De Afscheiding van 1834. Deel 8. Provincie Noord-Brabant

[p. 30]

Hoofdstuk 2
Rapporten van de hervormde classes Breda, Heusden en 's-Hertogenbosch inzake het ‘Separatisme’ begin 1836

Ter voldoening aan de vertrouwelijke aanschrijving van het Departement van eredienst, gedateerd 1 februari 1836, zonden de onderscheidene classicale besturen (hervormd) met bekwame spoed een rapport in over het aantal en de invloed van de ‘Separatisten’.¹ Hoewel nadien duidelijk is geworden, dat de schattingen van het aantal Afgescheidenen veel te laag zijn geweest,² geven de rapporten - overigens vaak in negatieve bewoordingen - belangrijke informatie aangaande de ontwikkeling der Afscheiding in tal van plaatsen.

In dit hoofdstuk handelen we over de rapporten van de classicale besturen van Breda, Heusden en 's-Hertogenbosch.³

1 Men zie ook Bos III 156-183.

2 Als totaal aantal personen dat zich in ons land al dan niet schriftelijk heeft afgescheiden, wordt in april 1836 door het Departement van eredienst opgegeven: 5059. Voor Groningen en Drenthe tezamen: 1266; maar alleen al de requesten van juni 1836 door de Afgescheidenen in deze provincies aan de Koning gezonden, zijn ondertekend door 2139 personen. (Bos III, 182-183)

3 De rapporten worden in hoofdzaak genoemd in Bos III, 178-180. Met het oog op de behandeling van afzonderlijke gemeenten hierna, willen wij deze documenten uitvoeriger weergeven.

1. Classis Breda⁴

Bergen op Zoom

Aanvankelijk wordt gemeld dat er geen Afgescheidenen zijn. Toch: ‘Alhier is de kwade geest in de laatste elf jaren⁵ wel niet verergerd, doch te dien opzigte blijft veel te wenschen over. Tot nog toe evenwel houdt men zich stil.’

4 Herv. Ered. 24 febr. 1836, no. 10.

5 Gesproken wordt van “elf jaren”, aangezien de beide (!) predikanten van Bergen op Zoom, aldaar in 1825 waren gekomen.

Breda

Drie lidmaten, één kind en nog één lidmaat ‘die zich afgescheiden heeft op de Leur en reeds voor dien tijd zich hier met der woon had nedergezet’. Deze mensen zijn ‘geen lieden van groot vermogen’.

[p. 31]

De namen: Johannes Beckers, ‘voorheen schrijnwerkers Baas... doch thans naar het schijnt buiten beroep’⁶; Govert Groeneveld, beurtschipper op Gouda en zijn huisvrouw Maria Groeneveld, geboren Baks, alsmede hun kind Johannes J. Groeneveld; ‘de van de Leur herwaarts gekomen Jacobus Bos’, timmerman.⁷ Naar men zegt worden er bijeenkomsten gehouden, waaraan ook militairen deelnemen. De gemeente keurt de ‘separatistische woelingen’ af.

6 In 1835 werden onder zijn leiding te Breda oefeningen gehouden; Bos II, 299-300.

7 We vinden het gezin Groeneveld en J. Bos in 1841 vermeld als leden van de Afgescheiden gemeente te (Hooge) Zwaluwe.

Dongen

Twee gezinnen, behorende ‘tot de smalle gemeente’. ‘Voorwerpen van minachting of medelijden’. Houden bijeenkomsten met die van 's-Gravenmoer. De geest der gemeente is over het geheel zeer goed.

Genoemd worden: Marijnes Wervers, schoenlapper en zijn vrouw Maria Boogaarts; Johanna Zwijgers, geboren Wervers, weduwe van een dagloner. Tot hun gezinnen behoren in totaal twaalf merendeels jonge kinderen. De middelen door deze personen aangewend ter verbreiding van hun denkbeeiden zijn ‘het ter lezing ronddragen dier meenigte blauwboekjes en prullaria, waar mede de kwalijk gezinden in de laatste jaren, ons als overspoeld hebben’.

Fijnaart

In deze plaats heeft zich één gezin afgescheiden: Cornelis Versluijs Jz., bouwman en zijn vrouw Elsje Francijna Sneep Dd. met hun zeven kinderen.⁸ De gesteldheid der gemeente is over het algemeen ‘rustig en niet gezind de zoodanigen te volgen, wier ijver naar het overdrevene helt’. Wei is men

‘alhier gehecht aan de Leer dezer Hervormde Kerk, begrepen in onze Formulieren van Eenigheid des geloofs; en een gedurig onderzoek van zulke geschriften, die deze Leer voorstellen en verdedigen mag daar van getuigen. Zij intusschen, die dezelve beschouwen als overeenkomstig met Gods Woord, zoeken de Waarheid te betrachten in de liefde.’⁹

8 Dit gezin sluit zich aan bij de Afgescheiden gemeente te Willemstad.

9 Met ‘zij’ moeten zijn bedoeld de met de ideeën der Afgescheidenen sympathiserenden.

Hooge Zwaluwe

Er zijn twee ‘Separatisten’: Josina de Visser, huisvrouw van Bastiaan de Boer en Clazina de Visser, huisvrouw van C. Pfaff (‘sergeant bij de Jagers van Dam’). Deze ‘lieden hebben geen invloed’. Zij zijn ‘voorwerpen van spot of beklag’. Alhier is ‘reeds vele jaren eene oefening, waar men niets dan preeken van Vader Hellenbroek¹⁰ leest’, waarvan echter geen kwaad te duchten valt.

10 Abraham Hellenbroek (1658-1731), Nederlands theoloog, Voetiaan.

Klundert

Het rapport over deze gemeente, van de hand van ds. A. Th. Beausar, is verreweg het meest uitvoerige en interessante. Dit verwondert niet, aangezien in deze plaats

[p. 32]

op uitgebreide schaal oefeningen werden gehouden en te Klundert reeds in 1835 een Afgescheiden gemeente werd geïnstitueerd.

Ds. Beausar geeft eerst een lijst van namen etc. van personen die zich hebben afgescheiden. Daar begin 1835 twee groepen na elkaar zich van de Hervormde Kerk losmaakten, spreekt de predikant over eerste en tweede afscheiding.

Eerste afscheiding (28 november 1835):

Benjamin Hieronymus Ploeg, schoenmaker en zijn vrouw Huibertje Littooy met zes kinderen

Jan Hendriks, arbeider en zijn vrouw Ciasina van Erkelens met één kind

Pietertje de Lint, naaister

Elisabeth Romijn, dienstbode

Dingena Korteweg, Korstiaanse-dochter, boeredochter

Johannes Maclean, kuiper met zijn twee kinderen

Cornells Kranenburg (geen lidmaat), schoenmaker en zijn vrouw Louisa Maclean met twee kinderen

Neeltje Legrand, prenten- en pettenverkoopster

Hendrik Jacobus Schalekamp, timmermansknecht en zijn vrouw Maria Korteweg met vier kinderen

Maaike de Bruijn, wasvrouw met haar kind

Tweede afscheiding (23 januari 1836):

Teunis Kuijpers, broodbakker en zijn vrouw Huibertje van der Made met één kind

Cornelia den Hollander, winkelierster

Johanna Ardon, dienstbode

Maria Vos, dienstbode

Jacobus de Bruijn, arbeider en zijn vrouw Aplonia Cille met zes kinderen

Tezamen 21 volwassenen (van wie één geen lidmaat) en 23 kinderen. ‘N.B. Vrouwen Kranenburg en Schalekamp hebben eerst getekend bij de tweede afscheiding - Zo gaat de kanker voort!’.

Ds. Beausar voegt aan bovenstaande ‘personeele staat’ onder meer het volgende toe.

Op de vraag of de Separatisten door hun stand of door hun vermogen enige invloed op de welgezinden in de gemeente hebben, luidt het antwoord:

‘Geene de minste invloed wegens hunne stand, want zij zijn schoenmakers, bakker, dienstbode, naaister, wasvrouwen, kuiper, winkelier, arbeiders en timmermansknegt en uit hen die niet gerenomeerd zijn in hun vak. Voorts zijn zij allen onvermogend, bijna allen zijn behoeftig, schoon niet arm.’

Over de middelen die de Separatisten aanwenden teneinde hun ‘woelingen’ te bevorderen, merkt de predikant op

‘Algemeene pogingen en middelen: de oproerige Libellen, welke alhier verkocht worden, waartoe een boekwinkeltje en een Leesgezelschap zijn opgerigt; waar van de Beruchte Dirk van der Made (Assessor Primus en gegoed) Beschermheer is - onbetamelijke brieven - korrespondentie - en de Missionarissen, die van tijd zich bij genoemde van der Made en anderen aandienen. - Bijzondere pogingen en middelen, welke meer regtstreeks uit de boezem dezer plaats voortgekomen zijn: de

[p. 33]

bezoeken, welke van der Made en anderen elkaar geven - de aloude godsdienstige bijeenkomst (oeffening) welke onder de aanvoering en bescherming van van der Made gehouden wordt. De Separatisten hebben Ouderlingen, Diakenen, voorlezer, voorzanger en koster en houden des Zondags onder elkander godsdienstoeffening. Wederom wordt de Ex-predikant Meerburg gewacht, en wel voornamelijk ook om doop en Avondmaal te bedienen. Deze Missionaris bevordert het meest de woelingen.... indien het waar is, gelijk iemand van dien aanhang schoon nog geen Separatist, mij zeide: 'dat de Amsterdamsche aanhang reeds anderhalf millioen guldens bij elkander heeft - dit is mij reeds vóór een jaar gezegd, zoo zoude men zelfs aan vreemden invloed, aan de propaganda kunnen denken, naardien Particulieren alzoo niet gewoon zijn, aftescheiden.¹¹ De ijverige Koster der Separatisten is thans met nieuw gewaad voorzien... Ook waarborgt men voor het onderhoud der kinderen, indien zij tot armoede mogten geraken.’

Ds. Beausar beantwoordt de vraag: ‘Hoedanig ten opzigte dier woelingen de gezindheid mijner Gemeente zij?’ als volgt.

‘Gunstig ten haren opzigte, dus ongunstig voor ons kerkelijk Bestuur. Ik verdeel mij ne Gemeente thans ten deze opzigte in drie klasse[n], de Separatisten daargelaten: vooreerst in de eigenlijk gezegde weldenkenden en welgezinden, doch die welligt slegts tien huisgezinnen zijn, maar die door hunne kunde en braafheid zich onderscheiden en daardoor veel, zeer veel invloed hebben. Ten anderen denk ik aan degenen die welgezindkunnen genoemd worden, doch, wanneer er nog meer Separatisten komen, vermindert die goede gezindheid. Tot heden is hun getal groot, zij noemen nog Vader Brakel, die tegen afscheiding geijverd heeft.¹² Ten derde is D. van der Made cum suis voor mijne oogen, als eene klasse van Menschen, die alle pogingen te baat nemen om eene Hersteide Gereformeerde kerk opterigten. Hun getal is vooral onder van der Made's Familie en afhangelingen. Ieder der Gemeente houdt hem voor den Aanstoker, terwijl hij in het donkere schuilt, en een volkomen jesuit¹³ is - evenwel, schoon men hem en zijne Familie geenszins vertrouwt, houden de meesten der Gemeente hem voor een echt Gereformeerd en bekeerd mensch, welk denkbeeld zeer ongunstig ook al werkt voor ons Hervormd Kerkgenootschap.’

Verder schrijft ds. Beausar:

‘1^o. Hoe meer afscheidingen plaats hebben, des te meer zedelijken invloed hebben de Separatisten en winnen zielen.
2^o. Indien hunne ongeoorloofde en oproerige bijeenkomsten gepermitteerd worden, zoo gaan de welgezinden, die geen nadeel duchten, tot hen over.
3^o. Tot nog toe dan behooren tot de Separatisten, die niets te verliezen hebben, maar integendeel hope op tijdelijk voordeel¹⁴ voeden.
4^o. De Separatisten alhier steken Fijnaart, Willemstad en Zevenbergen aan, daar vuur van Holland in het bijzonder wordt overgebragt. A priori kan men dit reeds uit de Kerkgeschiedenis aantoonen.’

11 Het bedrag van de “anderhalf millioen guldens” is pure fantasie. In de woorden van ds. Beausar komt de suggestie naar voren van door buitenlanders (Jezuïeten?) verstrekte gelden. Met het woord “alzoo” zal zijn bedoeld: die kapitaalkrachtig zijn.

12 W. à Brakel, Redelijke Godsdienst I, Dordrecht 1765 (19e druk) hoofdstuk 25 (590-616): “Men moet sich bij de Kerke voegen en bij deselve blijven”. Onzes inziens werd de inhoud van dit hoofdstuk ten onrechte tegen de Afscheiding aangevoerd.

13 Jezuïet.

14 Voordeel van deze aarde; in tegenstelling tot eeuwig heil.

[p. 34]

De predikant van Klundert heeft bij zijn rapport aan het classicaal bestuur een schrijven gevoegd - speciaal inzake de ‘tweede afscheiding’ - waarvan genoemd college een gedeelte doorgeeft aan het Departement van eredienst. We vinden hierin het volgende.

‘Over het algemeen behooren deze Menschen niet tot de Achtenwaardige ingezetenen dezer plaats, even min als die der eerste Afscheiding ... het geen reeds schijnt te blijken uit de getuigenis van éénen mijner ouderlingen, Pieter Versluis, geheel eenstemmig met hen, schoon hij vertrouw ik uit overtuiging dwaalt, en onbesproken van gedrag is. Hij antwoorde eens op de vraag “Is het geen gemeene hoop?”: “De Hoeren en Tollenaars (oneerlijken) gaan ons voor”!¹⁵ Genoemde Versluis wil dus ook volgen, en honderden in deze Gemeente¹⁶ hebben ook die stemming. In het geheel heerscht alhier het gevoelen van Labadie¹⁷ niet alleen, want deze was cum suis voorbeeldig, ten minsten rein van wandel; maar eenmaal bekeerd altijd bekeerd,¹⁸ stelt men, terwijl men de deur voor aile godloosheid opent en voor dezelve verschooning bijbrengt - van hier dat velen slegts van onmagt en eilende gewagen en dit ook vorderen in de prediking.
Het is dan niet te verwonderen, dat de Afgescheidenen invloed hebben bij de Gemeente, en dat hun zedelijke invloed groter is geworden bij de tweede afscheiding. Veelen zien reeds, bemerk ik, zoo laag niet op hen neder, als wel in den beginne. Hoe meer hun getal toeneemt, zal het gevaar te grooter zijn, en die invloed zal te zekerder zijn, wanneer wederom de Missionaris Meerburg hier overkomt. Kan dan tegen Missionarissen, die zonder verlof van het Gouvernement komen en slechts verdeeldheid en scheuring, haat en nijd, aanhitsing en oproer verwekken, niets ondernomen worden? Ik neem de vrijheid, om te bidden deze vraag in overweging te willen nemen! Het missionaat toch is de teelster¹⁹ van allerlei onlusten, en zoo zich daar bij voegen de Hoeren en Tollenaars en het gros des Volks, wat moet men dan verwachten? Men mompelt reeds van eenen Heiligen oorlog. Het slot van Scholte's geschrijf ademt ook altijd wraak.
Meerburg wordt hier dagelijks gewacht, om wederom te doopen en Avondmaal te houden. Kan en mag dit zoo onverhinderd voortgaan?
De Burgemeester dezer plaats heeft mij beloofd, te zullen letten, onder anderen, op het getal dergeenen, die ongeoorloofde Godsdienstige bijeenkomsten houden. Zij houden die alle Zondagen, terwijl ik predik. Drie kerken (om mij zoo uittedrukken) de Gereformeerde, Roomsche en die der afgescheidene gaan niet zelden te gelijk uit - of meesttijds hooren zij, die tot de eerste behooren en hunne Bedehuizen verlaten hebben, het psalmgezang der laatste. - Deze zijn ook zeer opgewonden en onbeschaamd.’

De schrik voor de Afgescheidenen - volgens ds. Beausar mensen van ‘geene de minste invloed’ - zat laatstgenoemde blijkbaar duchtig in de benen.

15 Zinspeling op Mattheus 21 vers 31 (de Heere Jezus tot de “overpriesters en ouderlingen des volks” - vers 23): “... Ik zeg u, dat de tollenaars en de hoeren u voorgaan in het Koninkrijk Gods”.

16 De Hervormde gemeente te Klundert omvatte in 1837 - na afscheiding van een kleine honderd personen - ruim 1300 zielen.

17 Jean de Labadie (1610-1674). Hij ijverde, ook in ons land, onder meer voor een kerk (beter: conventikel, groep) die louter uit wedergeborenen zou bestaan. Men zie voor hem Chr. Encyclopedie² IV, 357-358, alsmede de daar genoemde literatuur.

18 De gedachtengang is: voor een bekeerde is de levenswandel minder belangrijk. Men zie ook de volgende woorden.

19 teler, bron.

[p. 35]

Leur

Er zijn slechts twee Separatisten: Maarten de Bruijn, boodschappenloper en zijn vrouw Johanna den Ouden. Jacobus Bos, thans woonachtig in Breda,²⁰ heeft zich hier afgescheiden.

‘Uit Breda worden pogingen aangewend om de goeden te verleiden door meergemelden Jac. Bos alsmede door Joh. Beckers en Maria Bäks, huisvrouw van G. Groeneveld... Deze zenden van tijd tot tijd boekjes door Scholte c.s. geschreven, komen gedurig over om de Leden der Gemeente die hun nog gehoor willen verleenen op te zetten tegen het gebruik der Gezangen en de Leer des Evangeliums zooals die hier verkondigd wordt, daar zij een lijdelijk Christendom voorstaan. Ook waarschuwen zij de menschen tegen het lezen van alle nieuwe boeken... Hun handelwijze wordt door bijna alle leden der Gemeente verfoeid, want de geest der Gemeente is bij uitnemendheid goed.’

20 Men zie voor hem ook onder ‘Breda’ in dit hoofdstuk.

Zevenbergen

Op 20 januari 1836 scheidde zich schriftelijk af Gerrit van Mourik Gz., één van de ‘allergeringsten’, van beroep sjouwerman en venter in kaas. De kerkeraad is geheel ‘weldenkend’. Van Mourik houdt sedert vele jaren oefening te zijnen huize ‘met eenigen dergenen, die, evenals hij, de bijwoning der Openbare Godsdienstoeffeningen geheel nalaten...’. Hij heeft weinig of geen invloed op de gemeente - ‘zijn doel schijnt alleen om zich bij de talrijke Separatisten in de Gemeente van de Klundert aantesluiten, en zoo veele zich van hem laten oeffenen, daartoe te verleiden’.

In een aanvullend rapport van mei 1836²¹ meldt de Hervormde kerkeraad dat zich na Van Mourik vijf volwassenen hebben afgescheiden, namelijk W.H. van Dongen, geboren van Eekeren, huisvrouw van een gewezen bakker; Cornelis van der Dussen, gewezen metselaar, ‘verwaarloosde zijne zaken’; Cornelis de Korte, ‘drooger in eene der meestoven’²² en zijn vrouw Maria Boogaers (ook: Bogaerts); Johanna Venis, weduwe Paquy. Aangaande deze personen wordt het volgende verklaard.

‘Geene van dezen hebben door hunnen stand of vermogen eenigen invloed op de Gemeente, welke met afkeuring hun afscheuren verneemt, behalve zij, die misschien op den weg zijn, hen na te volgen en die zich reeds geheel onthouden van de bijwoning van den openbaren Godsdienst.’

21 Herv. Ered. 11 mei 1836, no. 1.

22 Een meestoof was een bouwwerk van ovens, waarin de meekrap werd gedroogd en verder bereid.

2. Classis Heusden²³

Het rapport omvat ten eerste de volgende, door ds. C.W. Pape te Heusden, scriba van het classicaal bestuur, geschreven ‘memorie’.

23 Herv. Ered. 1 maart 1836, no. 9.

[p. 36]

‘... Meer dan de helft van het aantal der Separatisten in elke gemeente, enkelden uitgezonderd, bestaat uit kinderen; of wier namen door hunne Ouders op de lijsten van afscheiding zijn geplaatst, of die niet tot een gevestigden stand zijn gekomen. De stand der Separatisten is over het algemeen die van de minste klasse. Bijna niemand van hen heeft eenigen invloed, het zij door zijne kunde, het zij door zijne middelen. Wat het laatste belangt, zondere men echter een (zedeloos) man uit te Almkerk,²⁴ en een huisvader te Veen²⁵, een zekere bakker te 's-Grevelduin Kapelle,²⁶ een ondermeester te Waalwijk²⁷ voor zoo ver die invloed zich tot zijne zwakke huisgenoten bepaalt, en zoo als men vermoedt eene weduwe te Loon op Zand.²⁸ Het gros der Sectarissen bestaat uit daglooners, ambachtslieden en zoodanigen die in het maatschappelijk leven van anderen geheel afhankelijk zijn. Aangaande de kunde der Separatisten kan het Bestuur niets dragelijks melden. Alleen te Werkendam waar hun getal 160 bedraagt, zijn er 42 namen op de lijst geplaatst met bijvoeging van een kruisje of “per orde” en te Waardhuizen omtrent de helft. Men meent daarenboven te hebben opgemerkt dat hier en daar ook namen met dezelfde hand zijn geschreven. Des noodig zal men met proeven bewijzen dat velen tot nu blijven verklaren “niet te weten waarom zij zich hebben afgescheiden”. Ontegenzeggelijk is het dat slechts enkelde volksleiders de smalle gemeente met welke bedoelingen dan ook opzetten om zich aftescheiden; en behalve de afgezette Predikanten H.P. Scholte en Gezelle Meerburg, verledigt zich daartoe ook met dweepzieken ijver de gewezen Candidaat C. Duijser te Veen, wiens goeden aanleg om eens een kundig helderdenkend Predikant te worden, ongelukkiglijk in onvermoeide werkzame Geestdrijverij is verbasterd.
Het is aan het Bestuur onmogelijk om het juiste getal der Separatisten in Almkerk en Emmichoven op te geven, en alle pogingen daartoe zijn tot dus ver nutteloos geweest. Met eene zekere geheimzinnigheid houdt men het getal verborgen en bijaldien er stellig te Almkerk en Emmichoven meer dan twee zijn, zoo als de Kerkeraad van schriftelijk afgescheidenen meldt, zoo is het globaal getal van 400, door den RingsScriba van Woudrichem genoteerd, te onbepaald groot, om op het zelve te kunnen rekenen. Alleen kan men dus zeggen dat velen die zich niet schriftelijk hebben gesepareerd, het facto met de Sectarissen houden.²⁹
Moeijelijk valt het eene stellig naauwkeurige opgave van het aantal der Gendersche Scholtianen te geven daar dit met den dag vermindert, gelijk er in de verloopen week nog drie (arme) huisgezinnen tot de orde zijn terug gekeerd; en men er van overtuigd is, dat de meesten dit voorbeeld zouden volgen, indien zij niet door schaamte, belang of dwang daarvan werden terug gehouden.³⁰
De conventikelen beneden [de] 20 [personen], (zoo als men voorgeeft) duren voort te Almkerk, Emmichoven, Veen, (soms) te Genderen, Capelle en 's-Gravenmoer, en hoe zeer de hoop op te erlangen vrijheid van Godsdienst bij velen verflaauwd is, is zij dezer dagen bij anderen weder hogelijk aangewakkerd door het gerucht van adressen

24 Niet duidelijk wie is bedoeld.

25 Arie 't Hooft; vgl. Bos III, 37.

26 Bedoeld zal zijn Jan Polhuis of Wouter Geenen.

27 Martinus van Steenis.

28 Niet duidelijk wie is bedoeld.

29 Als ds. Pape dit rapport schrijft - 26 februari 1836 - is het proces van afscheiding te Almkerk c.a. nog in volle gang. Immers, pas drie maanden daarvóór, op 24 november 1835, werd ds. G.F. Gezelle Meerburg als hervormd predikant afgezet. (VIJFDE DEEL 193) Volgens bijlage I telde de Hervormde gemeente te Almkerk c.a. in 1833: 1935 zielen, onder wie 800 “lidmaten”; in 1837 waren deze aantallen respectievelijk 1334 en 680. Dit zou betekenen dat zich ongeveer 600 personen afscheidden, onder wie 120 belijdende leden. In hoofdstuk 14, par. 2 komen we echter tot het lagere getal 550.

30 Men zie voor het aantal Afgescheidenen te Doeveren en Genderen hoofdstuk 3.

[p. 37]

der factie uit Vriesland³¹; ja de gedachte “de tijd der vervolging is op handen, men zal de gevangenissen vol zien met gelovigen; de ure der beproeving is daar; Nederland zal het koste wat het wil tot de Dordtsche kerkleer [terugkeeren]!” - deze gedachte letterlijk door den ex-candidaat Duijser aan den Scriba des Bestuurs geuit, is die zijner heethoofdige medestanders. Het Bestuur meent nog bij deze bijzonderheden te moeten voegen, dat zeer velen die onder dit klassikaal ressort zich nog voor de Hervormde Kerk verklaren, de partij der Sectarissen zullen kiezen, zoodra Z.M. vrijheid van Godsdienst mogt verleenen, iets waaraan de Sectarissen beginnen te wanhopen, maar het geen hunne heimelijk geaffileerden hartelijk wenschen.’

Aan deze ‘Memorie’ werd door het classicaal bestuur de volgende tabel toegevoegd.

31 Wellicht wordt gedoeld op een adres namens de Afgescheiden gemeenten in de provinciën Groningen (vaak “Vriesland” genoemd) en Drenthe in 1835 aan de Koning gezonden; vgl. Bos II, 554-556. Ook is mogelijk dat er slechts een “gerucht” was aangaande een nieuwe adres-beweging in het noorden des lands.

[p. 38]

Tabel van het aantal Separatisten, in verhouding tot de hervormde bevolking, in de classis Heusden³²

	Hervormden		Separatisten
namen der gemeenten	zielen	lidmaten	lidmaten	geen lidmaten en kinderen	totaal
ring 's-Grevelduin-Capelle
Baardwijk en Elshout	47	30	1	-	1
Besoyen	151	89	2	-	2
Drunen en Nieuwkuijk	47	36	-	-	-
's-Gravenmoer	764	273	7	9	16
's-Grevelduin en Vrijhoeve Capelle	1815	853	11	?	11
Loon op Zand	303	168	6	?	6
Raamsdonk	675	315	-	-	-
Sprang	1007	496	17	4	21
Waalwijk	270	132	4	-	4
Waspik	338	167	1	-	1
ring Heusden
Aalburg en Heesbeen	545	243	-	-
Babyloniënbroek en Hill	353	145	10	19	29^33
Doeveren, Genderen en Gansoyen	475	158			362^34
Dussen, Muil- en Munsterkerk	621	253	20^35	?	20
Eethen en Drongelen	501	200	7	1	8
Heusden, Oudheusden en Herpt	928	479	-	-	-^36
Meeuwen en Hagoort	351	160	3	8	11
Veen	781	213	20	35	55
Vlijmen, Onsenoort en Hedikhuizen^37	85	49	-	-	-
Wijk	1019	440	-	-	-
ring Woudrichem
Almkerk en Emmichoven	1334	680	2	-	2^38
Giessen en Rijswijk	613	202	9	27	36
Op- en Neder-Andel	645	170	2	3	5
Sleeuwijk	628	152	17	51	68
Uitwijk en Waardhuizen	320	134	8	16	24
Werkendam en de Werken	2151	510	41	119	160
Woudrichem	1007	342	-	-	-

De gegevens van deze tabel corresponderen met het ontstaan van de volgende Afgescheiden gemeenten: 's-Gravenmoer (?), Vrijhoeve Capelle, Sprang, Genderen, Drongelen, Meeuwen (met Dussen en Babyloniënbroek), Veen, Almkerk c.a., Andel c.a., Sleeuwijk, Waardhuizen c.a. en Werkendam.

32 Hetgeen Staat vermeld in een kolom ‘Aanmerkingen’ is door ons in noten gereproduceerd. Een vraagteken betekent: aantal niet opgegeven.
Men zie voor de noten 33-38 de volgende bladzijde.

33 ‘Onder deze 29 behoren er tien onder de Gemeente te Meeuwen, hoe zeer zij om de nabijheid de Godsdienst te Babyloniënbroek waarnemen.’

34 ‘Zie de Memorie.’ Merkwaardig is, dat bij de telling ‘475’ zielen, de Afgescheidenen niet in mindering zijn gebracht (vgl. noot 30); bij Almkerk c.a. gebeurde dit wel (vgl. noot 29).

35 ‘Te Dussen heeft er één bij monde, en de overigen op eene onvolledige wijze bij geschrifte zich afgescheiden. De handtekeningen waren verdacht; en aan de openlijke afkondiging om naar behooren hunne afscheiding in te zenden, heeft niemand beantwoord. Met grond verwacht men dat deze en geene, de misleiding inziende, tot de Gemeente zullen terugkeeren.’

36 ‘Te Heusden heeft, na het opmaken van deze lijst, zich eene Vrouw afgescheiden.’

37 In bijlage I vermeld als twee afzonderlijke gemeenten ‘Vlijmen c.a.’ (ring 's-Hertogenbosch) en ‘Hedikhuizen c.a.’ (ring Heusden).

38 ‘Zie de bijgevoegde memorie; door den RingsScriba worden er omtrent 400 opgegeven.’

[p. 39]

3. Classis 's-Hertogenbosch³⁹

Het rapport van het classicaal bestuur kon van geringe omvang zijn, want slechts te 's-Hertogenbosch waren er ‘Separatisten’. In deze plaats hebben zich vijf volwassen personen afgescheiden: een gehuwde vrouw met haar dienstbode, alsmede een echtpaar met vijf kinderen en een dienstbode.⁴⁰ Verder ‘zijn er in deze classis geen Separatisten, schoon er wel enkele gevonden worden, vooral onder de gecantonneerde militairen,⁴¹ die hunne gevoelens zijn toegedaan’.⁴²

39 Herv. Ered. 25 febr. 1836, no. 10.

40 In het hoofdstuk 27 ('s-Hertogenbosch) zullen we zien dat Hendrik van Beest van Andel en zijn vrouw Teuntje van Dalen zich met vijf kinderen in 1835 afscheidden. Ook de dienstbode Anna de Lorm brak in dit jaar met de Hervormde kerk. Met ‘een gehuwde vrouw’ is bedoeld Anna Cornelia Roovers, vrouw van J.P. Zimmermann; van háár dienstbode lezen we niet.

41 Militairen die als groep in een stad of een groep van dorpen zijn ingekwartierd. Men bedenke dat de vrede met België nog niet was getekend.

42 De vierde classis in Noord-Brabant, Eindhoven, vermeldt in haar rapport (Herv. Ered. 10 maart 1836, no. 3) dat in haar ressort slechts één Afgescheidene bekend is: candidaatnotaris A. de Bie te Eersel - deze is ‘dweepziek’ en verkeert in drukke correspondentie met ‘geloovigen’ waarmee hij zijn tijd vult.