘Drongelen c.a.’ zagen we eerder in dit hoofdstuk dat op 21 okt. 1836 de volgende Afgescheidenen te Doeveren woonden: A. Baaijens, D. Boll, T. Boll en Jan van Mersbergen.

[p. 47]

lijk -maar niet zeker -is dat een groep van ongeveer honderd personen, kinderen inbegrepen, door onmin met Scholte²⁷ niet heeft willen tekenen.²⁸

Een hierna (hoofdstuk 22) te noemen request aan de Koning van 7 september 1841, inzake de erkenning van de Afgescheiden gemeente te Genderen, omvat 288 zielen. De verschillen voor wat betreft de ondertekenaars, tussen dit verzoekschrift en dat van 1836, zijn tamelijk groot. Geen enkel vrouwelijk lid heeft in 1841 getekend; de gehuwde vrouwen - voor zover afgescheiden - zijn in de aantallen personen per gezin begrepen; alleenstaande vrouwen staan niet vermeld. Vergelijking van de beide series namen doet ons vermoeden dat circa 40 vrouwen niet zullen hebben getekend. Derhalve schatten we het aantal personen dat de gemeente midden 1841 omvat op 288 + 40 = 328.

Samenvatting van de raming van de aantallen Afgescheidenen te Genderen (aanvankelijk: c.a.).

november	1834	440^29
februari	1835	412^29
maart	1836	362^29
november	1836	315
september	1841	328
	1849	398^30
	1851	378^31

De ondertekening van het request van 24 november 1836 luidt als volgt.

Arie Bax en 3 kinderen, Elizabeth Bax; Emma (Emmeke) Bax; Leendert Bax; Adriana van Berkel; Sijmen (Simon) van Berkel en 4 kinderen; weduwe J. van Berkel; Antonij van den Biesheuvel; Dielis van den Biesheuvel; Jenneke Bouman; Adriaan Branderhorst en 6 kinderen; Adriana Branderhorst; Blees Jacob Branderhorst; Clasina Branderhorst; Gerrit W. Branderhorst; Gijsbert Branderhorst en 3 kinderen; Hendrik G. Branderhorst; Jacob Cornelis Branderhorst; Jan Branderhorst; Jan G. Branderhorst; Judik Branderhorst; Teunis Branderhorst; Willem G. Branderhorst en

27 H.P. Scholte zette in sterke mate zijn stempel op het request; in een deel van het land spoorde hij aan tot het verzenden ervan (EERSTE DEEL 36-44; TWEEDE DEEL 23-36).

28 Reeds op 27 oktober 1835 schreef Pape aan Janssen over ‘groot misnoegen’ van ‘de voornaamsten van Genderen’ ten opzichte van Scholte. Genoemd worden daarbij Gijsbert van der Beek en diens zwager Joh. Branderhorst. ‘Stellig is dat de factie geheel in de war is...’. Bos II, 501; idem IV, 136.
De burgemeester van Eethen c.a. schrijft naar aanleiding van de ondertekening en legalisatie van het request van 24 nov. 1836, twee dagen later aan de gouverneur van Noord-Brabant: ‘Dat de Adressanten met uitzondering van twee of drie alle tot de minvermogende klasse der Gemeente behooren, terwijl alle de vermogende van de aanhangers der gevoelens van den Heer Scholte zich van de onderteekening onthouden hebben...’. (Brievenboek burgemeester Eethen c.a. 1836). We komen op deze zaak terug in hoofdstuk 22.

29 Enige personen woonden te Doeveren (gem. Drongelen).

29 Enige personen woonden te Doeveren (gem. Drongelen).

29 Enige personen woonden te Doeveren (gem. Drongelen).

30 De Kok, Nederland op de breuklijn, 434 (volkstelling 1849). De kerkeraad vermeldt in een request van jan. 1849 (te noemen in hoofdstuk 22, paragraaf 5, dat de gemeente ‘bijna 400 leden telt’.

31 Vergelijk statistiek, bijlage II; voor de jaren 1856-1874 vinden we onveranderd het aantal 407.

[p. 48]

5 kinderen; Johanna Burghout; Anna Colijn³²; Anneke Doedijns; Maaijke Doedijns en 4 kinderen; Bastiaan Donkersloot en 2 kinderen; Angenita van den Heuvel en 1 kind; Arietje van den Heuvel; Cornelia van den Heuvel; Cornelia van den Heuvel; weduwe C. van den Heuvel en 5 kinderen; Antonij van der Kolk; Elisabeth Kuisten; Bastiaan Lankhaar; Gerrit Lankhaar; Hendricus Lankhaar en 1 kind; Hendrik Lankhaar; Hendrik Lankhaar en 5 kinderen; Maarten Lankhaar; Maria Lankhaar; Anna Mans; David Mans en 3 kinderen; Adriana van Marsbergen³³; Geertruij van Marsbergen; Heiltje van Marsbergen; Louwerens van Marsbergen; Matthijs van Marsbergen; Pieter van Marsbergen en 1 kind; Sijmen van Marsbergen; Willem van Marsbergen; Alexander Millenaar en 4 kinderen; Antonetta van der Mooren; Cornelis van der Mooren en 7 kinderen; Margreta van der Mooren; Maria van der Mooren; Tieleman van der Mooren; Willemina van der Mooren; Hendrica Raams; Ambrosius Royaal en 2 kinderen; Huibert Royaal; Maria Royaal; Antonia van Rijswijk; Elisabeth van Rijswijk; Teuntje van Schaik; Josephus Schoondermark en 6 kinderen; Christina Schouwenburg; Arie Thur en 1 kind; Belia Thur en 1 kind; Blees Thur en 6 kinderen; Heiltje Thur; Lijntje Thur; Bastiaan Treffers en 1 kind; Adriaan Verdoorn; Arie Verkuijl en 6 kinderen; Cornelia Verkuijl en 3 kinderen; Jenneke Verkuijl; Blees Versteeg en 7 kinderen; Jan Versteeg; Judik Versteeg; Lijntje Versteeg; Adrianus Vos en 4 kinderen; Johanna Vos; Maria Vos; Teuntje Vos; Clasina van Vuuren; Gerrit van Vuuren en 4 kinderen; Aletta van Wijk; Anneke van Wijk; Antonij van Wijk en 3 kinderen; Jan P. van Wijk en 7 kinderen; Piet van Wijk; Teuntje van Wijk, Willem van Wijk en 6 kinderen; Adriaan van Wijlen en 7 kinderen; Gijsbert van Wijlen; Hendrik van Wijlen; Willem van Wijlen.

32 De echtgenote van Arie Verkuijl.

33 De spellingen Van Marsbergen en Van Mersbergen wisselen elkaar af.

Meeuwen

12 september 1836. Burgemeester P.A. van Buuren; deze schrijft 53 handtekeningen te hebben gelegaliseerd: ‘een en twintig personen zijn meerderjarig en twee en dertig minderjarig’. Echter, het request bevat slechts 35 namen en 18 kruisjes (zonder naam!).

Maaike Bax; B. Donkersloot; Bastiaan S. Donkersloot; Cornelia Donkersloot; F. Donkersloot; Klazina Donkersloot; Lammert Donkersloot; P. Donkersloot; Adriana de Graaf; Cornelia de Graaf; Elizabeth de Graaf; Goverdina de Graaf; J. de Graaf; Nikolaas de Graaf; Otto Haspels; Aart van Herwijnen; Jan de Klepper; Pieternella de Klepper; Antonie van Krimpen; Maria Pellekaan; A. de Rooij; Adriana de Rooij; Elizabeth de Rooij; Helena de Rooij; Jacobus de Rooij; Jenneke de Rooij, Johanna de Rooij; Joost de Rooij (?); Nicolaas de Rooij; Suzanna de Rooij; Sijke de Rooij; Wouter de Rooij, Maria van der Zalm;... van der Zalm; W. van der Zalm(?).